Frantz Fanon (1925-1961) te ke ni 100 lanne anlè tèt li.

An plodari-langayele liannáj la

Isiya la konsa, se pa nepi plodari-langayele liannáj la tankon Edwa Glisan te ka kabeche y nan wabáp  ventjenm siek la otila se te pou mete toút se mès-longsáy-peyi a, oliwon-latè, asou an menm rel, an kantekant-náwfláw se mès-longsáy-peyi a tankon se lang-peyi a, men an prèmie liannáj ki, pou djoubáp eti y te ka leve, te ka chaye lide eti toút se mès-longsáy-peyi taha te pe ka defann kò yo, tjenbe larel èk/oben fè kakol douvan koút-djenm ék koút-isenbòt se mès-longsáy-peyi-ewòp la, se lang-pale-ewòp la. Nan plodari Franz Fanon an, liannáj la se an tilili koút-soubawou, anpil rayi-rás-nèg-ginen, ancháy pran-seráj èk leve-djenm, ancháy rache-koupe, ancháy desèvláj sousèkè, tousa ; men,  nan menm balan an, se an gwo konpanyi moún-anba-joúk ki te ja ka fè zie-dou ba lang èk mès-peyi se zawa-ewòp la èk te ka krache anlè lang èk mès-longsáy-peyi yo. Se pa anni pou vini badjole sa eti moún-desèvle a, tankon Franz Fanon te ka depenn li a, te ke debiele nan mitan tèt, toút lavi y, se Franz Fanon limenm ki depenn èk dekantje an pran-konsians, an toúmbiláj konsians lan, depi nèg-ginen desèvle a jik nèg-ginen nan leve-douboút politik pou palantje peyi-natífnatal la, pase nan nèg-ginen krann Eme Sezè a ; se plís pou se rive blo anlè lide taha, dwe isiya la konsa, si ni an tilili más blan nan tít lív Franz Fanon an,   se te ke pou konprann, nou te ja nan pa-lapòt kanman-kòtòf  liannáj Edwa Glisan.

Franz Fanon te rete andidan an  laliman plodaye èk kabeche otila te ni Hegel, Nietzsche èk Sartre  pou menntò, anni plodayè-dekantjè ewòp ; pa te ni  W.E.B.  Du Bois oben Zora Neale Hurston,  Franklin Frazier eti te ja ka depenn an tilili lakou moún-douboút nan Afrík-anba-solèy èk an depareyáj-longsáy nan mitan se fanmi nèg-ginen an dwe sístenm ninang-founang lan atè Etazini oben  Katherine Dunham, (epi tít-kriye-y taha, Kaye Dunn) ki pa te anni an  lonbrigadayè men an bidím dekantjè nan plodari sosial la epi nan se báy-kalínda vodou Ayiti a, bèlè-danmie-kalennda Mátnik la, tousa. Man te ja matje sa eti   se  prèmie matje dekantjáy sosial la asou palpa-moún-douboút nèg-ginen an eti se nèg-ginen yo menm ki te matje yo, te leve atè Etazini  nan  dekou bidím dekanpe-janbe-laliman Oklahoma a, oliwon se lanne 1890 pou 1910. Man ja matje sa tou, jik nan lanne dèhè 1925, piplís tre-machandáj Mátnik se te epi Etazini, bagáy ki djigilòp nèt apre bankoulele-ekonomi 1935 lan, mande pou Iréné Surena, ou ke sáv. Tousa pou konprann sa eti dekantjáy sosial Frantz Fanon an te plís adan an plodari langayelè-ewòp pase tjèk wách-kòtòf Mátnik, tankon peyi kontinan-Amerik la, tankon peyi eti kare-zobráy sosial káwbe-bitako amerik la mete nan brann. Man te ja matje tou, sa eti si Franklin Frazier te adan an lekol-kabeche anni anchoústáj sosial, sa eti te ka pe depareye dekantjáy sosial li a epi ta W.E.B Du Bois a, menm lè y te ka vire pran ancháy adan se lide-fondòk Du Bois a, se pou y te depenn toút se wách desèvláj la eti Franz Fanon matje nan Lapo nwè anba se más blan an, men se pou y te dekantje ancháy wách fè-kakol tankou koút-soubawou oben mès-nanninannan mafoudja afrík, tou. Lamenm-la, se pou se mande sáv ki manniè Franklin Frazier te rive kabeche tjèk fè-kakol, tjèk mès-mafoudja oben mès-soubawou afrík, nan an lakou-peyi afro-ameritjen otila se nèg-ginen te an ti konpanyi, anni 21 milion moύn asou 300 milion-epi, èk atè Mátnik otila se nèg-ginen an te piplís douvan an ti tjoύtjoύt krèy betje-griyáv, Franz Fanon te wè anni moύn-desèvle, moύn ki pa fouti fè kakol, begeye an lang-pale afrík èk fòk te atann mapipi-èskwaya Edwa Glisan an epi Katriyenm Sièk li a pou te fè tan-nanninannan-longsáy Mátnik la leve asou an koύt nèg-mawon ? 

Se pou te, tann se yonn, tann èk konprann se toulong  de, sa eti lonyen-dekantje Frantz Fanon an te ka bát asou an nèg-ginen anba-joúk, delè plís pase sa, an moùn-anba-joúk oliwon-latè, nan lèspri taha eti rete-pri-anba-joúk angle a epi kontel rete-pri-anba-joúk franse a oben netèwlande a, panyol la, pòtidje a, se te ke menm rete-pri-anba-joúk la ; lang-pale angle a te ke ka rezonnen nan menm rèl-sonnen epi lang-pale franse a oben lang-pale panyol, netèwlande a oben pòtidje a, tousa ; èk plís pase sa, lang-pale franse a te ke ka sonnen nan menm rèl-sonnen nan kabèch an ninang-founang yorouba atè Mátnik epi nan kabèch an ninang-founang ibo aben ashanti atè Gwadloùp ; longsáy dèhè, lè se lawonn-moún-douboút afrík taha te djigilòp, lè se lang-pale yo a te rive fonn adan an pale-kreyol, an káwbe-bitako pou anlòt káwbe-bitako nan lèspri Karl Marx taha, èk W E.B  Dubois apre y eti rel-kare-zobráy la pe ka bloublou rel konsians-sosial moún èk pi douvan koút-zie-asou-lavi moún. Franklin Frazier te menm ladje W.E.B Dubois nan chimen-kabeche, rel-kare-zobráy te pe ka bloublou rel depotjoláj douboút-o-kare se fanmi nèg-ginen an, nan se káwbe-bitako ninang-founang lan èk apre lè sístenm ninang-founang lan te djigilòp, nan ladje se laliman-peyi an-solèy Etazini an pou ale rete nan se bidím lanbouk anlè-solèy la. Frantz Fanon limenm te sáv dekantje sosial la se pa te redi chèz bò táb, "se an bát-manman pou konte-dekantje wách-lavi a .... nan chak lide voye douvan, se pou nou se konprann nou pòhò pe rive".                   

Se pa anni pou vini lonyen-depenn-kabeche an plodari Franz Fanon ki te ja ka janbe, si se pa ladje, laliman atè-lakay-matnik, ni menm Karayíb la oliwon, plodari karibeyen Edwa Glisan an, jík nan wabáp se lanne swasann-dís la, ek bat-lawonn politik Marc Loulou Pulvar la te apiye anchoukáj atè-lákay-mátnik taha ; se pou se rive blo anlè lide taha eti plodari konsians-anba-zakato Franz Fanon an te ka bát tankon an fondás-apiye pou te rive anlè konsians-rás-moún ek pi douvan konsians tan-nanninannan an. Nan plodari Franz Fanon an, moún-anba-joúk la ka ladje an dekou ababa-djol-koule douvan lang-pale zawa-ewòp la, fanm-zawa-ewòp la oben nonm-zawa-ewòp la, an lèwdou-tjè-koko san laliman-kore, ek máy-an-máy, pou zawa-ewòp la ki ka krache anlè y, magre sa, moun-anba-jouk la ka fè eti gangan y, "Eni egúngún ri lé kó máa rójú, bó ti rè ará ayé ló rí rè ará òrun", (tankon, "si más chape dèhè w, pran tjè pou más ki ka kanyan menm manniè kon moun-asou-latè", más epi gangan eti’y ka trase pòtre y, ka fè yonn nan se lang yorouba a men más la se twa moún nan lang natifnatal-matnik la, ale sav) rete sonhe an zayann (El dorado, kote otila toút bagay dous ek moún ka brè dlo yo) yo te djezinen ek eti zawa-ewòp la depotjole konsa y debatje. Nan plodari Franz Fanon an, zayonn lan se an memwa-latè a, tou ; an tan-benmbo¹ otila se gangan an te ka brè dlo yo san lèspri-tenmbolize ek san kouri-vini-djenm ; ek, nan rete-sonhe taha se pou ale èche toút matjoukann-kabeche tan-ki-pase (si se pa matjoukann lèspri-ladje-laliwonn) pou pran letjèt nan an divini krache-dife. Se nan memwa-latè taha ek kabeche tan-ki-pase a otila moun-anba-jouk la ka ladje kout-zie zawa a, se pou y kreve zie zawa-ewòp la (nan lèspri plen zie an moun, fè sa brile'y), ek apiye asou pwa kò’y, rive nan konsians politik la. Se dwe isiya la konsa eti Franz Fanon te ka fè moún konprann sa eti plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a, se te an bagáy lòlòy, an bagáy sík, an djendjen-kòkòdò, ki te rete pri anba koút-zie zawa-ewòp la, nan menm rel epi konsians-anba-zakato a. Yonn tankon lòt te adan an lèspri moún-yonn-tou-yonn, an miyonnen-lapo-fidji nèg-ginen, black is beautiful, menm epi an koút javel, an gade wè toúmbile rayi-rás-nèg-ginen eti zawa-ewòp la te kabeche ek te ka mete nan brann jou-ale-jou-vire, ki fè, nan ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a, se pou ladje kare-kabeche-plodaye nèg-ginen-krann lan tou ek anni bát anlè an konsians tan-ki-pase ek an konsians politik, blo, yo de a ka chape anlè koút-zie zawa-ewòp la, ka ladje ti-lèspri yonn-tou-yonn lan, ka leve lide an yonn-a-lòt, ek ka kabeche an longsáy-ale-depi-nanninannan nan peyi a.  

Es se te ke pou plodaye pou ladje kare-kabeche-plodaye konsians rás la tou ? Si nan plodari Franz Fanon an, yonn tankon lòt rete pri anba koút-zie zawa-ewòp la, plodayè-dekantjè  Lapo nwè anba se más blan an, te ka depareye yo, nan dekou dekantje yo ; konsians rás-nèg-ginen eti Franz Fanon te ka depenn pa te ka anni flanbonnen an kanman-kòtòf nèg-ginen (plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a) men te ka ale fouye tou, nan tan-nanninannan an ek te ka debatje blo asou an konsians tan-ki-pase eti limenm ka pòte ba konsians politik la owala moún-anba-joúk se malakse y epi peyi-kotok la, Peyi kabechinen, peyi kòtok Edwa Glisan an, latè-peyi a, latè a eti ka "pòte pwa nonm lan" ². Ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a ek plodari nèg-ginen-krann lan tou, se te ke pou apiye asou fondokte konsians-politik la, dekou taha otila konsians lan ka sispann gobe nan lang-pale zawa-ewòp la, ababa-djol-koule ek zie bòy epi sa, kout-zie zawa-ewòp la ek ka sanble tout matjoukann li, "by all means necessary" Malcom X la, pou apiye asou pwa kò y. Lamenm la, se pou mwen se pòte konparezonni matje, si pa ni an lang-natifnatal kare-bare (se pa kreyol dòmi-dewò se kabwatè MIM lan asou RLDM), an lang natífnatal kalibiche-mabial, pa pe ni konsians politik, an dekou otila yonn-a-lòt natifnatal la ka wakle nan peyi a, toulong vire-kabeche jík rive nan an depareyáj yonn-a-lòt nanninannan/yonn-a-lòt vire-kabeche eti ka apiye lide taha otila moún adan lèspri eti fok ni an gouvelman natífnatal pou ranbonni yonn-a-lòt nanninannan an ("solidarité mécanique" Emile Durkheim la), fè y rive nan an yonn-a-lòt gouvelman-peyi-natífnatal ("solidarité organique"), bagáy ki pa ka rete pri anba mès ti-konpè nan mitan moún.

An peyi-natifnatal pa se pe rive pete chenn, rive nan dekou politik la, nan lang-natífnatal zawa-ewòp la, ancháy peyi Afrík anba-solèy trape an gouvelman natífnatal men pa nepi pete chenn pou sa, pa rive nan wayalachi-politik la, pou lang gouvelman an eti se lang-an-frans lan,  pa ni de moún kole ka plodayele lang-an-frans taha, ek se pou gouvelman natífnatal taha rete pri anba joúk politik yo ka kabeche nan se boúk-gouvelman Ewòp la ba yo ; an moún-anba-joúk, yonn-tou-yonn, pa se pe trape an lanmen-asou-tjè ba moún lakáy li epi lang zawa-ewòp la eti, "toút lang adan menm rel lang lan" ankreyoláj Edwa Glisan an, trape tout matjoukann pou kouri-nouvel, men lang zawa-ewòp taha ka leve an tilili depareyaj sosial, an tilili rel plodayele-lang (tan-ki-pase fondalnatal isiya la konsa) eti se gouvelman peyi-afrik taha pa fouti kabwate ek pou se sistenm-lekol la ka desèvle se tjanmáy la ; delè menm an lakou-moun tankon ras-moún ; nan lang atè-lakáy-mátnik la, an milát se dabò-pou-yonn, an moun ka badjole lang-an-frans lan floúz. Franz Fanon pòhò te rive jik la men Edwa Glisan te mennen plodari-kabeche Franz Fanon an nan se kare-kabeche-plodaye taha otila lonyen-depenn-kabeche a ka tjoke an bililik-longsáy, chak wách sosial la adan an dekou vire-kabeche-trase aleliwon. Men, menm kare-kabeche-plodaye ankreyoláj Edwa Glisan an pa te ka rive lonyen-depenn-kabeche tout bililik-longsáy nan Karayíb la, nan sa eti, pou medja kouri-nouvel ka báy oliwon-latè (chenn-liannáj sosial la) ancháy kanman-kòtòf, anchay zobráy-kare, mafoudja (Afrík-nanninannan oben Ewòp anni-wangan) pe ka vire leve ek kouri lawonn jík matjoke dòt zobráy-kare pi bililik-longsay ankò. Ek, bililik-longsáy taha se lè se se nèg-ginen natífnatal-mátnik oben natifnatal-gwadloúp ki ka fè se zobráy-kare mafoudja ewòp taha kouri lawonn, an bát-manman.

Se pou se tann ek konprann sa eti lonyen-depenn-kabeche Franz Fanon an ka rete nan an rel floúz pou konprann, an liy-dèhè-liy eti Franz Fanon, limenm, te ka lonje dwèt anlè y, lè pou y te li-tann-konprann plodari-kare-zobráy kabeche-longsáy K. Marx ek F. Engels la. Se Franz Fanon limenm te ka matje, nan wabáp Lapo nwè anba se más blan an, sa eti y pa te mele epi "sistenm ninang-founang ki te demounize gangan y", oben nan menm wabáp taha, "tan-ki-pase pa pe ka kabwate kanman mwen", sa eti se te an bidím katel Franz Fanon te voye nan jaden K. Marx ek F. Engels men nan menm balan an, se pou y te kabeche an konsians tan-ki-pase eti te ke vini kantinen konsians politik la tankon nan plodari kare-zobráy rarate-tan-ka-pase a. Franz Fanon te adan an bidím malaksáy ek an katel nan menm balan an, plodari lavi-bòdò Jean Paul Sartre la "moún ka fè konsians yo nan fè yo ka fè bagáy nan lavi toulejou", plodari moún-doubout-longsáy Friedrich Wilhelm Nietzsche la, an moún desèvle ka pe rive ladje lèspri-desèvle a nan chimen, pran konsians pou rive nan dekou konsians politik la otila pou ni an konsians anlè pwa kò y (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) ki ka báy ek menm plodari Karl Marx la nan kare-zobráy la ki ka fè konsians se moún lan nan menm balan yo menm, moún-asou-latè, ka fè tan-ka-pase a. Kát plodari-kabeche taha toulong nan an djoubáp plodari eti nou foút sáv lajounen-jòdi yo ka depenn ek kabeche an dekou pasáy doúk, an chimen-doúk, nan mitan moún-yonn-tou-yonn ek lakou-moún an, tout-moún-ansanm lan, jík Toút Moún Edwa Glisan an. Nan plodari sosial K. Marx la, konsians krèy sosial la se toulong tankon nan plodari konsians politik, konsians moún-douboút, Franz Fanon an eti ka pase nan dekou an konsians anlè kò y pou rive nan dekou an konsians ki ka bát pou santáy krèy sosial li. Nou ka ladje yonn-tou-yonn lan pou rive adan an yonn-a-lòt, an nou-menm-ki-nou-menm ; si lakáy K. Marx pasáy taha pe klè, zobráy-kare sosial la ka apiye pou sa, plan-divini krèy sosial djoubakè a pou fè an lakou-peyi san krèy sosial, apre gouvelman-anni-larel-gouvelman kominís la ; lakay Franz Fanon pasáy taha, depi yonn-tou-yonn jik yonn-a-lòt la pi tjòbol, nou pa nepi sáv magre tout djíng plodayè-ewòp Franz Fanon an, ki kote pasáy taha ka koumanse kòtòk ek epi ki matjoukann-peyi eti nèg-ginen anba-joúk la ka wouvè chimen yonn-a-lòt taha si se pa nan dekalbore zawa-ewòp la, menm si Franz Fanon te le fè toút bagáy koumanse epi goumen pou palantje peyi-natífnatal la, "se anni goumen pou dezawaye peyi a ki ka leve mès-fondalnatal la, ka wouvè lapòt kabeche-djezinen ba y".

Pa ni djendjen isiya la konsa, si goumen dezawaye peyi a ka pe leve mès-fondalnatal la, ka fè moún ladje mès-nanninannan, sistenm-vie-fanm lan, pou an mès-longsáy-peyi pi mabial eti ka malákse zobráy-kare mès-fondalnatal zawa-ewòp la ek zobráy-kare mès-fondalnatal pi djòk, pi nan lèspri tan-ka-pase a nan peyi anba-joúk la (plodari-kabeche kote-douboút Edwa Glisan an), se te pou konprann, nan plodari-kabeche Franz Fanon an, se de prèmie rel konsians lan, konsians-anba-zakato a ek plodari nèg-ginen krann lan nan konsians rás-nèg-ginen an, ka mare mès-longsáy-peyi a nan an mès-nanninannan eti Franz Fanon ka depenn, nan Pou ranboulzáy afrík la, tankon an tilili wách-lavi ki ka apiye dekou-anba-joúk la, toulong, jik pou piplís plodayè-kabechè ewòp te bát lanmen anlè se wách-lavi-nanninannan taha. Se pou se tann ek konprann sa kòdjòm, isiya la konsa, Franz Fanon te ka depenn an konsians nèg-ginen anba-joúk ki, desèvle nan mitan kabèch nan an prèmie dekou a, ka, máy-an-máy, epi bòk laliwonn sosial la ka foute y, pran konsians pou, dabò-pou-yonn, rete sonhe gangan y, pa wont gangan ninang-founang li, ek apre pou rive nan an konsians tan-ki-pase an, jik an konsians politik, dekou taha otila moún anba-joúk la ka pe pran peyi a epi tan-nanninannan an nan de lanmen y pou fè pwa-peze nèg-ginen peze kòtok anlè zawa-ewòp la. Atè Mátnik, peyi-anba-joúk, se nan dekou konsians politík la otila moún te pe aprann matje lang natifnatal-matnik yo, aprann rarate-tan-ki-pase (ranboulzáy pete-chenn ninang-founang lan, gawoule-politik Sèptanm 1870, leve-douboút sosial ek politik Desanm 1959, leve-douboút sosial Janvie-Fevriye 1974, tousa) vire mete ancháy mès-nanninannan larel ek fè yo tounen mès-longsáy-peyi.  Nan matje, man ja matje asou plodari Franz Fanon an (an moún se pe látche floúz anlè sèbi mwen ek fè an lív epi sa), man toulong apiye asou sa eti karetel konsians nèg-ginen anba-joúk la se pa an chimen-lwiloúd dwèt, rel-koút-zie ka pèd lakát dèhè laliman, men se an chimen-doúk, ancháy detoún, ancháy siyák, ancháy chimen-chen, ancháy chimen-dekoupe, chimen-kochi, chimen-kore, kát-chimen, makoúnga³, trás-kabrit, trás-mannikou, trás-mile, trás-sèpan, delè an koule⁴ nan tèt-anba mòn lan ; konsians politik la ka pe vire lang ale tjoke an rás-nèg-ginen-krann pou se rive trape an tòt-ranmande sistenm ninang-founang ki te bay asou de sièk oliwon kontinan natífnatal la, Amerik, san trape an gouvelman pou sa. Franz Fanon te ka toulong depenn se dekou toúmbiláj rel-konsians lan apre an bòk oben ancháy bòk ; se koút-zie moún-ewòp la, se krache eti moun-ewòp la ka krache anlè kanman nèg-ginen anba-jouk la, ki ka rale se toúmbilaj konsians taha mennen yo vini. Ek, lamenm la, si se anni kout-zie moún-ewòp la ka fè kanman douboút-moún nèg-ginen an, se pou anchay toumbilaj mès-fondalnatal tankon politik se kouri lawonn pou mès-longsáy-peyi ek sa-sáv politik ewòp ka pe tjoke yo, aleliwon.

Se tousa ka fè ancháy vire-larel nan konsians nèg-ginen an, jik pou ladje konsians tan-ki-pase a ek vire ale gobe, oben tjoke, tjek wách-mafoudja atè-afrík eti zawa-ewòp la te limenm anbidjoule pou fè wol vire trape an kalibích nan an liannáj ki tro kraze, tro depotjole pou faroze an kanman-kòtòf moún defarouche, pou debwarennen liannáj sosial la, antipile faktoráj la. Lide taha, si nou se ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a, se te ke pou ladje kare-kabeche-plodaye konsians rás-moún lan eti, li tou, ka depotjole toút lide natífnatal-mátnik, toút kare-zobráy natífnatal-mátnik tankon si tan pa te ka pase nan peyi taha, ka ale boúske nan kontinan lòtbòtsay toút matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a èk djíng lang, tousa ki ka depotjole kare-zobráy lang natifnatal la èk si lang lan pa pe ka fè kanman-kòtòf moún, li tou-yonn, se pou y apiye oben tizi toúmbele se toúmbilaj kanman-kòtòf la oben douboút-moún an eti ka bát toút moún-asou-latè èk ka kouri nan toút lakou-moún, oliwon-latè.

I – Konsians-anba-zakato a lakáy Franz Fanon

Nan plodari Franz Fanon an, konsians anba-joúk ka, toulong, fè an karetel ki liy-dèhè-liy ek se anni koút-zie moún-ewòp la ki ka leve an toumbile nan karetel taha, se pou sa man ka matje sa eti y pri anba anni an janjol biolojik, ras-moún an. "Moún-anba-jouk la se an debiele" eti Franz Fanon te ka matje ek se te ke pou se tann ek konprann, dabò-pou-yonn, moún-anba-joúk taha ka toumbile lèspri ek kanman’y, aleliwon-galba, epi, lòtbòtsay, pou anba-joúk eti y anba-joúk moun-peyi-lòtbòtsay (moun-ewòp la, kokazian an ki pa ni menm koulè lapo-fidji epi y) se pou y toulong ni an kanman douvan moún-ewòp ek anlòt kanman  douvan moún-atè-lakay, konpayel-peyi y.

Konsians-anba-zakato Franz Fanon an se pa menm epi konsians-lòlòy Karl Marx la, lide taha eti nan plodari sosial kominis la, djoubakè-lanmen-griji a nan an djoubap sosial epi gwo-boulikann lan, epi kabwatè lizin lan, se anni depareyaj matjoukann-kòtok ki ka ba’y ek nèhè an jou, djoubakè-lanmen-griji taha pe vini an kabwatè-lizin, tjek self made man, tjek Frederick Douglass⁵, an karetel yonn-tou-yonn eti ka apiye toumbilaj sosial la tankon yonn adan se rel-rive djoubap sosial la. Konsians-lòlòy Karl Marx la se te ke pou di an bagay ki pe rive nan an dekou fann otila djoubakè-lanmen-griji a pe pa ka bat pou santay li ki ta’y men sa pe toumbile nan an rete-kabeche, an deredi konsians lan asou kò y.

Nan konsians-anba-zakato Franz Fanon an, se anni kout-zie moun-ewòp la, kokazian an, betje a, katalan an, masogan an, pòpòt-lacho a, ki ka pe leve deredi konsians taha. Se anni lè kokazian an ke di’y menm epi lo fawde-klerey la, lo fifinen-kanman’y lan, lo pale-franse djol-pwenti’y la, se toujou nèg-ginen eti’y ye, an soubawou-bwa-mitan lennte-kravate, otila moun anba-jouk la ke toumbile lèspri y ek fè eti gangan-afrik li. Konsians-anba-zakato Franz Fanon an pa adan pies djoubap sosial, ni menm an djoubap mès-fondalnatal, tout djoubap mande an depareyaj-aleliwon, poze an kanman-fondalnatal ek fè yonn douvan se zawa a. Ehe, mi nèg-ginen anba-jouk la, limenm, le sanm zawa a.

Nèg-ginen anba-jouk la se an debiele eti Franz Fanon te ka matje, se te pou te tann ek konprann menm nèg-ginen sousèkè kokazian an pa te le wè anlòt nèg-ginen nan zie ; menm moun anba-jouk la ki ka ale èche tout djing-lavi y nan peyi-ewòp la, pa te le tann pale an djing-lavi atè-lakay, ale wè natifnatal, se se an piebwa-ponm-dou, nan gran-letal-blayi a, tre ponm-frans chaje epi faktorel kore-pouri trape plis djol-dou douvan’y pase tre ponm-kannel la. Pi nan fondok, se te pou, nan dekou chape anba kout-zie betje a, nan dekou toumbilaj la, pou tan ka pase adan tout liannaj, moun-anba-jouk la ka ale èche chimen’y nan peyi oben kontinan lòtbòtsay ek jenhen atè-lakay.

Franz Fanon te ka lonhe dwèt asou kanman-kòtòf taha nan Pou ranboulzay afrik la, otila nèg-ginen krann atè-lakay-matnik la oben atè-lakay-gwadloup la, te "apre bidim bedji blan an, pri anba an bidim lèspwa-mal-papay nèg-ginen". Man te pou matje "an bidim lèspwa-mal-papáy nwè" ek pa "nèg-ginen" pou rete nan lèspri plodari Franz Fanon an. Tít-langayele depenn "nwè" a ka fè nou konprann nou adan an longsay-ale konsians-anba-zakato a, isiya la, se Franz Fanon limenm ki matje sa konsa, nan menm Pou ranboulzay afrik la, bagay pou dèk-dèk se plodari moun-nwè lajounen-jòdi a, "Men lè yo ka pale asou lakou-moun-natífnatal nwè ba mwen, man ka fòse lèspri mwen konprann".

            I-1. Tit "anba-zakato" taha. Zakato a se an tit-langayele lang natifnatal-ayiti a, moun Ayiti yo ap di "lenba" tou, tankou nan pawol sila "mare yon lenba" men zakato plis adan larel bloublou moun an pase "lenba" eti plis nan lèspri danma a, zèskay la. ; bagay pou moun atè-lakay-matnik se tann tankon an dlo-santi-bon "rale-mennen-vini" ek moun atè-lakay-gwadloup, an liann-zanmann-anmè, merremia dissecta nan tit laten y ek bejuco de indio atè Kouba,tranpe pou redi lèwdou-tjè-koko. 

Nan lang natifnatal-matnik la ni an tit-langayele-mete-nan-brann "zakate" pou depenn dekou bloublou an moun, fè’y mache dèhè’w ; men, tit-langayele taha ralba, anni nan laliman Lawviè-Pilòt, Sentèspri, Sentlis ek ayen pa ka di se pa nan tit-langayele vodou Ayiti a, zakato otila y sòti. 

II – Dekantjaj konsians-ras-moun an lakay Franz Fanon.

Konsians-ras-moun an liannen, an mekanik-machin, epi konsians-anba-zakato a lakay Franz Fanon nan sa eti’y ka vini lamenm dèhè’y ek ka bat tankon an rel-anlè konsians-anba-zakato a, lè betje a rache mas blan an nan fidji nèg-ginen an. Ni an liannaj nan fondok tou, eti fok se dekantje-kabeche nan an depareyaj nan mitan le de rel-konsians lan, se pou piziè mas blan ki ni, lè betje a rache prèmie mas-blan an, anchay dòt ka vini dèhè pou fè an longsay-ale nan mitan konsians-anba-zakato a ek konsians-ras-moun an ; se liannaj nan fondok taha ka fè moun-anba-jouk la anni tounen se kanman desèvle a djol-anba pou fè se “konsians-ras-nwè” taha ek pi douvan konsians-ras-nèg-ginen an.

"Konsians ras-nwè" taha, ni moun ka anni di “konsians nwè” ek Franz Fanon te ka lonhe dwèt asou tit-langayele-fondas "lakou-moun-natifnatal nwè" a, se pou se tann an konsians ki pri, toulong, anba kout-zie zawa-ewòp la. Menm epi mas blan’y lan (fanm blan’y lan, nonm blan’y lan, pale-franse djol-lonji nan tjou-poul la, tousa), moun anba-jouk la pa rive kouyonnen zawa-ewòp la ki pa demòd nan pran’y pou an nèg-nwè, soubawou epi sa. Se pou se konprann, nan lèspri Franz Fanon, konsians ras-moun nwè taha, "lakou-moun-natifnatal nwè" taha, te ka rete pri anba kout-zie zawa-ewòp la, se pou kanman-fondalnatal se moun taha te ke menm lan depi bòdaj bidim lawviè Nijè a jik anlè wòch Lawviè-Lezàd anba bwa Gwo-mòn lan oben sab misi-ziibi lang Ojibwe a, nan Etazini.

Nan Pou ranboulzay afrik la, Franz Fanon ka pran seraj konsians-ras-moun taha nan an depenn djoubap-depareyaj moun-antiy ek moun-afrik. Se pou’y apiye asou sa eti nan lèspri’y, ni an "lakou-moun-natifnatal Afrik" menm manniè ni an “lakou-moun-natifnatal Antiy”, asire-pa-nèhè men lè moun ka badjole asou an "lakou-moun-natifnatal nwè" se pou konprann yo pa rive konprann depareyaj ki ni nan mitan peyi-natifnatal, lakou-moun-natifnatal, peyi-lanmen-asou-tjè ek lakou-moun. Lè moun ka badjole, san kabeche, "lakou-moun-natifnatal nwè" yo ka fè moun konprann se moun koulè lapo nwè a te ke ka topaye asou ancháy bagáy (yo te ke ni menm rel-rive a) ek an larel-fondás kole-tèt (a principle of communion) te ke ka liannen yo.

Nan lide Georges Gurvitch taha eti kole-tèt la te ke chaye an pi gran rale-mennen-vini epi pi piti apiye-longsay anlè moun pou fè an nou-menm-ki-nou-menm (kannan-moun an se anni kannan an ka konte, ek kole-tèt la se anni dri-longsáy la nan bay adan nou-menm-ki-nou-menm taha ki fondok, lakou-moun an nan mitan le de), "lakou-moun-natifnatal nwè" taha pa te ke sa ni an tan-nanninannan pou ta y, fok ni an rarate-tan-nanninannan anni pou ta’w pou fè kole-tèt taha. Mi rarate-tan-nanninannan ayiti se pa menm epi rarate-tan-nanninannan matnik, Ayiti ni an gouvelman natifnatal-ayiti pou ta y ; mi rarate-tan-nanninannan gwadloύp pa pe menm epi rarate-tan-nanninannan lakou-nèg-ginen-etazini an, ek nan an menm peyi, La-Gwiyann pe ni an tilili lakou-moun (aluku, bata-chinwa, blan-frans, chinwa, djuka, emeriyon, galibi, hmong, kouli, kreòl, kwinti, mataway, oyanpi, palikour, vie-blan, wayana, epi dòt lakou-moύn) sa eti ka fè an tilili rarate-tan-nanninannan.

Se pou se tann ek konprann, konsians-rás-moύn lakáy Franz Fanon an se pa anni an welto-rive pou fè sa brile betje, fè pou zie nèg-ginen an brile zie betje a, se pa anni an katel-pran-lanmò tankon y ka bat nan poenm nèg-ginen-krann Eme Sezè a, se an fouye nan tan-nanninannan an, fè eti se gangan an, fè lèspri moun kouri asou an tan-ki-pase eti se konpayel plodari "rás-nwè" taha, yo menm lan, pa fouti lonyen-depenn-kabeche pou matje eti’y pa te jenhen matje oben matje piòpiò anni nan lang-ewòp eti ka krache anlè gangan-afrik taha. Ek pou sav nou fout sav gangan an se pa jenhen an moun san-koule-nan-venn cho ek lakwenn, men anni an djezinay-rarate tan-nanninannan an, se pou gangan-afrik taha pa sa tjenbe doubout douvan kout-zie kokazian an, se pou sa Franz Fanon ka matje, nan senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se más blan an, sa konsa "betje a ki te estèbèdè nan an prèmie dekou, vire pran lèspri y ek katjete sa eti nèg-ginen se anni an vie rel dekatonn moύn-asou-latè".

 

III – Ladje konsians-anba-zakato a pou konsians-ras-nèg-ginen an.

Ladje konsians-anba-zakato a (konsians lòlòy la) pou konsians-ras-moun an, konsians ras-nèg-ginen an, se toulong bat asou chimen tann-konprann-topaye epi rarate-tan-nanninannan an, ek se Franz Fanon, limenm, ka matje nan Lapo nwè anba se mas blan an, nan senkienm dwel-matje a, "Man te le vini moun-asou-latè, anni moun-asou-latè. Yo te ka mare mwen epi se gangan ninang-founang mwen an, moun yo krache anlè yo : man rete la, man pran tjè". Se pou se tann ek konprann, la tou, se kout-zie, krache-tja, moun-ewòp la, betje a, kokazian an, masogan an, ki ka fè nèg-ginen rete sonhe pàs eti gangan’y pase, kracha yo pran.

Men nan prèmie dekou konsians ras-nèg-ginen taha, se pou rete pri adan an lèspri miyonnen-lapo-fidji-aleliwon, an dekou otila kò a te ke mèt lèspri a pou toumbile pawol-djezinen Joby Bernabé a "tout kò se kò me se lèspri kò ki mèt kò". Pa ni peyi dèhè pran-tjè taha, pa menm ni an rarate-tan-ka-pase, se anni pou rete sonhe se gangan-afrik la eti, yo menm, pa se pe ka pòte an peyi (an lang-natifnatal, an mès-fondalnatal, an kout-zie-asou-lavi) men an tilili lakou-moun (an tilili lang-pale, an tilili mès-nanninannan, an tilili mès-kriye-jah) ek se anni djoubap nan mitan tilili lakou-moun taha ki pe apiye an tan-ka-pase.

Se nan pasay taha depi konsians lòlòy la jik konsians-ras-moun an otila plodari-kabeche Franz Fanon an ka bat bè, se pou an rarate-tan-nanninannan ki lòlòy nan sa eti se lang-pale/matje ewòp la (lang-anglitè, lang-an-frans, lang-espany, lang-pòtigal) ki ka mete rarate-tan-nanninannan taha nan brann, ka kare’y ek ba’y an kous-kouri-ale. Se pou fè gangan an pale angle, franse oben panyol, pòtidje tousa ek gare yo, tounen yo nan zonbi-gare anfwa. Pi nan fondok, pou matje eti moun ka matje se lang taha longsay-ale, se pou dechèwne se gangan taha, fè pou tout lide bay-longsay-dèhè-aleliwon se pèdi nan chimen ; epi lang-matje a pa ni ladje-chimen.

Se pou se konprann sa kòdjòm, nèhè menm nawflaw, nan senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas blan an, tit li se Wach-lavi nèg-ginen an, Franz Fanon ka depenn an toumbilaj blo, konsa nèg-ginen anba-jouk la te wè welto-rive pou tizi depareyaj nan mitan zawa-ewòp la epi limenm pa te pri, se pou’y te apiye tout depareyaj epi zawa-ewòp la, nèg-ginen-krann Eme Sezè a, ek se pou debòwdinen se depareyaj taha, "man le pase nan lapòt la, ou ka fèmen lapòt, man ka pase nan finèt", lide Chester Himes ek/oben Jean Genet taha. Men isiya tou, nou adan an welto-rive otila nèg-ginen anba-jouk la ka gade wè bloublou zawa-ewòp la, piaye’y, mete'y anba zakato.

Se pou konsians tan-nanninannan an pa rive kouri lawonn nan dekou an welto-rive fondase anni anlè kò moun an, black is beautiful, koulè lapo-fidji’y ek menm si plodari nèg-ginen krann taha ka matje tankon an katel, se pa nepi an katel-pran-lanmò, nèg-ginen anba-jouk la ka sispann brè pawol zawa-ewòp la, mache nan tras mèt li, isiya la konsa se pou gade wè mete zawa-ewòp la anba zakato’y. Se klète an chimen-divini eti nèg-ginen anba-jouk la pèdi. Nan senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas blan an taha, Franz Fanon ka vire pran anchay pasay Tirad an devire nan peyi wouvè-zie Eme Sezè a, pou fè moun tann ek konprann sa eti nèg-ginen-krann Eme Sezè a pòhò nan konsians-ras-nèg-ginen an, pou apiye eti’y pa ka apiye anlè rarate-tan-nanninannan an men anni anlè djing an laliwonn-afrik ki pa te pe ka bay atè Matnik.

IV – Rive nan konsians tan-ka-pase a avan konsians politik la.

Dwe senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas blan an, Franz Fanon te ja ka kabeche rive nan konsians tan-ka-pase taha, dekou a otila nèg-ginen anba-jouk la te ka fè eti gangan’y, kouri lawonn latè pou rarate tjek fè-kakol nèg-mawon nan dangpantang sistenm ninang-founang lan, rete sonhe gouvelnaj Zumbi nan fè-kakol Repiblik Palmares nan Pernanbouk 1678-1695 lan, lakou Wangan Ganga Zumba oliwon 1670, oben lakou nèg-mawon Lanmaniel la anba kabwataj Sebasien, lakou Wangan Ambrosio a, Repiblik Para a eti Anastasio, an zanmbo (um cafuzo) te doubout, lakou wangan Miguel la, lakou-moun Santiago a, tousa ; jik pou ale detere tjek farahon pat-kochi nan sab nanninannan Ejipt la.

Dekou konsians tan-ka-pase taha menm si’y pòhò te pe rive leve an laliman-peyi (Ejipt se nan Afrik atè-solèy, al-Machreq al-Arabi, lanmè a se Meditèrane ek Lanmè-Wouj ; Ayiti, Gwadloup ek Matnik se nan Karayib la, kontinan an se Amerik, lanmè a se lanmè Karayib la, Gwiyann se kontinan Amerik-anni-solèy) ja pi djok pase dekou konsians nèg-ginen-krann lan eti se anni pou reponn krache-tja zawa-ewòp la  ; Franz Fanon ka vire pran pawol Eme Sezè : "kimafouti defarouche esa men…zeklit dife bondie-beni latè-wonn lan, lachè kranm lavi a lè’y ka petaye anba digidi latè-wonn lan", ek pi douvan, "lapo-nwè mwen an… ka pran letjèt nan lachè boukan siel la".

Se pou se wè toumbilaj djing konsians anba-jouk taha tankon an kote vire-wouvè-zie, an kote vire doubout moun-asou-latè men se Franz Fanon, limenm, ka matje "Ee, bèkèkè. Betje a ki te rete estèbèdè nan an tan, vire pran lèspri’y ek reponn mwen sa eti nan san ka koule nan venn mwen, mwen se anni an rel-dekatonn nanninannan moun-asou-latè" pou fè moun tann epi konprann katel taha pe rive pri anni si betje a, ka tann ek topaye asou doubout-fondalnatal nèg-ginen taha. Nèg-ginen-krann Eme Sezè a te nan menm rel epi konsians-anba-zakato a, anni rete la ka gobe an kout-zie farozè, jik nan konfiolo, kokazian an, betje a, matiyon an ; anni pou miyonnen lapo fidji'y ki te ke pi bidjoul pase ta pèsonn.

Konsians tan-ka-pase taha eti plodari Franz Fanon an pa ka kabeche kare-bare, se pa anni pou badjole asou dekou ki fèt nan tan-nanninannan oliwon-latè, otila nèg-ginen te ka brè dlo yo nan an lakou-peyi anni kanmouzaza sosial tankon se plodari abòfiò anni-afrik la oben wayalachi-nèg-ginen an ka badjole atè Matnik lajounen-jòdi. Pa pe ni lakou-peyi san djoubap sosial. Franz Fanon ka matje sa nan wabap Lapo nwè anba se mas blan an, an kouri-nouvel nan mitan an plodayè-kabechè nèg-ginen epi plodayè-kabechè lagrès, Platon, pa ka toumbile nad-marinad "nan lavi se ti bolonm ywit lanne a ki ka djoubake nan se chan kann lan, atè Matnik oben atè Gwadloup". Konsians tan-ka-pase taha se te ke pou rive kabeche an longsay-ale nan mitan wach tan-nanninannan ek wach lajounen-jòdi pou pran letjèt nan divini.

Nan plodari atè-lakay-matnik la, konsians tan-ka-pase taha, se lè moun natifnatal-matnik la ka rive trase pòtre an lakou nèg-mawon nan Bwa-Leza Gwo-Mòn 1756 la oben gloriye se konpayel Ehèn Lakay la nan tjek bat pou leve an Repiblik nèg-ginen nan Matnik 1870 la, pou se rive kare an plan-divini politik ki ka bat pou an apiye-asou-pwa-kò-nou, avan menm wayalachi politik la, RNDP FRONALIMA⁷ a, se pou se gade wè fè an kontaj mabial tout se matjoukann peyi a. Isiya la konsa, moun anba-jouk la ka ladje badjolaj moun-debiele yonn-tou-yonn li a, "se mwen ki ka pale ba’w la a ki fè kabwatè-gouvelman la-frans toumbile larel-fondas-politik li", pou bay adan an plodari ka liannen moun yonn-epi-lòt.

            IV-1. Semeda ranboulzayè a ka vire douboύt moύn-atè, plodari Franz Fanon ka ladje depareyaj kretjen lanmen-asou-tjè ek danma a. Nan semeda depotjolè Epithalos la, nan Les Mains Parallèles, fok sa rive wè an lanmen-asou-tjè, lide Franz Fanon ta’a eti semeda ranboulzayè a, ka debaba desèvlaj la, ka tire an lèspri moun-desèvle pou mete anlòt lèspri moun-san-chenn.

Nan Les Mains Parallèles, se pa anni pou ladje an lavi kouchal, an lavi matjonnen, rive adan an lavi apiye-asou-pwa-kò tankon nan l’Oeil se noie, se pou depotjole, defaltje, demantibile, an wach sosial ek politik, koupe tèt wangan an (se isiya la konsa eti'y ka ladje depareyaj kretjen an, wangan an ka toulong vèvèle djanmbel la asou latè), pou rive ladje tout koraj pou moun se kabeche-djezine floύz, toύmbile nan mapipi, moύn-anni-lèspri-mabial Nietzsche la.

V – Konsians politik la nan dekou mès-lonsáy-peyi a ka kouri lawonn latè.

Dabò-pou-yonn, nan lèspri Franz Fanon, mès-longsáy-peyi a te liannen djok epi konsians politik la, "se goumen pou pete-chenn peyi a ki ka deblotje mès-longsáy-peyi a, ka wouvè lapòt djezinaj ba y" eti y te matje nan Se lapidanm oliwon-latè a, èk se te pou tann ek konprann se anni moύn-douboύt-djòk, moύn ki ni nan an leve-douboύt, moύn ki trape an konsians politik ki ka pe báy adan an goumen pou palantje an peyi, pete chenn an peyi, delofe an peyi. Se pou se tann ek konprann tou, konsians tan-ka-pase a fondok nan dekou leve-douboύt taha ek pou konprann moun ki ka mete nan brann isiya la konsa ja rive ladje plodari ras-moύn an nan chimen.

Sa te ke mande pou mwen se desann pi nan fondok plodari-kabeche Franz Fanon an, se pa nepi redi chèz bò táb, konsians tan-ka-pase a ka bát anni pou mès-longsáy-peyi a, se pa an goumen-politik (se pa ti dezodè Franz Fanon te dezodè) nan lèspri djòk se goumen-politik la, se, nan gloriye an mès bidjoul nanninannan, tjek zayonn oben tan-benmbo otila se gangan an te ka blèz kò yo, bát adan larel rás-moun an tankon nèg-ginen-krann Eme Sezè a, ek, se pa jòdi man ka matje sa, rete pri anba kout-zie zawa-ewòp la. La-pou-la, nan ras-nèg-ginen-krann Eme Sezè a tankon nan apiye anni anlè mès-longsáy-peyi a (isiya la se plis an mès-nanninannan pase an mès-longsáy-peyi), gloriye gangan ki goumen tousa, se toulong karetel an moun yonn-tou-yonn.

Se goumen pou pete-chenn peyi a, wayalachi-politik la, an gouvelman natífnatal tousa, ki ka pe fè an mès-longsáy-peyi kouri lawonn, se, nan lèspri lwijanboje Franz Fanon an, pou ladje tan-nanninannan an nan chimen ek vire fè an chimen nèf, an "tout moun an sanble, nou ke fè an peyi nèf" PTM-APAL pipirit se lanne 80 an. Anni vire dèhè nan se paj wabap Lapo nwè anba se mas blan an, otila Franz Fanon ka matje "man pa nepi ninang-founang sistenm ninang-founang ki te demounize gangan mwen" ek pi douvan "rèchte tan-ki-pase pa pe ka machokete kanman-moun mwen. Mwen se misie mwen menm". Ek se te pou y palpate sa eti se nan ladje se djing-trase tan-ki-pase taha eti limenm ka vini moun-yonn-tou-yonn eti y ye a.

Se lide Jean Paul Sartre taha eti an moun-asou-latè pa te ke pe moun-asou-latè si’y te ke mare ek nan menm balan an, lide Friedrich Wilhelm Nietzsche eti an moun pe rive ladje mès-fondalnatal la (isiya la se an bagay ka chaye anni fal-frèt) pou fè bolonm chimen’y. Ladje eti'y te ka ladje plodari Karl Marx la nan chimen ek malakse Jean Paul Sartre epi Friedrich Nietzsche, Franz Fanon te ja adan lèspri Edwa Glisan taha otila "nou sòti nan divini ka rive", se ba nou lè pou nou pase epi sa, se moun ka pe fè kanman-fondalnatal yo eti se anni an bagay moun-yonn-tou-yonn, se pa bagay an peyi ; ek nan leve-doubout goumen pou pete chenn peyi a, chak moun an ka vini moun-asou-latè.

Sa ka fè nou konprann, nan dekou matje Se lapidanm oliwon-latè a, ek pi douvan se nouvel-matje Pou ranboulzay afrik la, Franz Franz Fanon te vire pran lide an yonn-a-lòt eti’y te ladje nan Lapo nwè anba se mas blan an nan dekantjaj kanman moun-anba-jouk douvan mès-fondalnatal zawa-ewòp la. Owala nou plodaye asou an mès-fondalnatal se pou trase pòtre lang-natifnatal la ki ka chaye’y la ek pou wè yonn-pou-anlòt, ek silon lang natifnatal ki nan lawonn yo, se lang zawa-ewòp la pa ka kare depareyaj yonn-tou-yonn ek yonn-a-lòt la epi menm djokte a. Tousa eti ka fè konsians politik la pa pe ka simèwje epi menm djokte a, an peyi-anba-jouk pou anlòt peyi-anba-jouk.

            IV-2. Peyi-natifnatal F. Fanon an te ka ladje ras-moun, kabès-fondalnatal, mès-atè-lakay, lang-natifnatal ek tan-ki-pase nan chimen. Lamenm la se pou se tann ek konprann bililik-aleliwon eti peyi-natifnatal bililik-aleliwon nan plodari-kabeche Franz Fanon an. Peyi-natifnatal ta’a se anni an doubout-zobray politik, se tout tjouns eti moun trape anba lanmen yo ek nan kabèch yo pou mare an leve-doubout.
Se pou te ke tann ek konprann sa eti nan plodari-kabeche Franz Fanon an, peyi-natifnatal la tankon an doubout-zobray, pe ka mete tan-nanninannan, lang-natifnatal, kanman-fondalnatal, kabès-fondalnatal oben mès atè-lakay nan kavalaj, nan an bidim telolay otila yo ka pèdi anchay dwel ek vidjoze dòt. Nan plodari-kabeche Franz Fanon an, nou toulong adan an pimpe-aleliwon moun-doubout (una dinámica humanística y humanizante) astè nan plodari-kabeche Enme Sezè a nou adan an matjoukann-l’afrik (ohun ini ile Afirika) ki ka mare nou ek baboutje nou nan tan-nanninannan.  

 

            V-2. Franz Fanon epi Friedrich Nietzsche. Nan wabap Peau noire masques blancs an, Franz Fanon te matje anchay wonn-tit file kon razwè bò tab sèbi tankon "Man pa nepi ninnang-founang sistenm ninang-founang ki te demounize gangan mwen" oben ankò "tan-nanninannan pa ka klere chimen mwen", tout wonn-tit ki ka fè’y ladje plodari Marx la nan chimen men nan menm balan an ka fè’y bat nan plodari moun-anni-lèspri-mabial Nietsche la.

Fok se tann ek konprann sa eti pa dèyè plodari moun-anni-lèspri-mabial ta’a, Nietsche se te plodayè-kabèchè tan-kòtok la, isiya la konsa, se pa te pou ale plere asou tan-ki-pase, pas eti gangan pase. Epi Nietsche fok te gade lavi a, bagay lavi-toulejou, nan de koko-zie ek Fanon te adan lèspri ta’a dwe Peau noire masques blancs ek ankò pi djok, jik pou ale pi douvan ankò nan kabeche semeda a, semeda-kore-semeda a, nan Les damnés de la terre.  

 

            Se pa anni pou malaksay aleliwon se mès-fondalnatal la, oliwon-latè. Pa nepi ni mès-fondalnatal latè-wonn lan ka bay men anni anchay faktorel mès-fondalnatal (nan an sistenm vann/genyen) ki ka rive blo asou an peyi yonn-tou-yonn ek eti se moun lan ka pe konprann kon yo pe oben ek djing-kòtok mès-fondalnatal eti gouvelman yo ka ladje nan lanmen yo, kòtok. Se pou an blo mès-fondalnatal ki ka pe fè an tilili djing-kòtok eti moun ka pe bat epi yo nan an doukou fann men ka toulong vire ale èche mès-fondalnatal peyi a, lè gouvelman natifnatal la djok kont djok li pou vire kabeche’y towtow, pou se ranbonni’y oben vidjoze’y.

Nan an peyi san gouvelman natifnatal, Matnik pa menm ni an gouvelman atè-lakay, se pou plodari ankreyolaj Edwa Glisan an eti ka mete kote-doubout la douvan (plodari ankreyolaj la se, pa di yo di’w, an plodari kote-doubout), nan dekou malaksay mès-fondalnatal taha, moun pa ka èche desann nan fondok peyi a, ale fouye an chous, pèd tan yo nan rarate-tan-nanninannan, se janbe laliman-peyi a ki tout, toulong an ti sose dawlakataw ki ka gare tout kanman-fondalnatal nan chimen.

Franz Fanon te ja ka miyonnen lide taha eti kanman-fondalnatal la se anni pou moun yonn-you-yonn ek pe toumbile anba an kout-zie, an zie-dou, an zay, an chawa, se pa bagay an lakou-moun ni menm an lakou-peyi, men tankon an dris-van moun-asou-latè ki ka kouri lawonn san-chenn ek eti moun pa sa pran nan dig yo oben mare nan kabouya, si se pa an nika, tjenbe'y, kore tan-ka-pase pou'y pa se kouri adan'y.

Mès-fondalnatal Franz Fanon an te ja anba wach goumen pou pete chenn peyi a ek se te ke pou tann ek konprann sa eti mès-fondalnatal taha anba anchay janjol eti tan-ka-pase a se pi fondok la ek ka toulong ladje moun tou-touni anlè de pie yo nan dekou-patate divini an.

Nan dekou eti tan-ka-pase a ka wakle boulin pase’y, wakle-boulin sosial tan an, pou teknoloji krache-dife ka debatje ek pou anchay janjol sosial ki ka vini toumpakte’y, chenn-laiannaj sosial la, se anni an gouvelman natifnatal ki ka pe kore boulin taha ek tout toumbilaj sosial ki ka rive blo anlè lakou-peyi a ek ka pe fè’y gare chimen divini vire towblip nan mafoudja lakou-moun afrik-nanninannan, nan sistenm vie-fanm djol-flòbòp.

Simao moun Wanakera

1 – Benmbo : nan tan benmbo oben nan tan bimbo, nan lang natifnatal-ayiti a, tan ki ja pase depi anchay tan, tan ki ja kite tan ka ale, tankon an tan nanninannan nan lang natifnatal-matnik.

2 – Nan Latè-ya, Joby Bernabé, disk 3 Mo, 7 pawol…, J.B Konmbo, Fòdfrans, 1981.

3 – An makounga se an chimen anba-bwa, an tras anba-bwa eti bòdaj li pa toulong trase oben trase kòdjòm. Se tit an chimen anba bwa Bouliki a, atè Sen-Jozèf.

4 – An koule, isiya la se an trase fondas la nan mitan de kan mòn eti ki wèt ek ka desann bim.

5 - Frederick Douglass, te wouvè zie nan lavi anba tit Frederick Augustus Washington Bailey nan 1817 anba larel sosial an ninang-founang ek alelouya-zakasia nan 20 fevriye 1895 atè Washington. Gran plodayè pou abwogat sistenm ninang-founang lan, Frederick Douglass te djezinen an journal, The North Star, te stanmpe liv ek te djoubake ba gouvelman Etazini. F. Douglass te matje twa liv trase-pòtre, Narrative of the Life of Frederick Douglass, an American Slave nan 1845, My Bondage and My Freedom nan 1855 ek Life and Times of Frederick Douglass nan 1881, tousa ka mete’y doubout tankon an self made man, an moun ki fè kò’y tou-yonn.

6 - Lawviè-Lezàd sebidim lawviè-matnik la, 35.59 tjilomèt londjè ek 20 kilomèt-kare kannal-koule, trape 24 lawviè ek ti-lawviè ka jete dlo adan.

7 – RNDP FRONALIMA se an plan-divini politik République Nationale Démocratique et Populaire eti konpayel-politik FRONALIMA (Front Nationale de Libération Martinique) te doubout nan 1975 men ki djigilòp nan lanne lamenm-dèhè.

8 – PTM-APAL, Parti des Travailleurs de Martinique ki te doubout nan 1982 ek toumpotjole Conseil National des Comités Populaires nan Awout 1983. APAL, Ase Plere Annou Lite, se an tit-fondok pou an jounal, an radio ek pi won-ladje-won an lawonn leve-doubout politik.

Li Frantz Fanon nan :    

Oeuvres, Peau noire masques blancs, L'an V de la révolution algérienne Les Damnés de la terre,  Pour la révolution africaine. Editions La Découverte, Paris 2011.

Les mains parallèles. L'oeil se noie. La conspiration, pièces de théâtre inédites, 1949/50.

"Peau Noire, Masques Blancs". éditions du Seuil, Paris 1952.

Introduction aux troubles de la sexualité chez les Nord-Africains (en collaboration avec les docteurs J. Azoulay et F. Sanchez), manuscrit inédit, 1954/55.

Racisme et Culture, texte d'un exposé au premier Congrès des écrivains et artistes noirs à Paris, septembre 1956.

A propos d'un plaidoyer. El Moudjahid N°12

Les intellectuels et les démocrates français devant la révolution algérienne.  El Moudjahid  N°1/15/30

Aux Antilles, naissance d'une nation ? El Moudjahid N°16

Le sang maghrébin ne coulera pas en vain. El Moudjahid N°18

La farce qui change de camp. El Moudjahid N°21

Décolonisation et indépendance. El Moudjahid N°22

"L'An V de la Révolution algérienne". éditions Maspero, Paris. 1959.

"Les Damnés de la Terre". éditions Maspero. Paris, 1961.

"Pour la Révolution africaine". éditions Maspero. Paris, 1964 

Nan dekou Jounen lang èk mès-longsáy peyi-kreyolopal oliwon-latè

 

Plodari-langayele bililik-longsáy karayíb

Tankon toút mete-nan-brann moún-asou-latè, toút kâwbe-djoubak dijital ka wouvè lapòt an jou, ka mete moún nan liannáj djoubak, ka wakle vini pi djòk nan liannáj sosial, ka dekati vini flòkò, èk ka djigilòp an jou. Natífnatal-Wanakera-Karayíb.typepad.com se te an káwbe-djoubak digital ki te ka báy depi 2006, owonzon ven lanne ka palantje lang-natífnatal-mátnik la,  nan matje y, nan lonyen toút tít-langayele èk pawol-pale y, nan dekantje larel-kòtòf li ; 3.500 nouvel-matje asou politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi tou, dekináy rarate-kabechinen, nan pran-tan li-lív, vire-li-lív ki ka dekantje wâch Karayíb la èk Amerik-Latín lan ; an bidím abstrak an diksionnè plís pase 200.000 depenn-o-kare nan tít-langayele, pawol-pale, ti-pawol, konte-kantináj-tít-bagáy, jou-gloriye tan-nanninannan-longsáy, trase-pòtre, depenn-trase-laliman, depenn jou-lanne, titím-bwa-sèch, tanbi-sonnen-lang tou ki pou rive an jou nan divini ; an trase-dekantje-langayele eti moún pa te  jenhen wè  ; an bidím brèt-zouti epi mil-e-mil foto, fím-video, son-kapte. Se pa nepi mwen ki anni rete sa blíp konsa, se typepad.com, káwbe-djoubak-dijital atè Etazini, ki te dekatonnen palantje sístenm blòg la depi 22 lanne ki vini pèd lakát nan joút ekonomi-dijital, rache-koupe, ki ka báy oliwon-latè. 

Se pou konprann Natífnatal-Wanakera-Karayíb ke sa pímpe, vire douboút asou anlòt potjel oben anlòt larel, nan tan-divini ka rive blo anlè Mátnik, tankon peyi-asou-latè. Se pou se konprann tou, pou flòkò eti mès-li dijital dekinayè a flòkò atè Mátnik, la atjòlman-la, si se pa lòlòy, men se toút mès-li lang natífnatal la ki flòkò atè Mátnik, pou jik jòdi rete brèbrè-mouton atè-lakáy-mátnik ki ka vini badjole "kreyol se pa an lang",  an djoubak konsa se bagáy an katafal moún, asou piziè kare-láj èk se anpil toúmbiláj trase-dekantje-langayele eti sístenm-matje a adan yo, nan tan-ka-pase. Se pa anni pou di nou pou ladje an matje choús-franse (ta Man Mari-Terèz Lung-Fu a oben ta  misie Jilbè Grasian an) apiye asou, èk ladje y nan menm balan, ta GEREC-F (Groupe d'études et de Recherches en Espace Créolophone- Francophone), toút smartfòn ka matje "o" mòl la lajounen-jòdi èk toút lang oliwon-latè nan an liannáj kalibiche eti ka fennte  toút pale-franse-oliwon-latè, bagáy ki limenm ka piti se ních-lang lan, floúz. Atè Mátnik, se lang kalinago, tayino, tupi-gwarani tousa, douboút piplís laliwonn lan ;  se lang-afrik la (yorouba pou piplís, igbo ep twi-asante, tousa) fonn nan se lang-ewòp la pou leve an tan-ka-pase, èk pou tousa ki divini se anni se lang-ewòp la ki pòte y Tousa pou rive nan an sístenm-matje toulong pi bililik-kòtòf otila se pa anni sonnen lang lan ki konte, se pa anni pou choús se tít-langayele a, men se liannáj kalibiche nan mitan ních-lang lan ; kalibích la se pou toút lang lan rive anlè an menm rel lang-asou-latè tankon Edwa Glisan  te ja ka matje. Se pa anni pou badjole an lavwa-egal 'toút lang se lang", sa eti ja ka fè moún konprann toút lang lan pa te ke anlè menm rel lang lan,  ni lang ki te ke pi lang pase dòt lang ; se lang matje a ka pe kare zobráy  kòtòf lang yo pase se lang anni-pale a, men se pou se tann èk konprann nan divini lang-asou-latè taha se liannáj lang lan ki pi fondalnatal èk yonn te ke toulong nan tanbi-rezonnen epi/adan larèstan, se se nan an lawonn-peyi-kontinan. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, tjèk pawol-rapòte-rans, "toút moún pase, se anni Inwít ki pa te ke pase", la eti se lang-pale, se pa anni moún douboút nan moún yo èk branbrann-kòtòk, se anpil matjoukann debranbrannize, se anpil lèspri-ladje-wách-lavi, se an lang-pale oben piziè lang-pale ki ka pe djigilòp nan anlòt lang-pale.

Nan rete trann-senk lanne-epi ka matje an pale-kreyol nan jounal Vèy-o-gren, Kimafouti-esa, Nou Menm lan epi Madjoúmbe, èk apre an lang natífnatal-mátnik ki vini máy-an-máy toulong pi bililik-kòtòf pou matje nou te ka matje y (se toulong nan an vire-li dekinayè sa nou te ja matje, sa dòt moún ja matje atè Mátnik men Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Sentlisi, Trinidád-èk-Tobago, tou), se an wouvè-lawonn plodari-dekantje  vire-kabeche-longsáy la èk mande-sáv lamenm-la, ki plodari-dekantje ki te ke pi kòdjòm pou an lang-pale ki ka toúmbile toulong-ale nan wách-kòtòf anni mare èk demare liannáj epi se lang pale-franse (franse káwbe-gouvelman, franse-bannann, franse-dòmi-dewò, franse kreyolize, franse-soubawou lanbouk-bòdáj París la, tousa) oben tjèk lang-angle, lang-panyol peyi-oliwon an, se lang palpa-moún-nanninannan Kontinan-Amerik la. Èk pou sáv nou ni pou sáv sa eti toút liannáj toulong nan an anzobráytáj/dezanzobráytáj/vire-anzobráyte sosial, lang-pale kreyol la pou ka wakle boulín toúmbele toúmbiláj li nan tan-ka-pase.; se toúmbiláj-kòtòf lajounen-jòdi a, nan doukou wakle-boulín sosial la èk IA (Sa-sáv dijital la eti pa fouti depareye lang-matje Ayiti a epi lang-matje Mátnik la èk pa fouti konprann sa eti Mátnik se pa anni franse-bannann moún ka pale nan peyi taha), pa se pe ́nan menm rel-pímpe èk nan menm toúmbele epi se ta se lanne  swasann-dís/kát-ven an otila Mátnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se te an bidím chan-kann èk an bidím bitako-bannann toujou.
Ki plodari-langayele bililik-longsáy karayíb esa èk nan ki lèspri eti y ka ladje plodari matjoukann-afrik la èk plodari kreyolís la nan trase-dekantje-langayele ? Si plodari kreyolís la te ja nan lèspri tilili lang èk mès-longsáy ki malakse pou fè an lang èk mès-longsáy kreyol, poutji plodari-dekantje tilili lang-choús taha pa rive nan an rel lang-peyi ki se ka ladje lang kreyol nan chimen menm nan peyi otila ni an gouvelman-peyi, kontel Ayiti ?  Ki liannáj eti plodari-langayele bililik-longsáy karayíb taha se pe mare (èk/oben demare) epi plodari-langayele ankreyoláj Edwa Glisan an ki te ja ka pòte lide-fondòk taha eti toút lang nan menm rel lang-asou-latè a ?  Nan ki doukou esa an lang-peyi ka rive pran lanmen, se se nan plodari depenn-dekantje a, ladje lang kreyol nan chimen-doúk lang-pale a ?
Nan Ranboulzay I, mapipi-èskwaya dekantjè-lang Jan Bèwnabe a, (1942-2017), te ja nan toúmbiláj  trase-dekantje-langayele taha lè y te ka matje an karetel-kabeche sa-sáv-pímpe lang ("linguistique cognitive" nan sa-pale-franse èk sa-matje-franse y la, an bidím lekol-plodari-kabeche lang ki ka gade wè konprann fondás se lang lan anni anlè rel-anzobráyte yo nan trase-zobráy èk nan mete-nan-brann) otila lang kreyol-mátnik la te adan an ních-lang epi lang franse a èk te ka pe mete nan brann èk dekatonnen, máy-an-máy, tít-langayele y epi larel fondás-lang li nan ních-lang taha, ́ka pran aleliwon anlè lang-franse a, ancháy woule-wonn ki ka báy, depi dezankreyoláj la jik vire-ankreyole a, eti se djoubak konpayel-palantjè-lang, pase nan an ankreyoláj atè-lakáy epi kreyol-ayiti a, kreyol-gwadloúp oben kreyol-sentlisi. Isiya-la-konsa, mapipi-èskwaya a te kabeche an dekanpe lang lan asou pwa kò y, men bagáy tou flòkò, anba fèy, de-o-twa tít-langayele konsa, toulong nan pran adan se tít-langayele franse a, tonnfakte yo nan lavwa-sonnen-lang èk depareye ledjans yo. Lamenm-la, se pou konprann sa eti Jan Bènabe te ladje lide-choús djoubáp-lang lan, manman-lang lan epi lang anba-jouk la, se de lang lan te ke nan an pòte-kole, san fè wòl èk nan menm balan an, divini se lang kreyol la se te ke pou fonn adan lang-manman an, lang an-frans lan isiya-la-konsa. Djoubáp-lang lan se pou, lè lè-rive matje lang se.anni karetel pi bidím dekantajèz ki bát.  Lòtbòtsáy,  se te ke pou konprann sa eti rel-douboút se lang kreyol taha te ke menm nan an peyi pou anlòt, nan peyi otila ni an gouvelman-peyi natifnatal tankon nan peyi otila pa ni gouvelman natifnatal, nan Ayiti 12 milion moún-douboút la, eti owonzon 85% adan yo ka pale anni lang-ayiti a, epi nan Mátnik 356.500 moún-douboút la otila pale-franse a ka demachwele piplís moún nan peyi a ; nan Gwadloúp eti se an tilili sís tè-danme-mitan-lanmè èk nan Gwiyann eti se an peyi anlè kontinan-Amerik-anni-solèy la epi sís palpa-moún-douboút-nanninannan, ki te ja la tankou lakou-moún avan moún-ewòp debatje blo, mete yo anba jouk. Nan se peyi-anba-joúk taha, pa se pe ni an gouvelnáj lang la, an progranm palantje lang lan, aprann matje y nan lekol, lonyen-dekantje sa moún matje nan tan-ki-pase, tousa. Isiya-la-konsa, se pou te fèmen zie asou djoubáp politik la, Mátnik pa se pe peyi-asou-latè anba jouk La-Frans ankò men anni an kare-laliman franse, plodari politik lajounen-jòdi a, depi se badjolè peyi-natífnatal la jík se konpayel palantje-peyi a, se "gouvelnáj atè-lakáy nan kantekantáj sosial" yo konnèt.
Pou dekantjè-lang mwen menm pa nepi dekantjè-lang men toulong nan an li-lív dekinayè asou toút se plodari-dekantje sosial la èk plodari-dekantje moún-asou-latè a,  man te pran karetel kabeche èk dekantje lang lan tankon an matjoukann-peyi, toulong nan liannáj sere-kòtòf epi mès-longsáy-peyi a, ypnn ka kantinen lòt. Natífnatal-Wanakera-Karayíb te ka langayele (lonyen, depenn èk dekantje) asou se fè-kakol karayíb èk amerik-latìn lan, depi kalinago ek tayino a nan 1492 jík konpayel wayalachi-politik lajounen-jòdi a, se anni lang-natífnatal la ki se pe rive fè liannáj la nan mitan se matjoukann-peyi nanninannan taha èk se matjoukann-peyi lajounen-jòdi a, konte yo, depenn yo, lonyen-dekantje yo èk sanble yo èk fè yo pran letjèt nan divini. Rèl-douboút lang-natífnatal Wanakera-Karayíb taha, ka toulong apiye anlè lide eti an lang la pou leve laliman èk menm laliwonn lang li nan tan-ka-pase, ka vidjoze fondás-lang li nan de bidím leve-douboút palantje matjoukann-peyi (lang lan limenm se an bidím matjoukann-peyi), ka trase an divini ba kò y nan mitan tilili lang-asou-latè.

I - An trase-dekantje-langayele karayíb, yonn-tou-yonn, anni-gliminen, toulong vire-gliminen.

Toút bagáy ki  pou ka fè moún sáv  sa eti an lang pa se pe anni de-o-twa tít-langayele moún ka kole yonn-bò-lòt (an badjolè afrik-nanninannan pa se pe la ka ba moún fíg, fè yo konprann an ti kantináj lòlòy 365 tít-langayele ki leve nan yonn adan tilili lang afrik la èk ka kouri lawonn nan lang-pale Mátnik la, tou mafoudja epi sa apre yo pase nan se lang-ewòp la, ke sa fè an lang-afrik epi lang-mátnik la pou sa, san jenhen chaye se se an pawol-pale, "aboudou bía" kont lan yonn-tou-yonn èk pi ralba pase an bayol nan an koút-senn nan lanmè dlo-nan-pòt) ; an lang se pa anni an matjoukann-kòtòk eti moún ka ladje, blo nan lanmen yích-dèhè, otila toút se tít-langayele a, toút se pawol-pale a ja pare èk se tják-voúm, alagadigadáw ; lang lan se pa nepi anni an kantináj  larel-fondás-lang, larel-kòtòf lang, pawol-pale, tanbi-sonnen-lang, tít-langayele, toúmbele pale-lang, tousa nan an liannáj pímpe-longsáy otila yonn ka vire depenn-o-kare lòt, toulong-ale.

Nan liannáj pímpe-longsáy taha, se pa anni pou an tít-langayele, an pawol-pale, tousa, ka vire depenn o kare  yonn-a-lòt, se pou yo, yonn-epi-lòt, trase an laliwonn/tan-ka-pase eti limenm ka vire depenn o kare, chak se sitjèt-kòtòf la, nan tan-ka-pase. Lang lan se an sístenm èk pou sístenm eti y ye a, se pou chak se sitjèt-kòtòf lang lan se vire kare zobráy liannáj  la nan tan-ka-pase èk nan menm balan an, ba lang lan plís fondás-lang apiye asou pwa kò yo.

Atè Mátnik, peyi otila pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik, se anni sístenm-lang lan ki ka pe douboút an laliwonn/tan-ka-pase èk an mès-longsáy-peyi tou, trase laliman y pou moún se rive kabeche Mátnik tankon an peyi-asou-latè. Lang franse limenm, ka toulong tjoke kalibích laliwonn/tan-ka-pase taha, si se pa koubare dekatonn lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la, mare lang-peyi a adan an vie rel-mete-nan-brann lang kreyol.

An trase-dekantje-langayele karayíb yonn-tou-yonn, se pa anni pou te ale èche sitjèt-kòtòf  mès-longsáy-peyi nan dòt peyi-karayíb (lide-douvan, kouri-lawonn karayíb la, djigilòp nan peyi eti y leve, pou vire leve nan anlòt peyi-karayíb), se plís pou an trase-divini mès-longsáy-peyi karayíb ki toulong nan an vire-li dekinayè se mès-longsáy-peyi ewòp la, angle, franse èk panyol, anni sa.

Lang lan epi mès-longsáy-peyi a pa ka mete se menm larel-kòtòf nan brann, se pou toulong depareye yo nan wàch-lavi toulehou tankon nan plodari dekantje-langayele a. Palpa-moún Mátnik la sa pale franse, se ba y lè pou y pase, men se pa pou ale konprann mès-longsáy-peyi Mátnik  se an mès-longsáy-peyi franse. Lang lan ka toulong katinen mès-longsáy-peyi  a nan depenn se matjoukann-peyi a. 

            I-1. Se tít-langayele-afrík la nan lang-pale-mátnik la. Pás pou kantináj laki pa ka peze an lapo láy asou an kaka-mèl, ki lòlòy, pa ni plís pase 400 tít-langayele-afrik adan lang-peyi-mátnik la eti 115 owonzon adan yo leve adan an lang-pale-yorouba (nan lang-pale-ayiti a ni oliwon 800 epi tít-langayele-afrik) se plís pou se tít-langayele-afrík taha ki denèfle pak-an-pak anba bòk ankreyoláj la.

Lang-pale peyi-mátnik la se plís pase 40 míl tít-langayele èk plís pase 100 míl pawol-pale èk ti-pawol, an bidím matjoukann-peyi ki trape plís divini pase piplís adan se lang-natífnatal-afrík la pou lív epi nouvel-pòte ki já matje nan ang-peyi-mátnik. Natífnatal-Wanakera-Karayíb, nan fè moún li lang-peyi-mátnik taha, jou-ale-jou-vire, asou ven lanne, te apiye pou depareyáj nèt lang-peyi-mátnik la epi se lang-pale-afrík nanninannan taha.

            I-2. Se tít-langayele èk pawol-pale natífnatal la. Se lontan apre y vini te ka báy eti plodari kreyolís la rive kabeche an konpanyi tít-langayele ki leve atè Mátnik, asou pwa kò yo, nan tan-ka-pase. Nan lanne douvan GEREC-F te rete pri nan de-lang-pale nan djoubáp la, jík nan prèmie dís-lanne de-mil la èk apre lide an ních-lang otila te ke ni anni de lang nan blo-bòk delè konsa oben nan liannáj pòte-kole pianmpianm lè an twazienm lang ka vini kouri lawonn adan ních la.

Se pa te anni pou sonnen an pawol-pale  laliwonnís, èk se sa ka mete plodari kreyolís lontan pi douvan, pi nan lèspri-kabeche pase plodari lang-afrík la, se plís pou te báy nan topáy epi koút-zie-klere-asou-lavi otila tan ka pase (plodari mafoudja lang-afrik la nan pale-franse epi sa, pa fouti konprann tan ka pase èk toút toúmbiláj eti y ka chaye) èk pi nan fondòk, an lang la báy adan an laliwonn eti ka tonnfakte y jou ale, jou vire. Si ni an lang tupi-gwarani nan laliwonn taha, se pou lang natifnatal-mátnik la anchouke, dezanchoúste, vire anchoúste an kantináj tít-langayele èk pawol-pale tupi-gwarani. Se dezanchoúste, vire-anchoúste a eti plodari kreyolís la pa te kabeche èk se sa ka depareye y epi bililik-kòtòf karayíb  la.

II- Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka palantje lang-matje a.

Lamenm-la, se pou se konprann si y se ka palantje an lang-matje, se pou y depareye, aleliwon-galba lang-matje èk lang-pale, èk nan depareyáj taha se pou y mete lang-matje a douvan-douvan. Lang-matje a ka toulong trase pòtre toút se lang pale-kreyol Karayíb (Ayiti, Dòmnik, Grènada-Káwyakou-Ti-Matinik, Gwadloúp, Gwiyann, Lwizián, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmaten, Sentlisi, Trinidad èk Tobago, Venezwela, tousa, nan tan-ka-pase) èk menm tjèk angle-karayíb oben panyol-karayíb.
Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan an lang-matje ki ni pou depenn plís pase lang-pale a, jik pou mete an tilili tít-langayele depenn-dekantje krache-dife nan brann (lang-pale ka vire báy lavwa aleliwon-galba epi se menm tít-langayele a, lang-matje a pa le wè vire-rarate nan zafè y), se tít-langayele a ka pe pran piziè ledjans. Se pa anni pou matje  sa eti lang-matje a te ke pi kalibiche pase lang-pale a, se anni pou konprann sa eti lang-matje a ka rive kore kontamináj se lang peyi-lòtbòtsáy la. 

Kontel nan lang-matje a, an moún pe pran an tít-langayele, oben menm an pawol-pale, Ayiti pou mete y adan an matje lang-mátnik la, floúz ; men sa pa pe fèt floúz nan an koze, menm pou mete an tít-langayele Gwadloúp adan an koze Mátnik, sa pe rete pri an gòj moún an ka di y la oben sa pe kòche zorèy moùn an ka tann li a. Lang-pale a pa ka rive chape anlè lantouráj li, ni menm anlè dekou a. Si de moún-mátnik pran pawol bò an koùs-yol, yo pa se pe trape an djíng-lang Gwadloúp la nan dekou taha. Si de moún-gwadloúp nan an koze nan mitan an lewòz, toút tít-langayele bèlè Mátnik la ke dekalibiche koze a.

Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka apiye asou lide taha eti pi moún ka matje lang yo, pi yo ka ba y laliman kouri lawonn, ale depenn wách-lavi antan-nanninannan, pran letjèt nan divini ka rive blo anlè yo, pa rete lantje, si se pa mare, nan tan-kòtòk, nan pase-pás chak jou-leve a. Bililik-kòtòf karayíb la, se pou pa ni an tan-ka-pase, depi tan-nanninannan jik nan tan-divini, tan ale, tan rive, ki ka rete pri adan an plodari brèbrè-mouton anni rarate pás eti gangan te pase.

            II-1. Lang-matje se pou depenn èk dekantje, aleliwon, sa mande an trase-matje bililík-longsáy. Nou pa se pe ka matje "san" tire-y-adan an (kontel, "yo vini san ayen") menm manniè epi "san" konte-kantináj la ("kontel te ni san koutla file nan ranga-bannann lan") oben èk "san"  ka koule nan venn-senyen se moún lan (kontel, "yo konte san koutla epi san dorád ka koule anlè lanm yo asou table debite pwason an men machann lan te vini san kouto-chen"), an bát-manman pou se depareye yo menm epi an djíng-trase-matje.

Nan matje an lang toulong, aleliwon-galba èk san veye djíng matje-franse a oben matje-angle a anba zie, se pou y vini lang-peyi máy-an-máy men plís pase sa, se pou an tilili sonnen-lang vini ka parèt toulong-ale nan lang-pale a limenm eti nan wách-dèhè ka apiye pou toúmbile trase-matje a.

            II-2. Trase-matje bililík-kòtòf taha anba joúk rel lonyen-dekantje asou lang lan limenm. Èk pou sáv nou menm te pou sáv sa eti rel lonyen-dekantje a pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, atè-Mátnik otila ni an senkant-epi matjè-lív nan lang-mátnik la, rel lonyen-dekantje lang lan pou pi dekatonnen pase atè-Gwadloúp otila pa ni plís pase an dís-epi matjè-lív nan lang-gwadloúp la ; nan an peyi otila ni de-o-twa káwbe-lonyen-dekantje lang-peyi epi nan an peyi otila pa ni pa yonn, tousa.
Se pou se tann èk konprann tou, pi ni lonyen-dekantje-lang, nan káwbe-lonyen-dekantje oben menm nan pòte-nouvel, pi depareyáj nan mitan lang-pale èk lang-matje a djòk ; sa eti ka palantje, nan vire-wonn, trase-matje bililík-kòtòf la. Lè man di an moún plodari-dekantje bililik-kòtòf la se an plodari-dekantje pímpe-aleliwon, se pa pou konprann se djendjen.

III - Janjol-dekantje tan-ka-pase a.

Anni larel-kabeche kreyolís Jan Bènabe a te ja ka mete an janjol-dekantje yonn-tou-yonn ("variable indépendante" nan pale-franse kabeche-dekantje mapipi-èskwaya Afarel Konfian an), tan-ka-pase a, prèmie-douvan. Man ja depenn èk dekantje fondòk eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha fondòk pou fè moún tann èk konprann (tann se yonn, tann èk konprann se de) sa eti owala ni an tan-ka-pase, se pou y leve an laliwonn ki ta y ; tan-ka-pase a pa se pe ka pase epi menm boulín lan, menm toúmbele a, epi se menm branbrann-kòtòk la, nan an peyi pou anlòt peyi, atè-Ayiti pou atè-Mátnik,  atè-Gwadloúp pou atè-Gwiyann, atè-Dòmnik pou atè-Sentlisi, atè-Kouba Sosialís la pou  atè-Jamayik Commonwealth la, atè-Mátnik Arman Nikola a epi atè-Gwadloúp Janpiè Senton an. Lòtbòtsáy, tan-ka-pase taha pa ka pase toulong epi menm toúmbele-pase a, nan an menm peyi ; ni wakle-boulín, ni dekati-boulín, ni chimen-douk èk ni chimen-lwiloúd, ni an laliwonn, ni abò-bradjak èk ni abò-dís-woul, abò kanno epi abò lapo-pístách, pou se pase adan chimen-douk la, boulouwe anlè lanmè Karayíb la, bát Lanmè-ble Atlantik la, ni krèy leve-douboút sosial, tousa.

Tout lang oliwon-latè nan an liannáj kole-kole epi laliwonn li nan an tan-ka-pase fann. Se pa anni pou lang lan se depenn èk nonmen sitjèt-kòtòf laliwonn lan (an pie-koubari pa se pe an baobab èk an peyi-anni-sáb  kontinan-afrik la, pa se pe an peyi-anni-mòn vèw anba lapli toulehou livènáj), se an liannáj wondi-won otila laliwonn lan limenm ka kantinen lang lan epi tilili branbrann-kòtòk li eti kantináj yo èk rel-kòdjòm yo ka pe toúmbile nan tan-ka-pase. Lamenm-la, san patate, san bèkèkè, lang lan ka vidjoze, ka ranbonni, ka pe trape plís fondás-lang, plís djíg-lang, nan leve èk depenn liannáj nan mitan tilili branbrann-kòtòf laliwonn lan.

Laliwonn lan se pa anni piebwa èk razie ka leve anba èk oliwon y, se bèt-soubawou ka kouri anba y, ka benyen nan láwviè,  èk ka tilili liannáj nan laliwonn lan, an mannikou ni kát pát pou fè plís pase an chimen yonn-tou-yonn lan eti "Marijoze ki ni de pie ka fè kát-chimen" ; laliwonn lan se láwviè ka koule epi toút kribích, titiri èk makouba ki ka jijinen anba dlo avan fè marinád-titiri a ki pi kranmkranm pase marinád-lanmori a oben marinád-chivrèt la. Laliwonn lan se toulong an koút-zie-lonyen-lavi (weltanschaung alman an) eti moún ka pase lamen-nan-lanmen nan mès-longsáy-peyi yo, toulong nan tan-ka-pase, koút-zie-lonyen-lavi nan  wabáp dísnèfienm sièk la, pa se pe menm epi koút-zie-lonyen-lavi nan pipirít venteyonnienm sièk la.

Janjol-dekantje tan-ka-pase a ka fè moún tann èk konprann lang-mátnik la pa se pe ni an matjoukann-afrik eti tjèk gangan te ke ladje ba yích-dèhè, gangan pa ni yích, ni menm an matjoukann-franse ki se rive ka avan menm afritjen te debatje tousa. Se an lang eti dezienm kare-láj yorouba èk ibo a leve nan apiye anlè  lang papa-manlan yo, moún eti yo nan liannáj kòtòk  epi yo epi an bidím pímpe kòtòf eti te ka báy nan mitan lang-pale krache-dife taha epi se lang franse a èk se lang-afrik la. Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan Ranboulzay I lan, mapipi dekantjè-lang lan te kabeche janjol-dekantje tan-ka-pase taha èk te depenn an konpanyi tít-langayele  ki te leve nan lang-pale franse a èk ki ka kouri lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la adan anlòt rel-konprann ki taha yo te ni nan lang-pale franse a, kontel "andjele an moún nan lari" lang-pale-kreyol la se foute moùn taha nan djendjen, fè lafèt epi y, se pa "engueuler" lang franse a eti se pri dèhè an moún epi an kanman djenm, oben fè an gòj anlè an moún. Men mapipi-dekantjè lang lan pa te wè an kare-zobráy kòtòf ("structuration endogène" nan pale franse se djòtè lang lan), lide taha eti nan tan-ka-pase lang lan leve tít-langayele ki ta y, pawol-pale, ti-pawol, èk menm toúmbile rel-konprann yo nan tan-ka-pase a, "tan fè tan, tan kite tan".

           III-1. Nan an menm peyi, tan-ka-pase a pa se pe ka pase san diskoupáj, ni depareyáj, dlo-nan-pòt. Se lide taha eti nan an menm peyi, nan an menm doukou-tan ("temporalité" nan pale-franse misie Ti-Aton Lajègo a) pou se djing tan an nan laliman peyi a ki pa se pe menm, an látchè-nan-lanmè ka tann de machwa èk chabín nan basen-lanmè Lansoutoún  lan pa se pe ni menm koút-zie-asou-lavi  epi an mayonmbo ka fouye yanm-sasa nan tè-tíf Bwa-Leza a oben tjèk nouvelís Radio APAL menm si lang natífnatal-mátnik la se ka mete yo yonn-a-lòt.

Konprann sa kòdjòm, se depareyáj taha pa ka koubare pran-pawol èk pòte-kole yo yonn-a-lòt jou-ale, jou-vire, men yo ka pe toúmbile rel anchoústáj yo nan kang èk mès-longsáy-peyi natífnatal-mátnik la, rel djòkte fè-kakol yo douvan lang èk mès-longsáy-peyi franse yo ki ka debatje anlè yo èk apre lanmen-djòk yo pou kore wakle-boulín sosial tan-ka-pase a.

            III-2. Trase-larel-divini diksionnè-lang-mátnik la. Se pa pou moún te ale konprann se anni rale chez bò táb, ou ka pran an tít-langayele kreyol èk ou ka kole an tít-langayele franse ki ka sanm li tankon de pòk dlo, "pontalon" se "pantalon" nan franse èk "tjilòt"   se "culotte"  nan menm lang franse taha, èk mi Ti-Chal-Mako "se an nonm nan tjilòt li" èk nou gade anba wòb Amelia Totoblo, nou wè y mete an pantalon nwè alanvè pou tjèk dòwlis pa anni koke y tou douboút.

Rive an jou, pou tan-ka-pase, la tou, se  de tít-langayele taha ke  trape  menm ledjans la, ke yonnife nan tanbi-sonnen-lang men ayen pa ka kore an tít-langayele krache-dife, se se   "man wè fanm lan an kèlòt"  Lahín lan, tou èstèbèdè douvan twèl-lístrín an katjopín. Se pa anni pou se konprann lang-mátnik la eti te lang-kreyol pa ni lontan te nan an larel pímpe-toúmbile  toulong-ale, nan  tan-ka-pase men nan laliwonn tou, djòkò  (laliman  Wobè,  Voklen,  Sentán,  Sentlís la)  se menm  pweson-lanmè  epi  djòkòk  (laliman O-Fanswa , Titans,  tousa), bonmba (laliman  Titans lan),  gwo-vant   (laliman  Latrinte), tjòkòk (laliman Sentmari, Marigo...)  se toulong an rás ti káp, sparisoma radians,  bucktooth parrotfish  nan  pale-angle  Jamayik la oben loro dientuso nan panyol Dominikana a.

IV - Anni epi an lang-matje aleliwon, nou ka rive nan rel-douboút lang-peyi.

Ladje rel-douboút lang-kreyol taha otila se anni nan dekantáj epi lang an-frans lan èk ki ka mete toút se lang-pale a nan menm panyen an, kontel lang-pale-ayiti a, owonzon 12 milion moún (eti plís pase 8 milion moùn ka pale anni lang-ayiti a) epi lang-pale-mátnik la, owonzon 365.000 moún eti piplís adan yo ka tjoke lang-pale-franse a tou, menm pou se gran-manman an/gran-papa a pale franse bannann ba se ti yích yo a. Ladje rel-douboút lang-kreyol pou an rel-douboút lang-peyi te ke pi floúz nan Ayiti, peyi otila ni an gouvelman-peyi-natifnatal-ayiti pase Gwadloúp oben Mátnik, peyi-anba-jouk otila pa menm ni an gouvelman atè-lakáy, ale wè gouvelman-peyi oben Gwiyann, peyi-anba-jouk tou èk otila ni sís lang-pale  lakou-moún nanninannan èk an lang matjoukann-afrik ka bát laliman-peyi bò kreyol-gwiyann lan epi franse a tankon lang-gouvelman-peyi.

Lamenm-la, se te ke pou konprann nan dekou rel-douboút lang-peyi taha, lang lan ka vire kabeche se matjoukann-peyi a, toulong-ale,  ranbonni yo, ba yo plís koús kouri-lawonn, ba yo plís laliman-kouri, leve an choús-kòtòf-peyi. Nan prèmie douvan se matjoukann-peyi taha, se moún-douboút la ki ka pe trape plís kanman-kòtòf, plís sa-sáv-lang, plís sa-fè-tèknik-peyi, plís sa-douboút-moún-asou-latè ; èk owala ni plís sa-fè-tèknik se pou mès-longsáy-peyi a dekate plís èk ranbonni pou moún se trape plís djòkte fè kakol douvan wáp lavi toulejou.

Matje lang lan aleliwon ka toulong vidjoze tan-nanninannan-longsáy la eti se pa pe pou an memwa-anni-rarate otila moún ka vini plenyen asou gangan-afrík ki pase pás men dabò-pou-yonn, an memwa antipile-djing-wách-lavi ki ka pe kore toút bliye moún ka pe bliye nan tan-ka-pase. Memwa-anni-rarate a pa fouti pran peyi epi toút matjoukann-peyi y, se yenki moún-douboút, gangan-afrík epi se yích-dèhè yo a (èk mi anvwala gangan pa se pe ka ni yích) ; memwa antipile-djing-wách-lavi,pou matje eti y matje a, ka toulong depenn èk dekantje an laliwonn bagáy ki ka fè y depareye se doukou a (doukou dizwitjenm sièk la pa se pe doukou ventjenm lan, sistenm ninang-founang pa se pe politik peyi-anba-jouk), èk nan depareyáj taha konte toút se matjoukann-peyi a.

