Vaval, Jòy pran pòz an lanmanten !

 

Vaval lanne 2024 taha, "Pété tchou", ja pi nan lèspri djezinen aleliwon kannaval-matnik la pase Vaval kout-fizi-biwa lanne pase a èk menm Vaval, "Papa varyan", kannaval-matnik 2022 a ; tousa, menm si matje-kreyol la pòkò pe rive kòdjòm, se pa jòdi, matje-kreyol gouvelnaj mès-longsay-peyi Matnik la ka matje "tjou" epi an "tj" èk jenhen an "tch" ; mi lajounen-jòdi, La-CTM mete Kreyol-matnik la lang gouvelnaj-peyi, man se pè ! An tèt-kokodil eti ka anchouste Jòy nan wach-peyi-matnik lajounen-jòdi a, an latje pweson eti ka fè moun-matnik ki pèdi sa-sav lèspri-peyi yo, konprann te ni an pweson bwak-lawviè yo ka kriye lanmanten, ki ba dezienm lanbouk Matnik la tit Lanmanten y lan eti se lanbouk gouvelnaj ekonomi atè-lakay-matnik. Pweson-lanmanten taha pou ka tjoke lèspri an moun natifnatal-matnik asou an  zanpanlan tire-kont nanninannan an eti yo ka kriye manman-dlo, ki ka rete nan se lawviè a èk/oben bwak-lariviè a, te ka pe chaye moun ki nan gaway tou-yonn bò lawviè, chaye tjanmay ki pa rete tèt-kole epi sa-sav eti papa èk manman yo ladje ba yo. Ni an konpanyi moun-desèvle atè-lakay-matnik ki ja wè an balenn adan sa.

Atjolman-la, si lanmanten/manman-dlo a se vini trape an tèt-kokodil dan-file, se nèhè pou fè moun konprann menm tan-nanninannan matnik la ka chape anlè moun-matnik pou djol-koule yo ka rete djol-koule asou bagay, machandiz, ki ka sòti lòtbòtsay debatje ; kokodil la se pa an bèt natifnatal-matnik oben menm an bèt-karayib, se nèhè an drivayajè vakabon ki ladje  y la. Vaval 2024 taha ka depenn an doukou-kòtòk otila Matnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se vini lapidanm lavi-gliminen an, an smartfòn eti ka mete moun yonn-tou-yonn nan lavi a, pa fouti tann sa ka pase oliwon yo ; an kát-ble genyen-machandiz-peye-apre (se pou mande sav si koulè-ble se an koulè kannaval atè Matnik) anlè tit-fanmi "M Vaval", ki la pou "pete tjou" moun, pou yo pa ni pies lanmen, se se an lanmen latanmòt, asou tan-ka-pase a. Ehe, Vaval 2024 taha ka fè moun wè, nan de koko-zie yo, de djing-kòtòk wakle-boulin teknoloji a, smartfòn lan epi foto an lanmanten anlè y epi kát-ble a ki ka vini vèw (vèw kaka-mangous, vèw-ble, vèw-vèwdigri, vèw-kokodil) anba rel-lahan-genyen-machandiz ki ka dedouble. Misie Vaval ni kát-ble taha, se an larel-flouze-lavi genyen-machandiz anni pou kát jou, pa plis.  

Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moun lavi-toulehou epi smartfòn yo, Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayimbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan pweson lanmanten an oben tjèk manman-dlo te ka benyen nan bwak lawviè-lezád) asou menm kat jou kát-ble genyen-machandiz taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moun-vide-kannaval, fè pou moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo, kát-ble a la pou sa. Menm epi "Pété tchou" y la, Vaval la, pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol flouz epi tout moun. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi dan-file kokodil li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) se koulè wòz smartfòn lan, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, èk menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lawonn-moun-asou-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial, si an konpanyi pa ka èche pran tout pou ta yo èk anlòt konpanyi ka fè kakol douvan yo, èk tout sousèkè èk tanbou-de-bonda eti tout djoubap ka leve oliwon-latè. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19^enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing bidim katel-dekantje-longsay politik èk sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay èk se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se más la anba jouk li, èk ka pe toumbile liannaj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.

Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; èk nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt, an gangan-afrik ki pase pás, men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè Matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kát jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bèkmè, kokodil ka gore moun, tousa. Men kimafouti Vaval fidji kokodil dan-file èk latje lanmanten, esa ?  Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an kokodil dan-file ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan fè dan-file y asou moun ? Pi nan fondok, ki peyi, èk/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se vote larel-tribinal koubare moun-lòtbòtsay nan vòlè, ni menm genyen tè atè-lakay, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi fondalnatal la, gouvelnaj kore-kratjak la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?

Gouvelnaj kore-kratjak la se an katel-dekantje-longsay eti  ka tjoke divini an peyi toulong-ale, se pa anni pou vini plere asou bagay ka rive blo nan an peyi èk moun pa ni piès lanmen-djòk asou sa, se pou se konprann lide taha eti moun ka toulong gade wè trape an kalibich nawflaw nan mitan tan-ki-pase epi divini. Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsay debatje atè Matnik, lanne taha, Jòy epi lanmanten/manman-dlo a ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, se plis tan-nanninannan an (lanmanten an ja djigilòp, manman-dlo pa nan lèspri moun-matnik ankò men Jòy se an bèt-soubawou ki sòti lòtbòtsay debatje) ki ka debatje blo nan lavi-gliminen-atjolman an.  Se lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha èk Vaval la, nan yonn-tou-yonn li a, anlè wagaba kannaval-matnik la pa pe ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, menm si y se ka malakse y epi an bagay atè-lakay-matnik, lanmanten an ki djigilòp tankon bèt-peyi èk manman-dlo a ki ladje lèspri moun-matnik lajounen-jòdi, tire-kont lan pa te jenhen ka depenn laliwonn-peyi a men toulong anni pou fè an zanpanlan tire-kont kouri lawonn. Se tout fòse-lèspri se mès-longsay-peyi karayib la douvan tan-ka-pase a, pou balan eti y ka pe pran (tan-ka-pase a ka sòti nan Ewòp debatje, tout se peyi taha, gouvelman-natifnatal oben ti kawbe-gouvelnaj atè-lakay, tou lòlòy epi sa anba jouk politik Ewòp) jik pou toudi moun atè-lakay eti yo menm, nan rete-toudi taha, ka pase anlè laliwonn-karayib Matnik la pou ale pèdi sa-konprann yo nan bidim savann tilili laliman-peyi, tilili peyi-asou-latè, tilili tan-nanninannan-longsay, tilili mès-longsay-peyi, tilili lawonn-moun-sou-latè Afrik la (se yonn adan se kontinan planèt la, se pa an peyi-asou-latè) otila pa jenhen te ni kannaval èk más la se dabò-pou-yonn an branbrann-fondòk mès-longsay-peyi pou leve èk apiye kanmouzaza sosial la.

Pimpe isiya la konsa

Plodari politik Kabwatè-gouvelnaj CTM lan

 

Se pa anni pou depenn plodari politik kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi, eti ka depareye epi plodari politik lòlòy kabwatè-gouvelnaj anni-jere douvan, tout bagay ki ka fè Matnik rive rantre nan wach-kòtok politik la. Se pou dekantje anchay fòse-lèspri ki ni nan plodari politik taha, kontel palantje an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik adan Repiblik An-Frans lan, eti ka pe fè y bát plis tankon an kouri-nouvel politik pase an plodari politik. Menm lè plodari politik taha nan djoubap epi ti-lèspri-antra franse a (lè y ka tjoke chous rayi-ràs nèg-ginen ki ni, toulong-ale, nan plodari franse a èk eti lang franse a ka chaye alagadigadaw), bagay ki ka pe ba y larel plodari politik li, se toulong pou y se rive chwa adan an chimen-kore otila larepiblik franse se nou-matnik tou, èk pou pa jenhen kabechinen tjek Repiblik Karayib Matnik la, depareye Matnik-Karayib-Amerik taha epi An-Frans-Ewòp la.

Plodari politik la se pa pe an kouri-nouvel, pa menm an pòte-nouvel ale wè tjèk badjolaj asou madanm ki te enmen silema èk badjolè politik ki te sèvi y mari se foutbol eti y te enmen. Plodari politik la se, dabò-pou-yonn, an pawol ki anchouste nan an tilili djing tan-nanninannan-longsay la ki pou ka, lamenm, vini toumpakte wach-kòtok jou-ki-jou a. An plodari politik matnik pa pe ka bát san leve, ki leve esa palantje, lide an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik. Se nan fè eti palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha ki ka ba plodari Sèy Lètchimi an tout djokte (tout dan file) politik li. Palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha, se pawol fondok-peyi Eme Sezè, Kanmi Darsiè tou ; peyi-natifnatal Matnik la eti y ka rale a tou. Apre senk lanne "palpa-moun-doubout atè Matnik" (population  martiniquaise nan pale franse bwabwa se palantjè-peyi Matnik la) nou vire trape, depi de lanne, an pawol-fondok palpa-moun-peyi natifnatal-matnik, èk anni sa ja ka ba plodari Sèy Lètchimi an, an pwa-peze politik kòtok. Men ni de tjak, de bidim tjak, yonn se tit-langayele  palpa-moun-peyi natifnatal-matnik èk  peyi-natifnatal Matnik taha ki pa ka kouri lawonn nan plodari dèhè, nan pawol tout se plodayè oben badjolè politik PPM lan ; ou se di se anni S. Lètchimi èk D. Lagè, delè konsa, ki ni se tit-langayele taha anba lang yo. Lòt tjak la, se pou konprann se de tit-langayele taha pa ni menm pwa-peze a nan lang franse a epi nan tjèk kreyol oben franse bannann atè Matnik. Palpa-moun-doubout atè Matnik la se toulong tout moun ka rete nan peyi a nan an tan-t lavi-toulejou Matnik la ; adan se moun taha (lamenm-la fok sa tann "tout moun se moun" misie Jan-Bètran Aristid Ayiti a, epi nan menm balan an, "tout moun-asou-latè" mapipi-èskwaya Edwa Glisan an) ni yich-peyi, moun ki vini epi yich-peyi, ni tè-rapòte oben moun-lòtbòtsay ki ka pase pou an tan fann nan peyi a… ni jandàm franse a ki te fiziye Ilmani èk Marilwiz la ; ni se yich èk ti-yich Ilmani an, tousa. Se pou se konprann anfwa, lè moun-politik natifnatal-matnik la, palantjè-peyi epi sa, ka badjole tit-langayele franse taha "la population", yo ka mete moun natifnatal-matnik la nan menm rel anchouke nan mès-longsay-peyi epi jandàm oben mèt-lekol franse a ki pa sa wè an ti nèg-ginen nan zie, epi marabou afik-anba-solèy la, epi madanm-sara Ayiti a, epi rasta-viann Sentlisi a oben epi manawa Dominikana Tèsenvil la menm lè se moun taha pa fouti kole de tit-langayele lang natifnatal-matnik la. La eti se anni an palpa-moun-doubout ki ka rete la, pa ni bizwen gouvelman atè-lakay, ni menm larel-tribinal atè-lakay, se pase moun ka pase la, "an lanmen latanmòt pou zibie pran lavol".

Lamenm-la se pou sa konprann sa eti tit-langayele palpa-moun-peyi natifnatal-matnik  taha ka chaye an lang natifnatal-matnik epi y eti limenm liannen tontenn-mitonn epi an mès-longsay-peyi matnik tou. Se pou se konprann tou, an tilili larel-kòtòf mès-longsay-peyi ki pa pe ka bay nan menm rel-konprann, nan menm liannaj yonn-a-lòt, tousa, kontel atè Matnik èk atè Gwiyann oben atè Gwadloup èk atè Matnik pou tan-nanninannan-longsay la ki pa menm, menm si se twa peyi taha pase pàs anba sistenm ninang-founang franse a, anni pou katjile sa eti se fè-kakol la pa se pe menm. Isiya la konsa se pou fè an zig asou tit-langayele "les outremers" la nan plodari Sèy Lètchimi an èk menm flouzte pou ale pale asou tit Gwadloup oben Gwiyann oben menm mele katel-dekantje-longsay Gwadloup èk ta Matnik oben Gwiyann. Tout ti-lèspri èk kanman antra franse a eti an kabwatè kawbe-gouvelnaj nan gouvelman franse ka rive size koze epi kabwatè Conseil Général Gwadloup (Matnik pa nepi ni Conseil Général pou ta y ankò) èk ka ale badjole nan size-koze epi media dèhè èk ka nonmen tit-fanmi Lètchimi, se pa menm an lapsus linguæ oben an lapsus calami, epi sa, misie ka tèste se kabwatè-gouvelnaj CTM lan eti y fini koze epi y. Sistenm-gouvelman franse a limenm  se an bagay anni kabwataj mitan-Paris èk menm Nouvel-Kaledoni ki ni tankon an ti gouvelman atè-lakay (se pa nepi an gouvelman atè-lakay kontel Estado de Pernambuco nan Brazil oben  Kalifòwni nan Etazini epi angle-kalifòwni y lan pou lang gouvelman, ale wè Estado Libre y Soberano de Oaxaca nan Meksik) epi an larel-tribinal-nanninannan eti larel-tribinal-gouvelman franse a ka gare nan tout ti lari Noumea, se ti gatè-ze Paris a le rale sa anba yo. Nan 21^enm siek taha, ki palpa-moun-peyi, ki peyi-natifnatal se pe ka defann tòt-genyen y, se apiye anlè pwa kò y, san, se se an gouvelman atè-lakay ; san, se se an larel-tribinal  nanninannan oben an larel-tribinal peyi ?

