Djoubáp
lang-pale/lang-matje
Man toulong palantje lide taha eti an lang-kreyol se
an lang moún pa ka matje oben pa ka djè matje ; an lang eti zobráy-lang li,
delè menm fondás-lang li, ka toúmbile aleliwon-galba pou ancháy
pawol-sonnen-lang peyi-lòtòtsáy ki ka pe kouri lawonn adan. Man palantjè-lide
taha pa nepi plodayè-dekantjè lang epi sa, se anni an matjè lang
natifnatal-mátnik depi oliwon karant lanne. Se pou se ale tjoke choús-fondás
lang lan pou se konprann larel-plodari taha eti se se tjanmáy yorouba dezienm
kare-láj, yích se prèmie tjanmay la ki wouvè zie atè Mátnik la, ki
te leve èk dekatonnen lang taha nan zwel-sere toulejou yo, nan
djendjen yo anba seren an, anba labrenn-o-swè a, tousa.
Lide tjanmay dezienm kare-láj yorouba taha ka kore lang epi
larel-plodari-fondok se kreyolís la eti lang kreyol la te ja ka báy avan menm
se moún-afrik la rive nan peyi kontinan-amerik la. Kimafoutiesa tjanmáy
dezienm kare-láj yorouba esa? Se pou se konprann, an kare-zobráy
atè-lakáy-mátnik, an lang-pale se tjanmáy la ki te ka depareye epi lang
gran-manman èk gran-papa yo a, eti yonn epi lòt pa te nepi nan toulong menm
lang-pale èk mès-nanninannan afrik la. Ale sipoze an papa-yích eti lang-pale y
se te lang-mina a (yonn adan se lang-pale lakou-mès-longsáy-peyi yorouba a) epi
an manman-yich ki te ka pale yonn adan se lang-Akan an, kontel lang-asante a.
Anni gade anlè depareyáj lajounen-jòdi nan mitan se gran-moún lan ki ka pale
anni kreyol lè yo ka pran ti milan yo epi ka fòse pale franse ba se ti yích yo
a, "viens lé ti z'enfants mè rencontrer moi" eti Man
Filomèn te ka di nan Latrínte wabáp se lanne 1970 la.
Se dabò-pou-yonn, pou se konprann ni an tilili
palpa-moún-douboút afrik nan lang-pale èk mès-nanninannan yo, nan rive yo te
rive asou kontinan-amerik la. La eti ni an tilili palpa-moún-douboút, ni
toulong an tilili mès-nanninannan, ni an tilili mès-kriye-djanmbel, "anmwe
mete lanmen ba yích ou"; pa pe ni an kanmouzaza sosial náwfláw, ni
djoubáp genyen-tòt, ni goumen nèg-soubawou, ni kadjè-fanm, ni
soukouyan, papa-djáb, ni tjanmáy ka sèvi gran-moún lapidanm, ni yích-man-bans,
ni manawa, ni fanm-gwo-larát, epi ancháy welto-ou-wè-y-ou-pa-wè-y, tout rás majò-pofitè ka fè
siwawa.
Tilili-afrik taha, èk tilili lang-pale a, tilili
mès-nanninannan an, ki ka ale epi y la, li tou-yonn, te ja ka ba
lang-pale-kreyol Mátnik la, an rel-douboút lang anni-pale, an zandja lang ki pa
djè ni pou ladje ba yích-dèhè, nan tít-langayele teknoloji èk sa-fè teknik
tankon nan pawol-tirád ; an lang-pale eti moún ka vire kabechinen toulong-ale,
delè longsáy an menm koze. Se nèhè pou sa piplís moún-mátnik ka rive matje an
menm sonnen-langayeláj nan an menm tít-langayele de manniè depareye nèt.
Se pou se konprann sa anfwa, se lang-pale-kreyol la (atè
Ayiti, Dòmnik, Dominikana, Grènada, Gwadloup, Gwiyann, Lwiziann-Etazini,
Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmáwten, Sentlisi, Trinidád èk Tobago,
Venezuela, tousa) pa se pe lang-afrik, ni menm malaksáy lang-ewòp epi
lang-afrik, se plís pase tousa, dwe isiya la konsa, an lang ki leve tankon tout
lang adan an laliwonn/tan-ka-pase kavale eti limenm, pou lang eti y ye a, ka
ranbonni zobráy li máy-an-máy, jik jòdi ka bát pi douvan nan kare-zobráy
taha.
Se lang-pale afrik taha, nèhè pou tilili-lang yo te ja anba
y la, te ja nan dezandjokáj dwe prèmie ladje-ba-yích-dèhè èk se lang kreyol la
anni pran sa pou ta yo ; jik jòdi, pa fouti pòte tjèk krèy pawol anni
pou aprann-sa-sáv, aprann lavi. Se anni nan blo epi se lang-ewòp la (lang
franse a epi se lang laliman-peyi franse a, lang angle a, lang panyol, lang
pòtidje, pou piplís) eti lang kreyol la te anba joúk yo, otila lang
kreyol-mátnik la te vini trape an ti larel aprann-sa-sáv. Blo tala se pa anni
djoubáp, se pòte-kole tou. "Àkàrà" lang-pale-nembe a
(yonn adan se lang-laliman-peyi yorouba a) oben se lang-pale-ibo a, rive "akra" lang-kreyol-mátnik
(an marinád anni tòtòt-nannan-rak eti moún te ka manje anni Vandrèdi-sen)
epi moún Brazil èk Pòtougal mete lanmori adan fè y vini "Bacalhau
Accra" yo a, pase nan mès-kanbrezin franse a asou tít "accras
de morue" a vire desann Mátnik depotjole tít lang-kreyol
marinád-lanmori a, men tjwe, nan menm balan an, tout tilili marinád depi
marinád-chadron an jik marinád-titiri a, pase nan marinád-chivrèt,
marinád-pisièt, tousa.
