"Rát Vaval"

Nan lang natifnatal-mátnik la, rát la se an bèt-kát-pát sal eti moún ka kouri dèhè y pou tjwe y, foute y an manje-rát, an makanda pou y se fè chèpi, kát pát anlè. Nan pawol-pale  a, an moún pe menm rive "brile an káy pou an rát", se pou fè moún tann èk konprann, tann se yonn, tann èk konprann se de, djoubáp nan mitan moún èk rát se pa ti djoubáp lajounen-jòdi men bagáy nanninannan otila ni an bidím vreyàj genyen pou le de majò, èk sa eti rát vòlè, se pou moún te pèdi y ; menm lè yo fè ratjè, se anni kráb (ki pa menm ni tèt epi sa) yo te rive pran adan. Nan djoubáp nan mitan rát epi  moún, se pa toulong rát ki pi bwabwa, moún ka pe jik depenn lèspri debouya yo nan pawol-pale taha "malen kon an rát". Plodari-kabeche-dekantje kanman bèt-soubawou a ka teste sa eti rát ka vòlè, ka kadje fimel-rát la, ka pran fimel-rát pa fent, ka pe tjwe anlòt rát nan goumen-leve-fese èk ka menm tjwe kò yo ("y ap touye tèt yo" tankon moún-Ayiti ka di) menm manniè kon moún-asou-latè. Nou menm pa jenhen li, piès kote, sa eti rát ka fimen zèb pou yo se vini nan kannaval epi zie woúj Rat'Vaval la, men nou la pou aprann, chak jou leve. Wáy foút! Ki zafè Rát'Vaval esa? Ki lide káwbe-mete-nan-brann mès-longsáy èk djezináy Fòdfrans lan epi Rát-Vaval yo a? 

Vaval la ka toúmbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsáy debatje atè Matnik, lanne taha, Rát-Vaval la ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, rát se toulong an bèt atè-lakáy ki ka fè tou oben ních, sere nan fondòk an vie káy oben choús an piebwa sèk. Rát la anchouke nan fondòk peyi a menm si an konpanyi adan yo ka pe debatje, sere adan kantinàj machandíz  ki ka rive nan peyi a. Epi rát se bèt ka fè ancháy piti, nan pawol-pale òwdinè lang natifnatal-mátnik la, moún ka jik voye pawol, "koke kon an rát" oben "koke kon an radenn", ba an fanm ki ni ancháy tjanmáy-piti, lè pa ni ancháy depareyáj láj nan mitan se tjanmáy taha. Lamenm-la, lang natifnatal-mátnik la plís adan lide fimel-rát la pase mal-rát la. Ni mal-chen, mal-kanna, mal-kochon, mal-makak, mal-mouton, makou-chát, tousa men pa ni mal-rát ; moún-mátnik pa ka ale leve katje rát pou sáv si se mal oben fimel, se anni gwo-rát oben ti-rát ki ni, pe ni "gwo-papa-rát" epi "gwo-manman-rát" la eti ka ale epi y la, men "mal-rát", natín... nád-marinád. 

Ki lide káwbe-gouvelnáj kannaval Fòdfrans ale fè an Vaval nan rát zie-woúj pou mete toút se más-kannaval-mátnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mari-dèhè-lopital, más-gwo-makak, más-kaka, más-kilili, más-labou, más-lanmò, más-makak-ti-latje, más-mal-makak, más-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi dòt más-kannaval) ka kouri vide dèhè an rát, bèt ki pi sal pase an mannikou? Kimafouti tít-kannaval Rat'Vaval esa?

Rat'Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moún lavi-toulehou epi smartfòn yo, èk mi rát se plís bèt ka rete nan krèy, toulong nan an "chát pa la, rát ka báy bal". Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayímbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moún, piaye moún, ki la pou fè an zèskáy pou moún se mache dèhè y asou kát jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye toút dekináy sosial la dèhè y (menm dekináy sosial nanninannan, an tan rát te pi piti pase souri) asou menm kát jou kannaval taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moún-vide-kannaval, fè pou moún vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo. Pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol floúz epi toút moún. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi zie-woúj fimen zèb-djáb li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) ancháy krizokal, tousa ka klere pa nepi lò, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete doús" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sáv toút se katel-dekantje-longsáy sosial ek politik la, èk menm Katel-dekantje-longsáy  mès-longsáy-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sáv ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsáy natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moún-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan toút peyi ek lawonn-moún-asou-latè, nan toút lakou-peyi, moún ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) toút ti wách sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakáy-mátnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djáb-woúj kannaval-mátnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moún pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile, banmbile, men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plís  kanmouzaza sosial. Atè Mátnik otila moún nan fè-kakol depi nanninannan anba joúk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plís  matjoukann-peyi pou se báy nan djoubáp sosial la ; pa ni lakou-peyi otila toút bagáy ka woule doús, dlo-nan-karáf; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubáp  sosial, si an konpanyi pa ka èche pran toút pou ta yo èk anlòt konpanyi moún ka fè kakol douvan yo, èk toút sousèkè èk tanbou-de-bonda eti toút djoubáp sosial ka leve oliwon-latè. 

Rat' Vaval, ki koút-zie-klere (oben koút-zie-kreve, sa w sáv !) eti moún-mátnik ka voye anlè rát la ? Ki kabwatè politik, sosial, ekonomi oben mès-longsáy-peyi eti an djezinè atè-lakay-mátnik, peyi kont-kreyol tilili konpè a, se pe trase pòtre y tankon an rát zie-woúj? Ès nou se pe depenn èk dekantje Vaval la tankon an lide san wách-kòtòf? Si nan kont-kreyol-mátnik la se konpè krapo ki pi atè (apre ni ninang-founang lan eti kont-kreyol-mátnik la ka di se "dènie jenerasion apre krapo") nan ki tou-tè rát anba-dalo taha sòti? Ès se pou nou se vini badjole mès-longsáy-peyi-mátnik la djigilóp menm pou se yích-dèhè farahon-ejipt la se vini ka trase pòtre an betje nan rát  zie-woúj pase "liwa chato 200 watè a" oben menm "jeneral Chen" oben "konpè Chouval"? 

Nan tan-ka-pase atè Mátnik, depi se prèmie kannaval wabáp 19enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djáb-woúj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Mátnik te ka fè piplís machandáj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moún konprann kòtok vire-kabeche-longsáy (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moún atè Mátnik  te ka kouri kannaval (atè Mátnik, moún ka di "kouri vide", tou) dèhè an bwabwa eti te ka trase djíng bidím Katel-dekantje-longsáy politik èk sosial ki te rive nan peyi a nan lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka báy èk se bagáy ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an Vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnáj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, toút se más la anba jouk li, èk ka pe toúmbile liannáj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moún ka kouri kannaval ek moún ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka báy lavwa. 

Pou plís: Pímpe isiya

 

Woulo ! 

Mátnik  nan liannáj-CARICOM

 Se pa jòdi sa te pou ja fèt, nan 2012, Irwin LaRoque eti te sobreka-kabwatáj CARICOM (2011 pou 2021) avan Carla N. Barnett te pran lanmen nan kabwatáj CARICOM, te ja vini Fòdfrans pou lonyen-dekantje larel-divini politik taha èk Man Kamla Susheila Persad Bissessar eti te kabwatè-gouvelman Trinidád èk Tobago (UNC, Me 2010 pou Sèptanm 2015) èk kabwatè-gouvelnáj politik CARICOM nan dezienm sis-mwa 2011 lan, te ja plodaye pou Mátnik te báy antre nan liannáj-CARICOM. Nèhè an plodari brèbrè-mouton atè La Habana nan dekou konsit AEC (Asociación de los Estados de Caribe, cumbre de La Habana, Cuba, del 2 al 4 de Junio de 2016)  "je suis pour la coopération mais  la réparation, je suis kont", te fredi toút moún an, jou taha Raoul Castro limen reste èstebekwe douvan an koumandè-bitako 18enm siek la ki te gare chimen, sa te ka fè lanne eti CARICOM, anba gouvelnáj politik Man Portia Simpson-Miller an tan eti y te kabwatè-gouvelman Jamayik (PNP, 2006 pou 2007 èk 2012 pou 2016, te ka bát pou an tòt-ranmande sistenm ninang-founang ki te mete moún anba-chenn nan se peyi Karayíb la asou de sièk-tan. Mátnik pòhò an peyi-Caricom pou sa men an peyi nan liannáj-Caricom, sa eti ka vire mete y nan laliwonn-kontinan-amerik li.

An peyi-nan-liannáj-CARICOM ka vote èk mete nan brann anni asou larel-gouvelnáj ki ka toúmpakte y blo men pa ke sa ale kontel gouvelnen nan djoubáp kouri-lawonn machandíz nan mitan de peyi-CARICOM, CSME (Caribbean Single Market and Economy) a epi janbe-laliman-peyi san taks-gouvelman y lan, asou moún èk machandíz, tousa. An peyi-nan-liannáj CARICOM pa ke sa voye moún-lakáy bát nan an zelonn kolbòkò pou kore goumen-koút-fizi-biwa nan anlòt peyi-CARICOM.

CARICOM se an krèy-douboút-o-kare 15 gouvelman-peyi (Antigwa ek Barbuda, Ayiti, Bahamás, Báwbád, Belíz, Dòmnik, Gayana, Grènada, Jamayik, Montserát, SenKits ek Nevis, Sentlisi, Senvensan ek  Grènadin, Sirinanm, Trinidád ek Tobago) ek 7 kawbe-gouvelnáj-peyi nan liannáj tòt-genyen (Angiya, Bermuda, British Virgin Islands, Cayman Islands, Kourasao, Mátnik, Turks and Caicos Islands) nan dekou 52enm palpa-lanne y. Se nan 4 Jwiye 1973, Topay Chagwaramás la (atè Trinidad) otila se 4 mapipi-eskwaya fondasè a, Errol Barrow (kabwatè-gouvelman Bawbàd), Forbes Burnham (kabwatè-gouvelman Gayana),  Michael Manley (kabwatè-gouvelman Jamayik) ek bidím Eric Williams (kabwatè-gouvelman Trinidad ek Tobago) te siyen, ki mete CARICOM nan brann. Apre plodari Grande Anse lan nan 1989, CARICOM te vire kabeche Topay Chagwaramás  la, nan Topay Bastè a (atè Senkíts-èk Nevís) nan 2001, pou te mete CSME a nan brann, anfwa. 

CARICOM se an káwbe-tre laliwonn-ekonomi-peyi plís pase 18. 482.141 milion moún-douboút asou 458.480 kilomèt-kare. Owonzon lonmwatje se moún taha se moún-natifnatal-ayiti. Jamayik, 2,5 milion moún, epi Trinidád-èk-Tobago, 1,5 milion moún, se de zòt  bidím palpa-moún-douboút lawonn-peyi CARICOM lan. An káwbe-tre ekonomi, se pou konprann an liannáj peyi an menm laliwonn pou se defann tòt yo nan dekou joút-ekonomi latè-wonn lan, sa eti pa ka plata joút ekonomi èk politik nan mitan se peyi-Caricom taha, se konsa sa OECS (Organization of Eastern Caribbean States) parèt nan 1981, se ti ekonomi-peyi CARICOM lan te le defann tòt yo douvan se bidím ekonomi-peyi CARICOM lan èk peyi fondasè a.

CARICOM gliminen an, CARICOM topay-gouvelnáj vire-kabeche Bastè a pou mete CSME a nan brann se pa nepi CARICOM mapipi-èskwaya sobreka-kabwatáj Edwin Wilberforce Carrington lan, depi lanne 1992 pou lanne 2010,  nan doukou banbann otila Jamayik te pare ladje-lanmen, nan doukou otila CDB (Caribbean Development Bank) pa te djè vidjò nan mete lahan palantje ekonomi-peyi-karayíb ; se pa anni pou dekou debantjay blo ki ka pe bát toút ekonomi-peyi oliwon-latè, nan tan-ka-pase ; se pou an tilili mete-larel-kòtòf  eti ekonomi-peyi ka mande, lè joút-ekonomi an ka vini toulong pi  rache-koupe, lè ekonomi mawon an (jaden anba-bwa, kanno san-peye-wol, taksi-mawon, tontín èk ti-kanno, tousa) ka pran douvan ekonomi anba-larel-gouvelman an. Báy antre adan CARICOM, se toulong trape plís lanmen-djòk asou pa ta Mátnik nan jeráy lanmè Karayíb la menm si se nan AEC/ACS jeráy taha ka pe bát.

Ki djòkte Caricom pou tjenbe douboút nan joút ekonomi èk sosial ki ka báy, toulong pi djòk, oliwon-latè?  Rel-rive CARICOM, la-pou-la, se pou tizi se kantinàj machandíz nannan-kranm asou 25%, ès Mátnik te ke sa batje adan pimpe-douvan taha,  nan dekou an bidím konpanyi brayès li a ka mande pou plís gouvelman franse nan wách ekonomi an eti ja anba lanmen se sobreka-ekonomi franse a atè Mátnik? Si rel-rive toút ekonomi-peyi oliwon-latè se pou an "tonnfaktáj kantináj  machandíz-debatje", asou ki krèy machandíz-debatje eti CARICOM ke apiye pou sa?  Ki politik ekonomi CARICOM (piplís se peyi taha ja ni plís pase senkant lanne gouvelman atè-lakay) eti Mátnik, an peyi san gouvelman atè-lakay, ke sa kabwate?

Apre AEC/ACS, ECLAC/CEPALC, CONCACAF, OECS, PAHO, tousa, Mátnik ka báy antre adan anlòt lawonn-peyi karayíb èk amerik eti pa ka ba y plís kanman-kòtòf peyi-asou-latè pase ACS oben OECS (oben menm CONCACAF),  men pou ekonomi-peyi eti y ka gouvelnen, ka tankon ba Mátnik an ultimatum, an fè-debouya trape, se se an gouvelman atè-lakay. CARICOM se pa tankon nan AEC, an káwbe-plodari pou pran pawol gade-pou-douvan asou an laliwonn, Lanmè Karayíb la isiya la konsa. CARICOM se pa CEPALC/ECLAC ki limenm se anni an káwbe-dekantjáy statistik ekonomi èk sosial Lawonn-peyi Oliwon-latè a ; se plís  pase OECS (toút se peyi-Caricom ti laliman-peyi a, nan Karayíb atè-solèy la), toulong an letjèt nan divini Karayíb la, ladje ekonomi káwbe-bitako kann oben bannann lan pou se rive nan an doukou ekonomi-peyi gliminen, ekonomi-vèw, ekonomi-ble. 

Pímpe Isiya la konsa

Nan rete-sonhe André Aliker (1894-1934)

 

Pòte-nouvel ekonomi-peyi a.

Piplís moún natifnatal-matnik ka rive depenn Mátnik tankon an peyi-asou-latè (adan lo "unique au monde" yo a ; se pa lapenn man kouri matje sa eti lang-natífnatal la fondalnatal pou wách-kòtok peyi-asou-latè taha lè pa ni an gouvelman-peyi), men piplís moún natífnatal-mátnik taha pa fouti depenn ni menm konprann, pe ni an ekonomi-peyi-mátnik eti plís pase, bannann, wonm, sík èk kantinàj drivayajè, ki te ke ni pou trase laliman peyi taha, kare  tankon an wách-kòtòk peyi-asou-latè taha. Se pou pòte-nouvel ekonomi-peyi taha eti pa ka kouri lawonn peyi a. Atjòlman-la, pa ni jounal ekonomi-peyi, pa ni progranm-radio asou ekonomi-peyi epi se media pòte-nouvel la, yo menm, pa fouti kabeche pòte-nouvel ekonomi an tankon an pòte-nouvel toulong depareye yonn-tou-yonn eti pe ka bát nan menm lèspri epi lezòt pòte-nouvel.

Pou lèspri dekantje eti Plodari-kabeche ekonomi-peyi ka mande, se pou pòte-nouvel la kouri lawonn floúz adan ; owala eti pòte-nouvel la se rete pri an kote, se pou bankoulele-ekonomi báy, delè menm pou fese an peyi anlè zekal. Se pou se konprann sa kòdjòm, pòte-nouvel ekonomi-peyi a ka pe kare, dekare, vire kare peyi a limenm. Pòte-nouvel ekonomi-peyi a, plís pase pou se ba se djoubaktwa a èk se sobreka ekonomi an tjèk balan, pou pran douvan avan douvan se pran yo,  se tankon an konte-rel-kantináj matjoukann-fondòk-peyi. 

Lamenm-la, nou pa ka mize an chimen pou konprann sa eti lang-matje a fondalnatal nan pòte-nouvel ekonomi-peyi èk menm, pou kontáj-dekantje matjoukann-fondòk-peyi eti pòte-nouvel ekonomi-peyi a ni pou matje, longsáy-ale, lang peyi-natifnatal pou prèmie-douvan nan pòte-nouvel taha. Man ja matje sa eti toút se matjoukann-fondòk-peyi a pa pe ka báy, pa pe ka kouri lawonn nan lang peyi-lòtòtsáy la, kontel lang franse a pa ke sa depareye an makandja epi an kankanbou, an mango-ten epi an mango-tín, an kilo kouchkouch èk an kilo bokodji, depareye yo asou an zandal kantinàj-lahan genyen yo nan Káwbe-tre Latrínte a. 

Nan fondòk plodari-dekantje ekonomi-peyi a, ni toulong lèspri-dekantje, peze, mizire, konte men ni ancháy janjol-trase mafoudja, wách-lavi-toulehou ki ka vini fòse lang, si se pa mòde lang, lèspri-dekantje taha. Pòte-nouvel ekonomi-peyi a toulong-ale ka pe, dabò-pou-yonn ba moun an zie-klere asou se janjol-trase mafoudja taha ; èk, lòtbòtsáy, leve liannáj epi an konpanyi branbrann-kòtòk peyi-lòtòtsáy ki ka debatje. Nan peyi otila pa ni gouvelman-peyi, se se an gouvelman-peyi atè-lakay, se anni lang natifnatal la ki ka pe mete se janjol-trase mafoudja taha larel, fè yo pran letjèt nan divini. 

Se te ke pou konprann sa kòdjòm, tout ekonomi-peyi mawon an (sware bèlè, zouk, toufe-yenyen, tontin, rimèd-razie, ti-kanno, tjenbwazè, machann-pistách, machann-toloman, gato-patát èk dlo-koko, tousa) pa anni nan djoubáp epi ekonomi kapitalís, delè jaden kreyol la te anba chan-bannann lan oben nan  bòdáj chan kann lan, se pou y ka pòte kole nan toút kare-zobráy mès-longsáy. Pòte-nouvel se pou toulong kouri lawonn an laliman fann ek se pou se tann, konprann ek kabeche sa eti nan kouri lawonn taha moún an ka leve an liannaj eti limenm ni pou kare laliman an.

Nan an peyi san gouvelman-peyi, se se an gouvelman atè-lakay, ki rel pòte-anlè eti pòte-nouvel ekonomi-peyi a pe trape anlè se matjoukann-peyi a, an plís pase an konte-depenn? Ki rel-bloublou eti lang natifnatal la pe trape plís pase  lang peyi-lòtòtsáy, pou konte èk depenn se matjoukann-peyi a, matjoukann-fondòk-peyi èk matjoukann-peyi vire-fakte plís pase larèstan? Ki rel-toúmpak  pòte-nouvel ekonomi-peyi a nan dekatonn ekonomi èk sosial an peyi, nan dekou wakle-boulín tèknoloji ki ka bát latè-wonn lan? Ki rel-depareyáj nan plodari-dekantje fòk se matje nan mitan pòte-nouvel politik, pòte-nouvel won-nan-won, epi pòte-nouvel ekonomi-peyi, pou sáv nou ja sáv yo toulong liannen, si se pa mele, si se pa malakse, nan wách-lavi-toulehou nan progranm media pòte-nouvel?  Ès pòte-nouvel Andre Alikè a, nan jounal Justice, nan an lang-an-frans eti piplís  moún atè-lakay-matnik an tan tala, pa te ka ni tann, ni konprann hak adan, te pe ka bát pou an dekatonn ekonomi èk pi douvan pou an toúmbiláj sosial, ale wè politik ? 

Nan 12 Janvie 1934 taha, lè lanmè Fon-Boule a te vire voye kò-frèt Andre Alikè a ba palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la, ki moún te sa konprann sa eti se betje a te rive genyen asou de bò, yonn se te fè an nouvelís kominís  vale lang li atè Mátnik (se lide kominís la ka wouvè zie djoubakè  èk triminè adou wách sosial yo) san se konpayel kominís li a te fè an koút-fizi-biwa (Marsel Alikè, patát sa pito!) ;  epi lòtbòtsáy, pòte-nouvel ekonomi-peyi a pa te ka rive chape anlè  pòte-nouvel politik la (betje a pa ni kont pou rann piès gouvelman-peyi Mátnik) ni menm penpenp pòte-nouvel won-nan-won an. Rive isiya-la, se te ke pou kabeche an choús yonn-tou-yonn ba pòte-nouvel ekonomi-peyi a, plís pase pòte-nouvel politik la oben pòte-nouvel won-nan-won an, se pou y ba moún nouvel asou rel-kantináj matjoukann-peyi a.

Pímpe Isiya la konsa

 

63 lanne apre OJAM,

 

mi RPPRAC!

 

63 lanne  apre progranm  politik OJAM lan,  RPPRAC vini ka mennen an leve-douboút eti pa ni ayen pou kole bò politik ; èk, menm sosial la rete pri anba fèy-kako,  an dezás politik yo la ka bát anlè an vie kantik-nwel, pen-o-bè-chokola rans, "se pa dòt ki konpè Micho ki di Senhozèf pa papa bondie... Se pa dòt ki konpè Micho ki di pawol la pou fè nou lapenn". Ki bagáy sa, mande plis gouvelman-peyi franse atè Matnik nan dekou eti djòkte-politik gouvelman-peyi-franse ka bát dèhè oliwon-latè, pa menm se peyi Afrik-anba-solèy la yo ka rive bloublou lajounen-jòdi.

OJAM limenm, te ka mande pou natifnatalize ("collectiviser", nan pale-franse politik Edwa Glisan an) tè a èk ekonomi an, bagáy ki te mande an gouvelman-peyi natifnatal-matnik pou se trase an plan-ekonomi nan tan-ka-pase epi an tilili larel-gouvelnáj-tribinal pou se mete y nan brann, longsáy-ale epi ancháy dòt trase-liy  politik, yonn ka toulong vire kare/dekare lòt. RPPRAC (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens), magre bel tít-langayele politik matjoukann-fondòk-peyi a ("ressources" nan pale-franse se konpayel ASSAUPAMAR la) pa fouti, se se badjole fondjòkte an konte-kantináj matjoukann-fondok-peyi. Lè yonn adan se kabwatè RPPRAC la ka vini badjole, "on veut les mêmes prix que la métropole..." se pou se konprann de bagáy eti, yonn se toút machandíz franse a, depi fromáj ka pít la jik langoustín  lan, pou ka vann anlè tout tre Mátnik alagadigadáw èk ka báy nan joút blo epi se machandíz natífnatal-mátnik la, vie langoustín lan te ke ni menm rel dènie-yonn-kòtòk epi wonma-djendjen an. Lòtbòtsáy, nan de, se pou toút mès-kranmkranm lan ki liannen epi se machandíz taha vini ka kouri lawonn atè Mátnik, toúmpakte èk depotjole mès-kranmkranm nanninannan Mátnik la epi toút kouche-kalbòy eti se vie mès-kranmkranm taha ka pe chaye. Se te ke pou bát pou moún-mátnik se depann anlè se machandíz peyi-lòtbòtsáy, peyi andewò Karayíb la, nou menm te ke bát lanmen anlè sa èk sa te ke ni an djòkte sosial èk menm politik, men la se plís pou mande gouvelman-peyi franse a mete nan brann.    

Politik se pa nepi bagáy tout moún, veye o gren anlè tòt-genyen an peyi, rive tjenbe an kalibích menm flòkò nan mitan konpanyi konpayel ki ka bát rache-koupe pou trape an faro sosial oben an matjoukann-fondòk-peyi epi moún ki pare pou faro sosial taha men pa ke jenhen le ale pran kou pou sa oben pèd tjèk branbrann-kòtok pou trape sa, epi an gwo konpanyi moún ki pa le tann pale asou sa.

Nan lannwit 23 pou 24 Desanm 1962, twa lanne dèyè gawoule politik Desanm 59 la, an konpanyi tibráy ek tifi natifnatal-mátnik  te ale kole fèy-pòtre matje "Mátnik ni pou ta moún natifnatal-matnik" asou masonn kawbe-gouvelnaj La-Frans, toupatou nan peyi a. OJAM (Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste de la Martinique) te kare zobráy li twa mwa douvan, nan 30 Sèptanm 1962, lè konpayel AGEM (Association Générale des Etudiants Martiniquais) te jwenn epi an krèy konpayel-politik PCM (Parti Communiste Martiniquais) eti te pi djòk nan goumen koubare zawa-la-frans lan. Se prèmie kou otila lide an wangannite-politik, an gouvelman natifnatal-mátnik te ka pe kouri lawonn nan mitan palpa-moún-peyi-natifnatal-mátnik la, se se pianmpianm.

Ki sa ki rive se sobreka-politik Mátnik la pou nan dekou yo ka fè wòl konprann tják sosial la eti RPPRAC ka lonhe dwèt  anlè y la, èk man ja matje-dekantje sa eti si ni an "prime de vie chère" ba tout se djoubakè-gouvelman franse a, depi 1976, se pou konprann ni an bidím fòs-kote nan ekonomi franse a atè Mátnik. Se pa se sobreka-politik Mátnik la ki mete kabwatè RPPRAC la lahòl, yo pa ni lanmen-gouvelnáj taha, se anni sobreka-tribinal franse a ki te pe fè an bagáy konsa, men se se sobreka-politik Mátnik la ki ale plere douvan sistenm-tribinal franse a pou an ti voye-pawol eti ni yonn ni lòt  pa ni an lèspri-konprann klè anlè y. "Nou ke atake zòt" nan pale-kreyol tjòlòlò se moún-mátnik la oben nan franse-bannann se menm moún-mátnik taha pa pe ni menm djòkte nan pale-franse èk nan pale-kreyol ; epi, ladjè yo bát pa ka pran vie fanm nan chimen. 

Tít-langayele mete-nan-brann "atake" a eti leve nan lang-pale franse a èk ka pe kouri-lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la, se toulong tankon toút tít-langayele franse ki ka bát nan pale-kreyol-mátnik la, pa pe ni menm rel-konprann epi franse a. "Attaquer" lang-pale-franse a se toulong pou fè an kou djenm anlè an moun, se defaltje, depotjole, fann djol an moun, pete tjou an moun, tousa jik tjwe an moun. Nan pale-kreyol atè-lakáy-mátnik, "atake" se plís pou báy douvan san patate, fè an bagáy blo, san fè wòl. Ek, pou sáv nou sáv, nan lang-pale-mátnik la, moún  pa ka bokante kou pou pawol, an moún natifnatal-mátnik, nan 21enm siek taha pa pou ka bese tèt asou zafè yo ka mete an moún lahòl pou an pawol eti y di, se pa de badjolè ki ni atè Mátnik.

OJAM te ni an progranm politik, ekonomi èk sosial eti piplís moún atè Mátnik pa te konnèt hák adan, jík jòdi ; èk nèhè pa te ke konprann nád-marinád adan, yo pa te sa li politik antan taha, se te anni pou vote anlè koulè lapo-fidji an bakatrel oben pale-franse djol-mande-kredi an badjolè. RPPRAC pa ni progranm politik, ni menm an trase-welto sosial, se anni pou mande plís gouvelnáj franse atè Mátnik, jík pou se rive tizi rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, bagáy eti se anni joút lonje-vann/mande-genyen an ki pa pe rive fè y. Sa titak bwabwa, menm pou se ri-diri-plere-lantiy, ekonomi se toulong joút lonje-vann/mande-genyen. Sa ki kouyon ba moún-mátnik èk ba se djóktè-ekonomi RPPRAC la se zafè joút lonje-vann/mande-genyen taha ka fèt An-Frans, a 7.000 kilomèt èk pa atè Mátnik menm pou kilo dachin-kankloúm lan. 

Ki pwa-peze progranm politik OJAM taha  nan kare-zobráy mès-longsáy politik Mátnik la èk menm nan mès-longsáy-peyi Mátnik la? Ki krèy sosial ki te dekatonnen èk natifnatalize apre progranm politik OJAM lan? Nan ki doukou sosial èk politik eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk ka pe báy? Asou ki krèy sosial esa leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk RPPRAC la ka apiye? Ki toúmpak depotjolè eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtok se trape anlè an mès-longsáy politik èk  menm an mès-longsáy-peyi ?

Man te matje sa eti OJAM se te yích Desanm 59 èk MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais) se te yích-dèhè OJAM; isiya-la se pou  se wè RPPRAC tankon an yích-dewò 40 lanne badjoláj politikè anni miyonnen lapo-fidji, san piès wè-klè politik, nan kabwatáj MIM lan èk an dezás-liannen nan depotjoláj CSTM (Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais) tou. Mi se sa mi, se pa anni pou zafè mande plís gouvelman-peyi franse a, èk pou pran lang "zie-nan-zie", si se pa "tjè-nan-tjè", kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi lòtbò-dlo franse a (welto politik pòte-kole epi kisiswa gouvelman  franse a Marijàn lan), se zafé ale badjole, moún ki te la avan yo, pa te foute an tjou patát, avan yo pa te ni piès goumen sosial oben politik. Felís Loube, Irene Surena, Viktò Lamon, Filibè Difeal, Franz Agasta, M. Loulou Pulvar, Patrik Dore, toút se moún taha epi dòt, pa te jenhen fè ayen. Ki divini an leve-douboút sosial ki pa ka apiye anlè leve-douboút tan-nanninannan-longsáy, sa-sáv-longsáy-lavi douboút-o-kare yo, rel-pímpe-aleliwon yo, rel-rive demare-moún yo, tousa ? 

Pou plís, Pímpe isiya-la

 

Nan dekou Jounen Kreyol Oliwon-latè

 

Djoubáp lang-pale/lang-matje

Man toulong palantje lide taha  eti an lang-kreyol se an lang moún pa ka matje oben pa ka djè matje ; an lang eti zobráy-lang li, delè menm fondás-lang li, ka toúmbile aleliwon-galba pou ancháy  pawol-sonnen-lang peyi-lòtòtsáy ki ka pe kouri lawonn adan. Man palantjè-lide taha pa nepi plodayè-dekantjè lang epi sa, se anni an matjè lang natifnatal-mátnik depi oliwon karant lanne. Se pou se ale tjoke choús-fondás lang lan pou se konprann larel-plodari taha eti se se tjanmáy yorouba dezienm kare-láj, yích  se prèmie tjanmay la ki wouvè zie atè Mátnik la,  ki te leve  èk dekatonnen lang taha nan zwel-sere toulejou yo,  nan djendjen yo anba seren an, anba labrenn-o-swè a, tousa.

Lide tjanmay dezienm kare-láj yorouba taha ka kore lang epi larel-plodari-fondok se kreyolís la eti lang kreyol la te ja ka báy avan menm se moún-afrik la  rive nan peyi kontinan-amerik la. Kimafoutiesa tjanmáy dezienm kare-láj yorouba esa? Se pou se konprann, an kare-zobráy atè-lakáy-mátnik, an lang-pale  se tjanmáy la ki te ka depareye epi lang gran-manman èk gran-papa yo a, eti yonn epi lòt pa te nepi nan toulong menm lang-pale èk mès-nanninannan afrik la. Ale sipoze an papa-yích eti lang-pale y se te lang-mina a (yonn adan se lang-pale lakou-mès-longsáy-peyi yorouba a) epi an manman-yich ki te ka pale yonn adan se lang-Akan an, kontel lang-asante a. Anni gade anlè depareyáj lajounen-jòdi nan mitan se gran-moún lan ki ka pale anni kreyol lè yo ka pran ti milan yo epi ka fòse pale franse ba se ti yích yo a, "viens lé ti z'enfants mè rencontrer moi" eti Man Filomèn te ka di nan Latrínte wabáp se lanne 1970 la.

Se dabò-pou-yonn, pou se konprann ni an tilili palpa-moún-douboút afrik nan lang-pale èk mès-nanninannan yo, nan rive yo te rive asou kontinan-amerik la. La eti ni an tilili palpa-moún-douboút, ni toulong an tilili mès-nanninannan, ni an tilili mès-kriye-djanmbel, "anmwe mete lanmen ba yích ou"; pa pe ni an kanmouzaza sosial náwfláw, ni djoubáp genyen-tòt, ni goumen nèg-soubawou, ni kadjè-fanm, ni soukouyan, papa-djáb, ni tjanmáy ka sèvi gran-moún lapidanm, ni yích-man-bans, ni manawa, ni fanm-gwo-larát, epi ancháy welto-ou-wè-y-ou-pa-wè-y, tout rás majò-pofitè ka fè siwawa.

Tilili-afrik taha, èk tilili lang-pale a, tilili mès-nanninannan an, ki ka ale epi y la, li tou-yonn, te ja ka ba lang-pale-kreyol Mátnik la, an rel-douboút lang anni-pale, an zandja lang ki pa djè ni pou ladje ba yích-dèhè, nan tít-langayele teknoloji èk sa-fè teknik tankon nan pawol-tirád ; an lang-pale eti moún ka vire kabechinen toulong-ale, delè longsáy an menm koze. Se nèhè pou sa piplís moún-mátnik ka rive matje an menm sonnen-langayeláj nan an menm tít-langayele de manniè depareye nèt.

Se pou se konprann sa anfwa, se lang-pale-kreyol la (atè Ayiti, Dòmnik, Dominikana, Grènada, Gwadloup, Gwiyann, Lwiziann-Etazini, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmáwten, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, Venezuela, tousa) pa se pe lang-afrik, ni menm malaksáy lang-ewòp epi lang-afrik, se plís pase tousa, dwe isiya la konsa, an lang ki leve tankon tout lang adan an laliwonn/tan-ka-pase kavale eti limenm, pou lang eti y ye a, ka ranbonni zobráy li máy-an-máy, jik jòdi ka bát pi douvan nan kare-zobráy  taha.

Se lang-pale afrik taha, nèhè pou tilili-lang yo te ja anba y la, te ja nan dezandjokáj dwe prèmie ladje-ba-yích-dèhè èk se lang kreyol la anni pran sa pou ta yo ; jik jòdi, pa fouti pòte tjèk krèy pawol anni pou aprann-sa-sáv, aprann lavi. Se anni nan blo epi se lang-ewòp la (lang franse a epi se lang laliman-peyi franse a, lang angle a, lang panyol, lang pòtidje, pou piplís) eti  lang kreyol la te anba joúk yo, otila lang kreyol-mátnik la te vini trape an ti larel aprann-sa-sáv. Blo tala se pa anni djoubáp, se pòte-kole tou. "Àkàrà" lang-pale-nembe a (yonn adan se lang-laliman-peyi yorouba a) oben se lang-pale-ibo a, rive "akra" lang-kreyol-mátnik (an marinád anni tòtòt-nannan-rak eti moún te ka manje anni Vandrèdi-sen) epi  moún Brazil èk Pòtougal mete lanmori adan fè y vini "Bacalhau Accra" yo a, pase nan mès-kanbrezin franse a asou tít "accras de morue" a vire desann Mátnik depotjole tít lang-kreyol marinád-lanmori a, men tjwe, nan menm balan an, tout tilili marinád depi marinád-chadron an jik marinád-titiri a, pase nan marinád-chivrèt, marinád-pisièt, tousa.

Se anni nan lang-matje a otila an aprann-sa-sáv kare-bare ka pe bá, aprann se dabò-pou-yonn li èk matje, aprann fè-manje, aprann kanman kòdjòm, aprann mizik, aprann lekol, aprann an teknik, aprann an teknoloji, tousa ; isiya la konsa pa ni ancháy toúmbiláj  nan mitan sa  moún aprann epi sa yo ka mete nan brann èk tout toúmbiláj se toulong pou ranbonni, se pa pou vire dèhè, anba bwa Afrik anba-solèy la, bonda dewò. Nan aprann-sa-sáv lang pale a, ni ancháy toúmbiláj èk tout se  toúmbiláj taha se pa toulong pou ranbonni ayen ; delè, se plís pou rale dèhè.

Nan djoubap-lang avan se lanne 1980 an te báy, lang aprann-sa-sáv a se te lang kreyol la pou piplís (nan liannáj-fanmi, nan se lakou a, nan joút-spòw, nan kouri-nouvel atè-lakáy, nan zouk-voye-monte, nan lawonn mès-longsáy-peyi, nan progranm-radio, menm nan tontenn-mitonn tèt-zòwye a, tousa) ek nou menm ja fè moun konprann sa eti liannáj sosial la te pi djok atè Matnik, te ni plís yonn-a-lòt ek koubaráj-djenm te pi flòkò nan peyi a. Lang aprann-lekol la se pou an moún se rive pran lang epi moún-peyi-lòtbòtsáy, ale tjoke tilili mès-longsáy-peyi latè-wonn lan ; se pa nepi pou aprann vini-gran, si w ja piti nan aprann-sa-sáv, se pa epi lang aprann-lekol ou ke sa pofite. Lang aprann-lekol la se  toulong lang franse a èk man ja depenn èk dekantje dezás kanman-kòtòf sa mennen nan lakou-peyi-mátnik la. Sa ki pi djòsol ba lakou-peyi-mátnik taha, se pou lang franse-bannann lan ki vini lang aprann-sa-sáv nan peyi a èk kore tout divini natifnatal-mátnik, wouvè ba tout mès ek kontribann soubawou franse ki ka debatje ek palantje koubaráj-djenm se lakou-peyi dèhè ekonomi-anni-lizin Ewòp la.

Ki zafè lang-matje se pou sispann kriye y kreyol esa? Ki plás Lang-matje-kreyol la nan lavi-toulehou se moun peyi-karayib la ? Ki moún, nan ki krèy sosial ki ni pou matje kreyol, ès matje-kreyol la se anni bagay mapipi-èskwaya kabechè èk langayelè? Ki djòkte lang-matje a pou kore  depotjoláj lang èk mès-longsáy-peyi La-Frans lan ka fè nan lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la ? Nan dekou mès-longsáy latè-wonn lan, epi tout wakle-boulin teknoloji eti y ka chaye a, ki ka debaba tout toúmbele lavi-toulejou, ki lang-matje ke sa kare an fè-kakol piplís moún nan palpa-moún-peyi-natifnatal  pou se trase an chimen-divini?

Se pa anni pou se vini plodaye èk dekantje isiya la konsa, sa eti ladje-ba-yích-dèhè, anni nan pawol-pale, pa ka pòte ni peze, se se an grenn pwa-woúj nan kaka an kapistrel, nan longsáy-ale tan-ka-pase a, se plís pou se konprann si lang-pale a ka mete moún nan an yonn-a-lòt blo, se anni lang-matje a eti ka pe trase an karetel-divini ba lang lan, fè y kouri nan gran-chimen-douk tan-ka-pase a èk anlè lwiloud kouri-nouvel gliminen an. Epi lamenm dèhè y, depareyáj-longsáy lang-pale/lang-matje ki ka bát nan se lang-kreyol Karayíb la (Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Mátnik, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, pou piplís), se pa toulong nan menm rel la, ka ba chak se lang-kreyol taha an trase lang-peyi-natifnatal, jik delè an choús-kòtòf lang eti se toulong anni an gouvelman natifnatal ki sa bát pou y se vini toulong pi djòk. Nan se lang  gran gouvelman-peyi oliwon-latè a, lang-pale a èk lang-matje a ka bát adan an fè yonn, menm si lang-pale a se ni an gabel anlè lang-matje a, plís  laliwonn pase lang-matje a. Nan se lang-kreyol oliwon Karayíb la, lang-pale èk lang-matje se toulong de.

Pou plís pímpe Isiya-la

Plodari 24 Sèptanm lan

 

"Bese, bese le pri"

"baissez, baissez les prix"

 

 

 

Anni pou lavwa-kriye a (oben lavwa-djole) ki te bát nan kreyol lòlòy se gran badjolè politik èk mètafè sosial la, gran kamít nan lang franse a epi sa, te ka fè nou sáv èk konprann ti lèspri sèpan-ka-mòde-latje-y nan leve-doubout sosial 2009 la;  men kou tala, nan Sèptanm 2024 taha, leve-doubout sosial "baissez, baissez les prix", pou koubare lavi koute-chè a, pi soubawou ankò epi mete rel-kantinàj-lahan genyen-machandíz nan menm rel epi "la métropole" li a. Se pa ti pri moún-Mátnik pri (se anni "pri" ki rive chape anlè an tit-langayele  mete-nan-brann nan lang kreyol-mátnik la tankon "trase-zobráy depenn-dekantje" tit-langayele  mete-nan-brann "pran" an),  nan tè sèk, menm!

Kisa ? Mande moli anlè rel-kantinàj -lahan-genyen-machandíz nan se gran káwbe-tre se betje a, se toulong mande gouvelman franse a pran seráj  se sobreka mazenflen y lan nan an sistenm-ekonomi zawa eti limenm ka kabwate. Mi fè mi ! Ni an bidim tják asou rel-kantináj-lahan-genyen-machandiz, se pa jòdi gouvelman franse a, limenm, mete an plis-lahan pou kore machandíz ki tro chè, anni ba se sobreka-gouvelman an bagáy  ki ka joure manman prèmie liy larel-fondás-gouvelman-peyi y la, dezienm kan tou. Men se pa pou sa pou ale mande menm rel epi "la métropole" oben pi depotjolè èk tenmbolizè ankò, "Bát-longsay laliman-peyi", an palantjè-peyi Matnik pou ka toufe tann sa. Plis pase sa, se pou tere, twa wotè sèwkèy an kàt-chimen, toút lide an kawbe-tre  atè-lakay-matnik oben menm oliwon Karayib la (CSME, Caribbean Single Market and Economy, nan Caricom lan) ki se pe leve nan kabèch an moun, ba chak se faktoràj peyi Matnik la an rel-lahan-koute dènie yonn-kótok ("utilité marginale") nan tilili faktoraj-peyi ki ka báy, èk apre an djokte pou tjenbe larel douvan se faktoraj-peyi franse a eti ka débatje, delè tou pouri asou  se tre-machandíz la. 

RPPRAC  (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens) tousa tit pou ale mande gouvelman-peyi franse a (gouvelnè-franse atè Matnik prèmie douvan epi makakri-makak-fenntè y la) pou machande machandíz anlè tre nan menm rel epi franse-an-frans lan, manjé ponm-frans, twa lepesè-lapo chaje dlo-makanda, pase se manjé ponm-dlo, djol-dou-mátnik la oben an mango-zefirin nan Sèptanm-Wouj taha. An gwo choús-kòtòf nèg-ginen-karayib pou ale mande rantre sere anba zel-pare-fant-e-frak franse a, "anmwe nou ka mò fen" èk yo pare brile tout masonn-zobráy an peyi pou sa. Foút sa ka sanm "bay-kantekant sosial epi La-Frans" PPM (Parti Progressiste Martiniquais, Aimé Césaire, 26 Máws 1958) lan oben pi lòlòy "ARU - Assemblée Régionale Unifiée" MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais, Marc Loulou Pulvar, èk Garcin Malsa, nan 1 Jwiye 1978) men ARU taha se te anba kabwatáj kók-a-l'avantáj  Alfrèd Mariján nan Máws 1983 ; toulong an gouvelnáj politik atè-lakáy-mátnik, ba palpa-moun-peyi-natifnatal Mátnik la nan zobráy-gouvelnáj franse a. Wáy foút! Kote nou ye la a ? Nan ki bát-lanmè esa ? 

Nan ekonomi batje-debatje-machandíz taha (tousa eti Matnik ka faktore se pou y ale vann nan peyi-lòtbòtsay nan kàwbe-tre an-frans epi ewòp èk tousa moun  atè-lakay-matnik se ka sèvi, se bagay ki sòti An-Frans,  débatje) ni toulong lide taha eti rel-kantinàj-lahan genyen machandíz la pa anba jouk an karetel-mete-nan-brann lonje-vann/mande-genyen tankon tout sistenm ekonomi oliwon-latè men toulong an liannáj mafoudja ki leve blo nan sistenm ninang-founang lan otila "zie betje te ka brile zie nèg-ginen", flouz. Se pou se konprann an sistenm otila pa te ni djoubàp sosial men anni an mès-longsay rete-pri-anba-joúk èk lonje-lanmen plere ba franse a. Se pou se rive tann èk konprann, lamenm-la, fè-choús-peyi politik franse Maws 1946 la, Ème Sezè, Lopol Bisol,  epi se kominis pòpòf Matnik la, vini mete nan larel-gouvelman an sistenm bann-zawa otila pa te menm ni an djoubàp sosial kòtòk pou y te apiye èk fondás an kore-sistenm ba yonn-a-lòt nanninannan Matnik la ("solidarité mécanique"), plis fondás pou se èspere  faroze tijáy an yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi ("solidarité organique") an jou nan tan-divini. 

Se pou se konprann sa kòdjòm, ni an yonn-a-lòt  nanninannan ka bay atè Matnik  èk ki te rive wakle nan Sèptanm 1870 menm si y pa te fèt oliwon peyi a, nan toút mòn èk nan toút koule peyi a. Yonn-a-lòt  nanninannan taha ka kouri lawonn depi an moun yonn-tou-yonn pou anlòt moún  yonn-tou-yonn oben an fanmi pou anlòt fanmi ; pi ralba, an mòn epi anlòt mòn, an koule epi an mòn ; bagay la se rive fè y fè tout oliwon peyi a. Men Kisa an leve-douboút pou fè  rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz nan se bidim debi-la-reji betje a ni pou malakse epi yonn-a-lòt nanninannan oben yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi èk menm si Matnik te ke ni an gouvelman-peyi pou ta y, ès se li tou-yonn ki te ke sa kore vie mès anni mazenflen ekonomi-peyi se betje a èk se konpayel rayi-rás-nèg-ginen franse yo a? 

Nan bawouf ekonomi anba larel gouvelman franse taha, "la départementalisation" Aimé Césaire la, se pou, an anzandaláj sosial rás-moun-asou-latè ki te leve adan sistenm ninang-founang lan bay longsay-ale ; se betje a, pou krèy sosial rás-moun-asou-latè eti yo ye a, genyen toulong-ale, douvan-kon-dèhè, gouvelnáj franse a ka bát pou sa èk se pou  moún atè-lakay-matnik se rive sáv, nan piès peyi oliwon latè, an gouvelman-peyi pa ka gade wè apiye asou krèy sosial triminè (mayonmbo, djoubakè-bitako, djoubakè-lizin, djoubakè-makadè, machann-pweson, tout se krèy sosial defaroze taha) pou se dekatonnen ekonomi peyi a. Èk pou gouvelman-peyi franse taha ki se an gouvelman-peyi zawa-antra, La-Frans se an peyi lòtbòtsay Matnik, tout se sobreka-gouvelnáj la pa pe dòt moún ki  Moún ki sòti An-Frans débatje menm si delè an ti nèg-ginen oben chaben koutja, atè-lakay-matnik, pe rive tankon "sobreka sousèkè atè-lakay". 

Rive la, se pou se, tann se yonn, tann epi konprann se de, tout leve-doubout pou anni mande gouvelman-peyi franse a moli anlè rel-kantinàj-lahan-genyen-machandiz nan kawbe-tre franse atè-lakay-matnik, betje a, dabò-pou-yonn se an djendjen tjoupèpè, an moun ki te ke ni an konsians sosial (se pa menm an konsians politik), an zie-klere anlè djoubáp sosial la ("social conflict" Anthony Oberschall la) te ke vini bát pou mande antipile rel-kantináj-lahan-peye-djoubák la èk mete an palpa anlè lahan lonje-pal ba ti-malere oben lahan-peye  Moún nan wouspel djoubák. Owala franse a ke bese  rel-kantináj-lahan genyen an konpanyi machandíz, nan an dekou fann, pou yonn, de, twa lanne douvan, se pou y ke vire pran lahan taha, nan menm balan an, asou anlòt konpanyi machandíz epi nan mwa oben lanne dèhè, vire antipile, pi rèd, menm konpanyi machandíz taha. Gouvelnen se pa nepi an dousin landje-miyonnen ; gouvelnen se toulong pou bát moun san yo se santi fè a cho. Pi Nan fondòk, nan an peyi otila 80% machandíz moun ka dekatche, se machandíz yo débatje anlè makadè èk otila kantináj  machandíz-débatje taha se oliwon 3 mil-million ewo anlè kantináj machandíz eti y ka voye ale vann nan peyi lòtbòtsay, tout bese anlè rel-lahan-genyen-machandíz ki ka débatje, se pou depotjole ti faktoraj atè-lakay la, se owonzon 20% adan machandíz eti moún ka sèvi atè Matnik. 

Èk menm, bát pou rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz se menm epi ta "la métropole" (sa eti se an badjoláj brèbrè-mouton  pou sáv nou tout te pou sáv rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz taha ka toumbile, aleliwon-galba, an laliman-peyi pou anlòt laliman-peyi, an lanne pou anlòt lanne delè an simenn pou anlòt simenn nan an menm  peyi) se krache tja anlè lide tout gouvelnáj ekonomi-peyi atè-lakay-matnik, tout ti lide an gouvelman atè-lakay, oben pi djòk, tout gouvelman natifnatal-matnik. Se pa ti koutja èk lòlòy sa koutja èk lòlòy vini adan an konsit-gouvelnáj epi mande pou tout machandíz koute menm kantináj-lahan nan tout "les outre-mer" ; moun atè-lakay-matnik (moún leve-douboút politik ka tankon moún leve-douboút sosial la) pòhò pe rive konprann yo pe pa vini mande ba Gwadloup, Gwiyann oben La-Rehiyon, Kanaki eti pa adan menm rel-gouvelnáj atè-lakay la epi Matnik, eti pa pe ni menm  tan-nanninannan-longsay sosial oben politik la epi Matnik, eti delè pa adan menm laliwonn (lanmè-ble Atlantik Karayib la se pa menm laliwonn epi lanmè-ble Lezenn lan oben pi kare-bare lanmè-blé  Padifik la) ; èk apre  Topay Lisbòn Ewòp Yonn-nan-yonn lan (Desanm 1987) epi ranbonni larel-fondás-gouvelman-peyi Máws 2003 a pa pe adan plodari "Dom-Tom" lan ankò. Se mafoudja lagòch franse a, yenki jakoben, kabwatè politik  La France Insoumise la, mi bwabwa politik mi, ankò pi bwabwa politik pase kabwatè-politik, "mren, mren, mren" MIM/Gran Sanblé a, anni ka foute tout peyi, tout moún adan an menm panyen-touloulou a, depi de tè-danme-mitan-lanmè anba gouvelnáj an kasik Walis-èk-Futuna a jik peyi-kontinan Gwiyann lan epi tilili palpa-moún-peyi-nanninannan y lan, pase Matnik, pi gran tè-danme-mitan-lanmè nan se Karayib atè-solèy la, Gwadloúp se sis tè-danme-mitan-lanmè. An vie mès-ti-papa-blan eti anchoúste nan fonfonn kabèch piplis se franse-an-frans lan èk tout se franse-atè-Matnik, betje tankon nèg-ginen, ale kriye Frantz Fanon pou se konprann sa. 

Pou tousa gran langayelè-ekonomi eti Matnik ni pou ta y, kilès ki pa te rive konprann sa kòdjòm, nan apiye asou dekou 2009 la, lè yo ba w an "faro" anlè rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, 50,00 €, se pou menm yo tala  blotje rel-kantináj-lahan-peye-djoubák  èk anni sa ka leve an bidím cháy-dèhè-debaba eti ka depotjole leve-douboút sosial la pou ancháy tan, ba ekonomi kapitalís la tout zouti pou deraye ekonomi-vivri a, ekonomi yonn-a-lòt nanninannan an ? Ki rel konsians politik èk ki rel sa-kabeche-ekonomi an moun ki ka vini badjole pou yo abwogát taks asou machandíz la-frans èk ewòp ki ka debatje an peyi a, an ti 250 a 300 milion € pou se ti lanbouk Matnik la sa pe ranmase zòdi an lari, koupe zèb bò chimen, eti dòt ti bagay lavi toulejou ? Nan tout peyi oliwon latè, ekonomi an ka mete politik la anba jouk li,  ki kabwatè-politik nan an peyi anba jouk, Matnik se an peyi-anba-jouk, pe pa ka rive konprann sa eti san an lanmen-gouvelnáj atè-lakáy, an djokte pou mete larel-gouvelnáj ekonomi nan brann, yo ke pe kore mès agoulou-gran-fal se boutik franse atè-matnik la ? Nan an doukou ekonomi konsa, se anni politik mete an kawbe-tre atè-lakay nan brann ki pe kore  bankoulele ekonomi èk sosial taha èk pou toulong vire kabeche se katel-dekantje-longsáy  ekonomi èk sosial la, ki politikè debiele pe vini ka badjole mete doukou Mátník la, ta Gwadloúp la ta la Kanaki, ta Gwiyann epi dòt nan menm sák la ? Plodari sosial la se toulong plis pase pou mande trape an faro branbrann-kòtòk oben ranbonni dekou lavi-toulehou ; plodari sosial la se dabò-pou-yonn an anchoukáj tan-nanninannan longsay sosial la, ki politikè franse debiele an mitan kabèch pe vini fè moún  pran dlo mousách pou lèt, konprann leve-douboút sosial Mátník la se menm bagay epi leve-douboút sosial Gwadloúp la oben ta La-Rehiyon otila pa menm ni leve-douboút sosial èk progranm politik li te ke sa règle  problem Matnik nan an bát-zie ?    

Nan lannwit 24  Sèptanm 1870 taha, Lwi Telga epi se konpayel leve-doubout li a te monte mòn  Honore asou laliman Ehèn Lakáy pou pare zelonn-goumen y lan, depareye moun ki ni fizi epi moun ki la pou voye wòch, moun ki ni koutla-bonda-mate oben pikwa epi moun ki te la pou voye dlo-piman, tousa epi dòt trase-welto-rive. Isiya la konsa, se pou konprann yo te ke ladje chikannáj, si se pa babiyáj, kont rayi-rás-nèg-ginen eti ke toulong báy oliwon-latè pou pran an goumen denouke jouk sosial èk politik eti Mátnik pri anba y la. Se jou Sanmdi 24 Sèptanm 1870 taha otila Lwi-Chal Yoút pitje Kode èk sa ba gawoule sosial la an fondokte politik, an kote-rive otila y pa te pe vire bát dèhè, ni menm mize an chimen, adan tjèk La-Frans  ke sove nou douvan se betje y la tankon se "ti-yich Telga" a, brèbrè-mouton twa londjè kòd lajounen-jòdi a, lè fè palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la konprann.  

Pimpe isiya-la-konsa

 

Plodari 22 Me 2024 la

 

Plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" an

 

Nan lavi-toulejou a, depi larel-gouvelman-peyi 19 Maws 1946 la, eti Eme Sezè, limenm, te gran plodayè-palantjè, gouvelman franse a mete an politik nan brann otila tout moun An-Frans pe debatje Matnik, lè yo le, kon yo le, tankon nan tout laliman-peyi La-Frans.  Ek apre, menm lè Ewòp (nan topay sistenm-gouvelnaj Lisbòn 13 Desanm 2007 la) te mande pou toulong plis gouvelnaj-politik atè-lakay konsa ka fèt nan tout se tè-danme-mitan-lanmè Meditèrane a, gouvelman franse a voye se plodayè-tòt-gouvelman y lan douvan. Tout se plodayè-politik Matnik la, depi Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la, jik gran-badjolè "mren, mren, mren" an, rive Sèy Lètchimi lajounen-jòdi, te apiye politik franse taha eti te ni de bidim wach-dèhè ; yonn se Matnik djigilòp tankon peyi-asou-latè èk lòt la, pi depotjolè ankò, se pou ba se betje a tout lanmen-gouvelnaj djòk  anlè divini Matnik ; se pa anni an politik rayi-rás nèg-ginen nan tjenbe zobray-o-kare fondás sistenm ninang-founang doubout, se dabò-pou-yonn, pou koubare tout krèy sosial ki se pe te dekatonnen an tre-machandaj peyi.

Lamenm-la, se pou konprann sa eti si chenn-koumandaj sosial  sistenm ninang-founang lan se ka bay jik jòdi, fòk pa ale badjole  Matnik anba an sistenm ninang-founang, se pa sa menm. Nan sistenm ninang-founang franse a, nèg-ginen an pa te pe trape kare-tè pou ta yo èk menm si an ninang-founang delofe te pe trape an ti tjoutjoút kare-tè ka djoubake, fè an ti jaden anlè y, jaden an se te ta y men tè a, jenhen, betje a te pe vire pran y anlè y lè y te le, se près menm rel sistenm epi "colonat partiaire" la. Men se pa anni kare-tè eti an nèg-ginen pe ni pou ta y, lajounen-jòdi, ki ka depareye sistenm ninang-founang lan èk sistenm peyi-anba-jouk franse atjolman-la a. Se plis an lanmen-gouvelnaj sosial èk politik, menm flòkò, eti nèg-ginen an pe tjenbe nan de lanmen y men pa ka jenhen èche vire kabeche y, tonnfakte y, natifnatalize y, pou y se palantje matjoukann-peyi y.  Se pa ti bagay, piplis moun atè-lakay-matnik pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè, ale wè ba y an trase pran letjèt nan divini. Nan an dekou konsa otila pa ni piès konsians politik, piès konsians peyi-natifnatal nan lèspri Frantz Fanon an, anni an ti konsians sosial nèg-ginen, kimafouti plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" esa ?

