63 lanne apre OJAM,

 

mi RPPRAC!

 

63 lanne  apre progranm  politik OJAM lan,  RPPRAC vini ka mennen an leve-douboút eti pa ni ayen pou kole bò politik ; èk, menm sosial la rete pri anba fèy-kako,  an dezás politik yo la ka bát anlè an vie kantik-nwel, pen-o-bè-chokola rans, "se pa dòt ki konpè Micho ki di Senhozèf pa papa bondie... Se pa dòt ki konpè Micho ki di pawol la pou fè nou lapenn". Ki bagáy sa, mande plis gouvelman-peyi franse atè Matnik nan dekou eti djòkte-politik gouvelman-peyi-franse ka bát dèhè oliwon-latè, pa menm se peyi Afrik-anba-solèy la yo ka rive bloublou lajounen-jòdi.

OJAM limenm, te ka mande pou natifnatalize ("collectiviser", nan pale-franse politik Edwa Glisan an) tè a èk ekonomi an, bagáy ki te mande an gouvelman-peyi natifnatal-matnik pou se trase an plan-ekonomi nan tan-ka-pase epi an tilili larel-gouvelnáj-tribinal pou se mete y nan brann, longsáy-ale epi ancháy dòt trase-liy  politik, yonn ka toulong vire kare/dekare lòt. RPPRAC (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens), magre bel tít-langayele politik matjoukann-fondòk-peyi a ("ressources" nan pale-franse se konpayel ASSAUPAMAR la) pa fouti, se se badjole fondjòkte an konte-kantináj matjoukann-fondok-peyi. Lè yonn adan se kabwatè RPPRAC la ka vini badjole, "on veut les mêmes prix que la métropole..." se pou se konprann de bagáy eti, yonn se toút machandíz franse a, depi fromáj ka pít la jik langoustín  lan, pou ka vann anlè tout tre Mátnik alagadigadáw èk ka báy nan joút blo epi se machandíz natífnatal-mátnik la, vie langoustín lan te ke ni menm rel dènie-yonn-kòtòk epi wonma-djendjen an. Lòtbòtsáy, nan de, se pou toút mès-kranmkranm lan ki liannen epi se machandíz taha vini ka kouri lawonn atè Mátnik, toúmpakte èk depotjole mès-kranmkranm nanninannan Mátnik la epi toút kouche-kalbòy eti se vie mès-kranmkranm taha ka pe chaye. Se te ke pou bát pou moún-mátnik se depann anlè se machandíz peyi-lòtbòtsáy, peyi andewò Karayíb la, nou menm te ke bát lanmen anlè sa èk sa te ke ni an djòkte sosial èk menm politik, men la se plís pou mande gouvelman-peyi franse a mete nan brann.    

Politik se pa nepi bagáy tout moún, veye o gren anlè tòt-genyen an peyi, rive tjenbe an kalibích menm flòkò nan mitan konpanyi konpayel ki ka bát rache-koupe pou trape an faro sosial oben an matjoukann-fondòk-peyi epi moún ki pare pou faro sosial taha men pa ke jenhen le ale pran kou pou sa oben pèd tjèk branbrann-kòtok pou trape sa, epi an gwo konpanyi moún ki pa le tann pale asou sa.

Nan lannwit 23 pou 24 Desanm 1962, twa lanne dèyè gawoule politik Desanm 59 la, an konpanyi tibráy ek tifi natifnatal-mátnik  te ale kole fèy-pòtre matje "Mátnik ni pou ta moún natifnatal-matnik" asou masonn kawbe-gouvelnaj La-Frans, toupatou nan peyi a. OJAM (Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste de la Martinique) te kare zobráy li twa mwa douvan, nan 30 Sèptanm 1962, lè konpayel AGEM (Association Générale des Etudiants Martiniquais) te jwenn epi an krèy konpayel-politik PCM (Parti Communiste Martiniquais) eti te pi djòk nan goumen koubare zawa-la-frans lan. Se prèmie kou otila lide an wangannite-politik, an gouvelman natifnatal-mátnik te ka pe kouri lawonn nan mitan palpa-moún-peyi-natifnatal-mátnik la, se se pianmpianm.

Ki sa ki rive se sobreka-politik Mátnik la pou nan dekou yo ka fè wòl konprann tják sosial la eti RPPRAC ka lonhe dwèt  anlè y la, èk man ja matje-dekantje sa eti si ni an "prime de vie chère" ba tout se djoubakè-gouvelman franse a, depi 1976, se pou konprann ni an bidím fòs-kote nan ekonomi franse a atè Mátnik. Se pa se sobreka-politik Mátnik la ki mete kabwatè RPPRAC la lahòl, yo pa ni lanmen-gouvelnáj taha, se anni sobreka-tribinal franse a ki te pe fè an bagáy konsa, men se se sobreka-politik Mátnik la ki ale plere douvan sistenm-tribinal franse a pou an ti voye-pawol eti ni yonn ni lòt  pa ni an lèspri-konprann klè anlè y. "Nou ke atake zòt" nan pale-kreyol tjòlòlò se moún-mátnik la oben nan franse-bannann se menm moún-mátnik taha pa pe ni menm djòkte nan pale-franse èk nan pale-kreyol ; epi, ladjè yo bát pa ka pran vie fanm nan chimen. 

Tít-langayele mete-nan-brann "atake" a eti leve nan lang-pale franse a èk ka pe kouri-lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la, se toulong tankon toút tít-langayele franse ki ka bát nan pale-kreyol-mátnik la, pa pe ni menm rel-konprann epi franse a. "Attaquer" lang-pale-franse a se toulong pou fè an kou djenm anlè an moun, se defaltje, depotjole, fann djol an moun, pete tjou an moun, tousa jik tjwe an moun. Nan pale-kreyol atè-lakáy-mátnik, "atake" se plís pou báy douvan san patate, fè an bagáy blo, san fè wòl. Ek, pou sáv nou sáv, nan lang-pale-mátnik la, moún  pa ka bokante kou pou pawol, an moún natifnatal-mátnik, nan 21enm siek taha pa pou ka bese tèt asou zafè yo ka mete an moún lahòl pou an pawol eti y di, se pa de badjolè ki ni atè Mátnik.

OJAM te ni an progranm politik, ekonomi èk sosial eti piplís moún atè Mátnik pa te konnèt hák adan, jík jòdi ; èk nèhè pa te ke konprann nád-marinád adan, yo pa te sa li politik antan taha, se te anni pou vote anlè koulè lapo-fidji an bakatrel oben pale-franse djol-mande-kredi an badjolè. RPPRAC pa ni progranm politik, ni menm an trase-welto sosial, se anni pou mande plís gouvelnáj franse atè Mátnik, jík pou se rive tizi rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, bagáy eti se anni joút lonje-vann/mande-genyen an ki pa pe rive fè y. Sa titak bwabwa, menm pou se ri-diri-plere-lantiy, ekonomi se toulong joút lonje-vann/mande-genyen. Sa ki kouyon ba moún-mátnik èk ba se djóktè-ekonomi RPPRAC la se zafè joút lonje-vann/mande-genyen taha ka fèt An-Frans, a 7.000 kilomèt èk pa atè Mátnik menm pou kilo dachin-kankloúm lan. 

Ki pwa-peze progranm politik OJAM taha  nan kare-zobráy mès-longsáy politik Mátnik la èk menm nan mès-longsáy-peyi Mátnik la? Ki krèy sosial ki te dekatonnen èk natifnatalize apre progranm politik OJAM lan? Nan ki doukou sosial èk politik eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk ka pe báy? Asou ki krèy sosial esa leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk RPPRAC la ka apiye? Ki toúmpak depotjolè eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtok se trape anlè an mès-longsáy politik èk  menm an mès-longsáy-peyi ?

Man te matje sa eti OJAM se te yích Desanm 59 èk MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais) se te yích-dèhè OJAM; isiya-la se pou  se wè RPPRAC tankon an yích-dewò 40 lanne badjoláj politikè anni miyonnen lapo-fidji, san piès wè-klè politik, nan kabwatáj MIM lan èk an dezás-liannen nan depotjoláj CSTM (Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais) tou. Mi se sa mi, se pa anni pou zafè mande plís gouvelman-peyi franse a, èk pou pran lang "zie-nan-zie", si se pa "tjè-nan-tjè", kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi lòtbò-dlo franse a (welto politik pòte-kole epi kisiswa gouvelman  franse a Marijàn lan), se zafé ale badjole, moún ki te la avan yo, pa te foute an tjou patát, avan yo pa te ni piès goumen sosial oben politik. Felís Loube, Irene Surena, Viktò Lamon, Filibè Difeal, Franz Agasta, M. Loulou Pulvar, Patrik Dore, toút se moún taha epi dòt, pa te jenhen fè ayen. Ki divini an leve-douboút sosial ki pa ka apiye anlè leve-douboút tan-nanninannan-longsáy, sa-sáv-longsáy-lavi douboút-o-kare yo, rel-pímpe-aleliwon yo, rel-rive demare-moún yo, tousa ? 

Pou plís, Pímpe isiya-la