Se anni nan lang-matje a otila an aprann-sa-sáv kare-bare ka
pe bá, aprann se dabò-pou-yonn li èk matje, aprann fè-manje, aprann kanman
kòdjòm, aprann mizik, aprann lekol, aprann an teknik, aprann an teknoloji,
tousa ; isiya la konsa pa ni ancháy toúmbiláj nan mitan sa
moún aprann epi sa yo ka mete nan brann èk tout toúmbiláj se toulong pou
ranbonni, se pa pou vire dèhè, anba bwa Afrik anba-solèy la, bonda dewò. Nan aprann-sa-sáv
lang pale a, ni ancháy toúmbiláj èk tout se toúmbiláj taha se pa toulong
pou ranbonni ayen ; delè, se plís pou rale dèhè.
Nan djoubap-lang avan se lanne 1980 an te báy, lang aprann-sa-sáv
a se te lang kreyol la pou piplís (nan liannáj-fanmi, nan se lakou a, nan
joút-spòw, nan kouri-nouvel atè-lakáy, nan zouk-voye-monte, nan lawonn
mès-longsáy-peyi, nan progranm-radio, menm nan tontenn-mitonn tèt-zòwye a,
tousa) ek nou menm ja fè moun konprann sa eti liannáj sosial la te pi djok atè
Matnik, te ni plís yonn-a-lòt ek koubaráj-djenm te pi flòkò nan peyi a. Lang
aprann-lekol la se pou an moún se rive pran lang epi moún-peyi-lòtbòtsáy, ale
tjoke tilili mès-longsáy-peyi latè-wonn lan ; se pa nepi pou aprann vini-gran,
si w ja piti nan aprann-sa-sáv, se pa epi lang aprann-lekol ou ke sa pofite.
Lang aprann-lekol la se toulong lang franse a èk man ja depenn èk
dekantje dezás kanman-kòtòf sa mennen nan lakou-peyi-mátnik la. Sa ki pi djòsol
ba lakou-peyi-mátnik taha, se pou lang franse-bannann lan ki vini lang aprann-sa-sáv
nan peyi a èk kore tout divini natifnatal-mátnik, wouvè ba tout mès ek
kontribann soubawou franse ki ka debatje ek palantje koubaráj-djenm se
lakou-peyi dèhè ekonomi-anni-lizin Ewòp la.
Ki zafè lang-matje se pou sispann kriye y kreyol esa? Ki
plás Lang-matje-kreyol la nan lavi-toulehou se moun peyi-karayib la ? Ki moún,
nan ki krèy sosial ki ni pou matje kreyol, ès matje-kreyol la se anni bagay
mapipi-èskwaya kabechè èk langayelè? Ki djòkte lang-matje a pou kore
depotjoláj lang èk mès-longsáy-peyi La-Frans lan ka fè nan lang èk
mès-longsáy-peyi Mátnik la ? Nan dekou mès-longsáy latè-wonn lan, epi tout
wakle-boulin teknoloji eti y ka chaye a, ki ka debaba tout toúmbele lavi-toulejou,
ki lang-matje ke sa kare an fè-kakol piplís moún nan
palpa-moún-peyi-natifnatal pou se trase an chimen-divini?
Se pa anni pou se vini plodaye èk dekantje isiya la konsa, sa eti ladje-ba-yích-dèhè, anni nan pawol-pale, pa ka pòte ni peze, se se an grenn pwa-woúj nan kaka an kapistrel, nan longsáy-ale tan-ka-pase a, se plís pou se konprann si lang-pale a ka mete moún nan an yonn-a-lòt blo, se anni lang-matje a eti ka pe trase an karetel-divini ba lang lan, fè y kouri nan gran-chimen-douk tan-ka-pase a èk anlè lwiloud kouri-nouvel gliminen an. Epi lamenm dèhè y, depareyáj-longsáy lang-pale/lang-matje ki ka bát nan se lang-kreyol Karayíb la (Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Mátnik, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, pou piplís), se pa toulong nan menm rel la, ka ba chak se lang-kreyol taha an trase lang-peyi-natifnatal, jik delè an choús-kòtòf lang eti se toulong anni an gouvelman natifnatal ki sa bát pou y se vini toulong pi djòk. Nan se lang gran gouvelman-peyi oliwon-latè a, lang-pale a èk lang-matje a ka bát adan an fè yonn, menm si lang-pale a se ni an gabel anlè lang-matje a, plís laliwonn pase lang-matje a. Nan se lang-kreyol oliwon Karayíb la, lang-pale èk lang-matje se toulong de.
Pou plís pímpe Isiya-la
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire