"Rát Vaval"

Nan lang natifnatal-mátnik la, rát la se an bèt-kát-pát sal eti moún ka kouri dèhè y pou tjwe y, foute y an manje-rát, an makanda pou y se fè chèpi, kát pát anlè. Nan pawol-pale  a, an moún pe menm rive "brile an káy pou an rát", se pou fè moún tann èk konprann, tann se yonn, tann èk konprann se de, djoubáp nan mitan moún èk rát se pa ti djoubáp lajounen-jòdi men bagáy nanninannan otila ni an bidím vreyàj genyen pou le de majò, èk sa eti rát vòlè, se pou moún te pèdi y ; menm lè yo fè ratjè, se anni kráb (ki pa menm ni tèt epi sa) yo te rive pran adan. Nan djoubáp nan mitan rát epi  moún, se pa toulong rát ki pi bwabwa, moún ka pe jik depenn lèspri debouya yo nan pawol-pale taha "malen kon an rát". Plodari-kabeche-dekantje kanman bèt-soubawou a ka teste sa eti rát ka vòlè, ka kadje fimel-rát la, ka pran fimel-rát pa fent, ka pe tjwe anlòt rát nan goumen-leve-fese èk ka menm tjwe kò yo ("y ap touye tèt yo" tankon moún-Ayiti ka di) menm manniè kon moún-asou-latè. Nou menm pa jenhen li, piès kote, sa eti rát ka fimen zèb pou yo se vini nan kannaval epi zie woúj Rat'Vaval la, men nou la pou aprann, chak jou leve. Wáy foút! Ki zafè Rát'Vaval esa? Ki lide káwbe-mete-nan-brann mès-longsáy èk djezináy Fòdfrans lan epi Rát-Vaval yo a? 

Vaval la ka toúmbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsáy debatje atè Matnik, lanne taha, Rát-Vaval la ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, rát se toulong an bèt atè-lakáy ki ka fè tou oben ních, sere nan fondòk an vie káy oben choús an piebwa sèk. Rát la anchouke nan fondòk peyi a menm si an konpanyi adan yo ka pe debatje, sere adan kantinàj machandíz  ki ka rive nan peyi a. Epi rát se bèt ka fè ancháy piti, nan pawol-pale òwdinè lang natifnatal-mátnik la, moún ka jik voye pawol, "koke kon an rát" oben "koke kon an radenn", ba an fanm ki ni ancháy tjanmáy-piti, lè pa ni ancháy depareyáj láj nan mitan se tjanmáy taha. Lamenm-la, lang natifnatal-mátnik la plís adan lide fimel-rát la pase mal-rát la. Ni mal-chen, mal-kanna, mal-kochon, mal-makak, mal-mouton, makou-chát, tousa men pa ni mal-rát ; moún-mátnik pa ka ale leve katje rát pou sáv si se mal oben fimel, se anni gwo-rát oben ti-rát ki ni, pe ni "gwo-papa-rát" epi "gwo-manman-rát" la eti ka ale epi y la, men "mal-rát", natín... nád-marinád. 

Ki lide káwbe-gouvelnáj kannaval Fòdfrans ale fè an Vaval nan rát zie-woúj pou mete toút se más-kannaval-mátnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mari-dèhè-lopital, más-gwo-makak, más-kaka, más-kilili, más-labou, más-lanmò, más-makak-ti-latje, más-mal-makak, más-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi dòt más-kannaval) ka kouri vide dèhè an rát, bèt ki pi sal pase an mannikou? Kimafouti tít-kannaval Rat'Vaval esa?

Rat'Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moún lavi-toulehou epi smartfòn yo, èk mi rát se plís bèt ka rete nan krèy, toulong nan an "chát pa la, rát ka báy bal". Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayímbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moún, piaye moún, ki la pou fè an zèskáy pou moún se mache dèhè y asou kát jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye toút dekináy sosial la dèhè y (menm dekináy sosial nanninannan, an tan rát te pi piti pase souri) asou menm kát jou kannaval taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moún-vide-kannaval, fè pou moún vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo. Pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol floúz epi toút moún. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi zie-woúj fimen zèb-djáb li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) ancháy krizokal, tousa ka klere pa nepi lò, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete doús" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sáv toút se katel-dekantje-longsáy sosial ek politik la, èk menm Katel-dekantje-longsáy  mès-longsáy-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sáv ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsáy natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moún-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan toút peyi ek lawonn-moún-asou-latè, nan toút lakou-peyi, moún ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) toút ti wách sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakáy-mátnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djáb-woúj kannaval-mátnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moún pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile, banmbile, men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plís  kanmouzaza sosial. Atè Mátnik otila moún nan fè-kakol depi nanninannan anba joúk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plís  matjoukann-peyi pou se báy nan djoubáp sosial la ; pa ni lakou-peyi otila toút bagáy ka woule doús, dlo-nan-karáf; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubáp  sosial, si an konpanyi pa ka èche pran toút pou ta yo èk anlòt konpanyi moún ka fè kakol douvan yo, èk toút sousèkè èk tanbou-de-bonda eti toút djoubáp sosial ka leve oliwon-latè. 

Rat' Vaval, ki koút-zie-klere (oben koút-zie-kreve, sa w sáv !) eti moún-mátnik ka voye anlè rát la ? Ki kabwatè politik, sosial, ekonomi oben mès-longsáy-peyi eti an djezinè atè-lakay-mátnik, peyi kont-kreyol tilili konpè a, se pe trase pòtre y tankon an rát zie-woúj? Ès nou se pe depenn èk dekantje Vaval la tankon an lide san wách-kòtòf? Si nan kont-kreyol-mátnik la se konpè krapo ki pi atè (apre ni ninang-founang lan eti kont-kreyol-mátnik la ka di se "dènie jenerasion apre krapo") nan ki tou-tè rát anba-dalo taha sòti? Ès se pou nou se vini badjole mès-longsáy-peyi-mátnik la djigilóp menm pou se yích-dèhè farahon-ejipt la se vini ka trase pòtre an betje nan rát  zie-woúj pase "liwa chato 200 watè a" oben menm "jeneral Chen" oben "konpè Chouval"? 

Nan tan-ka-pase atè Mátnik, depi se prèmie kannaval wabáp 19enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djáb-woúj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Mátnik te ka fè piplís machandáj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moún konprann kòtok vire-kabeche-longsáy (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moún atè Mátnik  te ka kouri kannaval (atè Mátnik, moún ka di "kouri vide", tou) dèhè an bwabwa eti te ka trase djíng bidím Katel-dekantje-longsáy politik èk sosial ki te rive nan peyi a nan lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka báy èk se bagáy ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an Vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnáj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, toút se más la anba jouk li, èk ka pe toúmbile liannáj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moún ka kouri kannaval ek moún ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka báy lavwa. 

Pou plís: Pímpe isiya