Betje Matnik la pa te jenhen ni tè ki te ta y, se anni an gouvelman-peyi (franse) eti y te ni ka apiye y èk te pe mete larel-gouvelnaj kòdjòm tout kout-malfentè, kontel vòlè tè moun, yo se pe fè. Nèg-ginen natifnatal-matnik la, limenm, te pe ka djoubake anlè an kare-tè tout lavi y, san jenhen rive ta y. Apre ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 la,  an ti konpanyi nèg-ginen vini trape an ti kare-tè tou wèt pou ta yo ; pann nan tèt an mòn oben lonji nan fondòk se koule a, se kare-tè taha pa te ke jenhen pe kole pou fè an sosiete, tjèk kare-zobray ekonomi ki ka vire-glimen an lakou-peyi, palantje an mès-longsay-peyi ekonomi tankon politik. Lamenm-la, se pou se tann èk konprann, nan se ti kare-tè tou wèt taha, se anni an konsians rás-nèg-ginen ki se pe leve, se pa menm an konsians sosial, ale wè an konsians politik. Konsians rás-nèg-ginen taha ka cheley depi an vie fidji jòn-blenm prin-sise  oben an manawa wòz pòpòt-lacho se fè an ti rizèt-griyen ba an nèg-ginen. Konsians sosial la pa se pe rive fèt kòdjòm pou se mayonmbo taha ki pa te pe ni anni sa pou fè nan an lanne ; fouye tè nan jaden se, o-plis, anni de mwa adan an lanne. Man toulong dekantje konsians sosial la tankon poto-doubout sine qua non konsians politik la. An moun pa pe ka bát pou delofe an peyi  si moun taha pa fouti kabeche kote eti y doubout nan zandal sosial la, trape an rel-divini tankon krèy-leve-doubout sosial. Men, ès an krèy-leve-doubout sosial kontel krèy-leve-doubout sosial  djoubakè-lizin lan, te ke pe sa doubout nan mitan lakou-peyi a èk bát pou tjèk ranboulzay politik oben menm an toumbilaj politik ? Es an krèy-leve-doubout sosial tankon mayonmbo natifnatal-matnik la te ke sa, li tou yonn, doubout  nan mitan peyi a, gade wè pou an bwaraj krèy-leve-doubout politik èk kriye ago an bidim bawouf-anlè-peyi-nou ki se pran seraj peyi taha ? Nan ki doukou esa otila bwaraj krèy-leve-doubout sosial oben/epi krèy-leve-doubout politik ka pe fèt ?  

Rive la, se pou se dekantje, liy-dèhè-liy, se   katel-dekantje-longsay sosial la epi se  katel-dekantje-longsay politik la eti yonn pe malakse adan lòt pou fè yonn oben yonn epi lòt  pe ka kouri nan menm lawonn an katel-dekantje-longsay pi blayi ; kontel katel-dekantje-longsay dekatonn ekonomi-peyi pe ka fè anchay katel-dekantje-longsay sosial èk politik kouri nan an menm lawonn nan dekou eti tout katel-dekantje-longsay ka chaye an tilili problenm sosial, problenm politik, problenm laliwonn, èk problenm palpa-moun-doubout, problenm branbrann-kòtòk, problenm mès-longsay-peyi, problenm larel-tribinal, tou. Man ja matje sa eti an katel-dekantje-longsay pa jenhen se pe an problenm yonn-tou-yonn  èk plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" taha, tou politik eti y politik la, ka liannen an tilili katel-dekantje-longsay politik pou gouvelman-peyi eti Matnik pa ni pou ta y, pou larel-tribinal, se se an larel-tribinal-nanninannan, ki pa ka bay nan peyi a, epi an tilili katel-dekantje-longsay sosial pou ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 taha  ki pa te rive regle, se se kawyadole, bidim djoubap sosial sistenm kawbe-bitako a, nan mitan palpa-moun-doubout nèg-ginen an epi ti krèy betje a.  Owala nou se matje palpa-moun-doubout nèg-ginen, se pou nou se konprann an tilili krèy moun, an tilili lakou epi an tilili tòt-genyen-kòtòk la-pou-la epi  tòt-genyen-kòtòk nolfòk nan divini. Se pou se mande sav, si leve-doubout sosial Matnik la ki te palantje jou-gloriye tan-nanninannan-longsay 22 Me a tankon an pete-chenn sosial (se anni pou palpa-moun-doubout ninang-founang lan te pete chenn yo ek piplis moun nan peyi a pa te nan chenn nan 1848 - nèg-mawon, nèg-san-chenn, djoubakè-yonn-tou-yonn, djoubakè-san-chenn nan kawbe-bitako, djoubakè-lanmen-djok, mayonmbo milàt, tousa -) ek pi nan welto, an jou-gloriye politik, te rive, nan tan ki pase depi lanne 1976 taha,  depenn-o-kare an kantinaj larel-kòtòf sosial eti ka pe kabwate laliwonn sosial Matnik la, fè pou y sa fè kakol douvan sistenm sosial franse a èk kore lavwa-djole lòlòy franse ki ka debatje anlè Peyi-Matnik la ?  

Mi se sa mi, an lavwa-djole se krèy-leve-doubout politik natifnatal-la-frans lan epi tout plodari rayi-rás-nèg-ginen yo ka chaye, "gran vini-pran-plás-nou", ki ka debatje Matnik, alagadigadaw, èk ka kouri nan kabèch moun ki pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè men anni an zoko, si se pa an sitjèt, tan-nanninannan-longsay nèg-ginen an, delè anni an ladje-matjoukann-ba-yich-dèhè Afrik. Moun ki pa fouti depareye Matnik nan Karayib la epi La-Frans nan Ewòp-Azia a èk pa fouti konprann Matnik trape katel-dekantje-longsay sosial èk katel-dekantje-longsay politik ki ta y èk pa pe menm epi ta Senegal oben Burkina-Faso, ta Kòwsika nan lanmè Meditèrane a oben ta Kanaki nan lanmè-ble Pasifik la menm si nou se voye tout tjè-senyen nou ba Kanaki èk mande yo pa jenhen moli douvan se franse antra a.  Menm Gwadloup, nan menm lanmè Karayib la pa pe nan  menm rel  leve-doubout sosial epi Matnik èk se pou sa fok se toulong leve an yonn-a-lòt Gwadloup/Matnik, "menm biten, menm bagay" ; Gwiyann nan menm kontinan Amerik taha, pou peyi-kontinan eti y ye a pa pe nan menm rel leve-doubout sosial la eti ka toumbile nan tan-ka-pase èk nan laliwonn tou.

Leve-doubout sosial eti limenm ka depenn-o-kare an laliwonn/tan-ka-pase, ale mande Maslen Nado pou y se di w sa nan bel pale-franse-an-frans, toulong nan blo epi gouvelman-peyi a (isiya la konsa gouvelman-peyi antra franse a) eti ka pe ladje oben bare anlè y, branbrann-kòtòk, matjoukann-fondòk-peyi larel-tribinal oben matjoukann-fondòk-peyi mès-longsay-peyi, tousa.  Leve-doubout sosial la se anni pou defann tòt-genyen, branbrann-kòtok, sosial ek menm delè politik, palpa-moun-doubout nan an peyi, palpa-moun-doubout la (moun peyi-lòtbòtsay tankon moun atè-lakay) se pa, pies toubolman, palpa-moun-peyi-natifnatal la. Se pou se konprann se pa an leve-doubout sosial ki se pe ka apiye pou kore "bidim bawouf-anlè-peyi", se anni an gouvelman-peyi ki ka pe fè moun peyi a pran letjèt nan divini èk kore toumbilaj palpa-moun-doubout.

Pimpe Isiya-la-konsa