Nan matje toút se matjoukann-peyi taha, se pou leve an peyi eti pa se pe anni moún-douboút nan peyi a, ni menm anni an laliwonn. An peyi se dabὸ-pou-yonn an kantináj moύn-douboύt ki ka kouri lawonn èk tonnfakte an laliwonn ; se konsa nou-menm ka kabeche èk palantje lide laliwonn/tan-ka-pase a eti limenm pa pe ale san an palpa-moύn-peyi pou palantje y, tousa ki ka fè mès-longsáy-peyi a, èk nan matje moύn ka matje lang lan, ka depareye mès-longsáy-peyi taha epi mès-nanninannan-peyi a. 

Lide vire-kabeche-dekinayè taha eti mès-longsáy-peyi pa ka báy san an mès-matje-lang  èk si pa ni matje se pou rete la ka vire pran an mès-nanninannan san jete an zie asou rel-kantinâj se matjoukann-peyi a. Lang-matje a ka leve, fap-fap, an rarate asou peyi a eti  ka trase an laliwonn/tan-ka-pase ki ka pe fè peyi a vire douboút pímpe dèhè se dezás la (an hourakán, an latè-tranble, an deblozonn-volkan, an rázmare, tousa) oben leve douboút fè kakol douvan an koút-fè wách politik oben sosial la.

            IV-1. An peyi-natífnatal se anni an lang, se pa de. Menm lè an peyi se pe ni an tilili lang-pale èk lang-matje adan (Bolivia se 37 lang-gouvelman, ni plís pase 400 lang-pale nan laliman Brazil, ni plís pase swasann-dís lang gouvelnáj-tribinal nan 50 gouvelman-peyi atè-lakáy Etazini an, Mèksik ni 69 lang peyi-natifnatal ek pa ni an lang gouvelman-peyi, kisasayesa), an peyi-natífnatal pou  lawonn-moùn-nan-yonn-a-lòt tan-nanninannan-longsáy la nan pran-letjèt-nan-divini eti y ye a, pa se pe ni de lang pou ta y men anni yonn.

Se pou se tann èk konprann sa kòdjòm, an peyi pe ni piziè lang-pale èk lang-matje ka kouri lawonn adan, se anni Bolivia (Estado Plurinacional de Bolivia nan lang-panyol oben Puliwya Achka Aylluska Mamallaqta nan lang-kètchwa oben tou, Wuliwya Walja Ayllunakana Marka nan lang-áymara a, epi Tetã Hetate'ýigua Mborívia nan lang-gwarani an) ki ni piziè lang-gouvelman-peyi pou se anni an gouvelman-peyi yonn-tou-yonn ki ni atè Bolivía, se pa piziè gouvelman-peyi atè-lakáy kontel Brazil, Etazini, Mèksik oben Venezwela ; an peyi-natífnatal, kontel peyi-natífnatal Kètchwa a nan Bolivía, ni anni lang-natífnatal kètchwa a pou ta y. Sa pa koubare moún oben krèy moún-kètchwa ale aprann pale, li èk matje lang áymara, gwarani, panyol oben takana, tousa. Se pou moún-mátnik se rive tann èk konprann sa eti yo pe pa la ka mande leve an peyi-natífnatal-mátnik nan lang èk mès-longsáy-peyi franse a.

            IV-2. Gouvelnáj-peyi mande an lang-matje mabial èk náwfláw. Gouvelnáj-peyi a limenm pa se pe ka fèt nan de lang, bagáy ou ka koumanse ba an koumandáj nan an lang epi ou ka boút li nan anlòt lang, nan mitan tousa toút moún ozabra. An gouvelman pa se pe ka koumanse matje an larel-gouvelnáj nan an lang, kontel franse èk boút menm larel-gouvelnáj taha nan anlòt kontel kreyol. Se anni ale wè bankoulele a nan se káwbe-plodari-politik Ayiti a, chak plodayè-politik pa se pe ni menm lanmen-djòk nan li èk konprann lang franse a.

Pás pou bankoulele a (chèz ka vole, táb ka kratje,, fèy-papie nan papiyon-vole, kolangèt-manman èk pete-ri-krakra, kosedjo kosekwèt), o-pi-majò ; se plís pou se larel-gouvelnáj la ki ka pèdi djòkte larel-gouvelnáj yo nan an bát-zie, ka dekare zobráy, ka dezandjoke, jou-ale-jou-vire, wách sosial la eti y la pou kare zobráy li a, ba y an choús-kòtòf natífnatal. Lang-matje a pa ka anni chaye choús-kòtòf, men an gwo kalèch bagáy moún pa ka wè, ni menm santi adan mès-longsáy-peyi eti y ka mare liannáj epi y la. 

V - Sa-sáv-pímpe dijital la se anni lang-matje.

Sa-sáv-pímpe dijital la (IA, se anni pou pran toút sa-sáv oliwon-latè kole yo yonn-bò-lòt èk joút nan mitan yo ke sa depotjole le pi flòkò, pran le mapipi) pa ka anni mete lang-matje a potomitan, men plís pase sa, se pou y mete y nan liannáj kare-zobráy/dekare zobráy, vire-kare-zobráy epi lang-matje oliwon-latè. Nan joút taha, se lang-anni-pale a pa se pe ka tjenbe douboút menm si tjèk lang-matje nan menm ních-lang yo se fè wòl pòte yo, se pa jenhen pou pare kou ba yo.

Nan ních-lang lan limenm, toút se lang-pale a pa se pe nan menm rel lang lan ; dabò-pou-yonn, ni an janjol-dekantje kantináj-moún-douboút (12 milion  moún ka pèze pi kondong pase 400 míl moún) ; lòtbòtsáy, ni an janjol-dekantje anba-jouk eti se rel-aprann-lekol nan lang gouvelman-peyi a (pi an moún ale nòlfòk nan lekol franse a, pi moún taha ke sa krache anlè lang-peyi a, kontaminen y epi ancháy pawol-pale franse, tousa) ;  nan twazienm janjol-dekantje, nou se pe mete rel anchoukáj nan lakou-peyi anba-jouk la eti liannen epi rel sa-sáv nan lang-pale atè-lakáy la ; ni an tilili janjol-dekantje dèhè kontel rel fè-kakol mès-longsáy-peyi eti pa pe menm atè Gwadloúp epi atè Mátnik, atè Gwiyann, tousa.
Lamenm-la, se pou se konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka toulong mete moún yonn-tou-yonn douvan lang-pale peyi yo, nan menm balan eti y ka mete se menm moún taha bwabwa  douvan lang-pale angle-Etazini an èk nan dezienm rel, douvan lang-pale Anglitè  An-Frans-Espany oben menm potidje-Brazil la, tousa. Sa-sáv-pímpe dijital la pou branbrannize eti y ka branbrannize anni nan an lang-matje, ka denèfle se lang-pale, fè se lang-pale anba-joúk la, lang-peyi san an gouvelman-peyi dèhè yo, parèt pou mès mafoudja, bagáy jan-lontan, sístenm-vie-fanm, moún ki pa te fouti pran letjèt nan divini.

Nan  mare-anba-jouk lang angle-etazini taha, sa-sáv-pímpe dijital la pou lang-matje eti y ye a, ka palantje an mès-longsáy anni-dekantje eti se lang-pale a, plís pase sa, se lang pale-kreyol la, pa pe ni pou ta yo. Dite boujon èk ti-fèy griyáv eti Man Afin, gran-manman mwen, te ka ba nou brè, nan Mòndezès se lanne 70 la, pou kore fianza èk dekòchte senyen ki ka koule nan venn nou, vini an machandíz La-Chín, nan ti sache, rimèd pou djeri djabèt. Men se pa pou ale konprann sa-sáv-pímpe dijital la te ke ka vidjoze oben vire mete se sa-sáv-peyi nanninannan an nan brann, se plís pou y se rale lang èk peyi a anba yo epi malakse yo adan an bidím kannari san fondòk ni bòdáj.

La-pou-la, se pou se kabeche èk dekantje lide taha eti sa-sáv-pímpe dijital la  ka toulong vire depenn èk dekantje ancháy matjoukann-peyi, fè yo pèd lakát èk nan peyi otila pa ni an gouvelman-peyi oben peyi otila gouvelman peyi a flòkò, pou pa fouti fè, se se an konte-kantináj, se matjoukann-peyi a, ale wè ba yo an choús-kòtòf larel-tribinal,   se toulong rale bwa anba dife lang, dekalibiche ancháy tít-langayele epi matjoukann-peyi eti yo ka depenn.

            V-1. Elèktrisite a te ja tjwe tire-kont lan. Se soukou a, epi toút sèbi eti y te ka fè klere, ki te ka fè lèspri tire-kont ; owala limiè-elèktrisite vini ka báy aleliwon, jik pou klere se kát-chimen an, se pou laliwonn mátnik la te vini ka simèwje èk soukou a djigilòp ; se pou chak moún an yonn-tou-yonn vini ka miyonnen fidji y, ladje lèspri lakou a pou an ti lèspri mwen menm tou ni bagáy pou rarate, "lakou a pa ka dὸmi".

Konsa elèktrisite a te tjwe tire-kont lan epi "aboudou bia" y la, te mete y mafoudja nan lang-pale-mátnik la, se gangan-afrik la te kwaka, pèd pawol mafoudja yo a eti pa se pe nan liannáj epi laliwonn-mátnik la. Se pou se tann èk konprann an bidím toύmbiláj, báy nan tan-kὸtὸk-gliminen an eti ka depareye aleliwon-galba epi rarate-afrík la, an pawol anni wondi-won, otila tan-nanninannan an epi tan-atjòlman an ka fè yonn, èk pa jenhen ni divini ; an moύn se yích gangan y, delè menm se gangan an limenm, Mátnik te rete pri adan tan-ki-pase a, sístenm ninang-founang lan pou pa jenhen vini an peyi asou-latè.

            V-2. Elèktrisite kakapala. Nan toút sa-sáv-pímpe dijital taha, an ti hourakán oben menm an toúmvás, an koút-van, an dezás-laliwonn, elèktrosite-koupe, toút kráb la mò an bari a, sa-sáv-pímpe dijital fini bát, anfwa ; pa ni divini, nou la vire nan kát-chimen fè eti gangan-afrík ki te ka kouri anba bwa zayann lan bonda y dewò.

Se pa anni pou konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka mache anni lè ni elèktrisite ka báy, toút peyi oliwon-latè ke pe faktore elèktrisite epi solèy, van, dlo-cho, tousa ; se pou se konprann, dabò-pou-yonn, elèktrisite a rive ka wakle boulín tan-ka-pase èk ka toúmbile toúmbele wách-lavi toulejou a, tousa eti ka gare se gangan an, vègle se gangan-afrik la nan soukou  Mátnik la.

            Natifnatal-Wanakera-Karayíb epi abstrak diksionnè y  la, te bát, aleliwon galba, asou lide taha eti pi nou se matje lang lan, pi se pou y ladje rel-douboút lang-kreyol li a (se kanmenm an rel-douboút tankon anlὸt) pou apiye pi djὸk epi pi kὸtὸk asou laliwonn karayíb li eti se an bidím ních-lang.

Tít-langayele fondὸk ních-lang taha se pa anni pou matje an tilili lang adan an laliman fann, Karayíb la epi kontinan-Amerik li a, isiya-la-konsa, se dabὸ-pou-yonn pou apiye lide taha eti tan ka pase adan èk owala nou se depenn an tan-ka-pase, se pou gade wè pou divini ka rive blo anlè moún, se ba y lè pou y pase.

Nan dekou  sa-sáv dijital la eti ka báy oliwon-latè, divini taha ka debatje avan moύn se wè y rive, ka toulong neye ních-lavi taha epi pὸte-nouvel lὸlὸy, bagáy lavi-tontenn-mitonn moún, tousa. Prèmie tjè-sote a, se pou se konprann sa eti toύt se lang lan nan ních lang lan, pa se pe ni menm djὸkte fè-kakol douvan nouvel-pὸte ki ka kontaminen aleliwon.

Pi divini ka rive blo taha ka chaye pawol-rapὸte epi nouvel-pὸte lὸlὸy media kouri-nouvel franse a, pi laliwonn lan nan ních-lang lan ka dekati, ka vini flὸkὸ ; lang-peyi a epi rel-douboút lang-kreyol li a pa fouti anchoúste tousa, anfwa èk dezás kontamináj-lang taha ka fè moún kouri ale leve gangan-afrik nan sonmèy yo, lὸtbὸtsáy lanmè-ble Atlantik la.

Se pa anni pou konprann divini Mátnik pa se pe anlè anlὸt kontinan si se pa kontinan-Amerik la men menm tan-nanninannan-longsáy li a, se atè Karayíb/Amerik-Latín eti y ye a, èk se nèhè sa lèspri pawol mapipi-èskwaya Edwa Glisan an, "nou sὸti nan divini ka vini" eti man toulong mete dèhè y, "epi se ba nou lè pou nou pase epi sa".   Se pou Natífnatal-Wanakera-Karayíb vire pran toulong pi náwfláw.

Simao moún Wanakera