Se tout fòse-lèspri plodari "autonomie pour la nation martiniquaise dans la République française" la, owala ou se bát pou an apiye-anlè-pwa-kò kawbe-gouvelnaj, se pou w w se mete an larel-tribinal-peyi nan brann èk owala larel-tribinal-peyi se vini ka ba y, se pou gouvelman atè-lakay la, pran chimen toulong plis apiye-asou-pwa-kò jik rive gouvelman peyi-natifnatal. Moun Matnik pa se pe la ka plenyen asou kare-tè yo eti franse fè bawouf anlè y san mande pou an larel-tribinal-peyi Matnik se simèwje èk pran lanmen anlè larel-tribinal franse pou kabwate se djoubap taha. Ki peyi esa otila an bwabwa ka vini li èk badjole larel-tribinal franse ba moun èk pou yo konprann yo konnèt larel-tribinal-gouvelman franse a pase pèsonn, fouti yo pa fouti konprann sa se an fondás èk an sobreka-tribinal franse ke ale èche tjèk larel-regle-djoubap nan tribinal an-tjou-man-deviran, se pa de ti kote anba-bwa, ki ni An-Frans pou rele an djoubap atè Matnik. Pi nan fondok, owala ou nan larel-tribinal franse a, se pou pran anlè kò w èk ladje ba konpayel djoubap la menm lè w ni rezon pak-an-pak.

André Aliker te ka matje anchay katel-dekantje-longsay politik èk sosial atè-matnik nan jounal Justice ba djoubakè atè-lakay-matnik la eti piplis adan yo pa te ka li, ni menm konprann lang franse taha ; Sèy Lètchimi la ka plodaye anlè an karetel politik  eti piplis moun atè-matnik pa ka menm rive tann, pa menm se palantjè-peyi a  eti nan senk lanne gouvelnaj CTM pa menm pou te leve an rete-katjile asou gouvelnaj atè-lakay la nan sistenm gouvelman franse a èk anni pou ale size tankon an ti Jezikri nan pòslenn bò gouvelnè franse a. Menm si kabwatè-gouvelnaj CTM lan se ka apiye anlè lang kreyol-matnik la (èk mès-longsay-peyi matnik la) plis pase nouvelis kominis la, menm si doukou politik èk sosial se lanne 1920 pou 1934 la pa se pe menm epi doukou politik èk sosial 2023/24 la, yo de ka sanm moun ki tou-yonn ka pòte chay an goumen ki mande pou tout moun, an palpa moun leve-doubout, kole tèt èk kole zepol, se se zepol-kare, nou pa ke pe rive fè mès-longsay-peyi matnik nan lang franse ; san an gouvelman natifnatal-matnik, nou pa ke sa doubout an kanman-fondòk-peyi matnik la ("identité martiniquaise", mapipi-èskwaya Eme Sezè a) epi lang-pale franse a oben tjèk pale franse-bannann jik pale-kreyol tjòlòlò a. Ki peyi-asou-latè te ke rive tjenbe an kanman-fondòk-peyi san an gouvelman natifnatal pou ta y èk epi lang èk mès-longsay-peyi politik anlòt peyi, an peyi-lòtbòtsay ? Ki gouvelman antra, gouvelman an peyi-lòtbòtsay te ke debatje nan anlòt peyi-asou-latè pou palantje tòt-genyen peyi anba-jouk la ? Nan ki peyi-asou-latè otila moun ka ka rive nan dekatonn ekonomi èk sosial, nan dekatonn mès-longsay-peyi, nan dekatonn moun-asou-latè, tousa, san an gouvelman natifnatal ? Ki peyi-asou-latè ka rive trape an lanmen-gouvelnaj asou matjoukann-fondòk-peyi san an larel-tribinal natifnatal ?

Plodari kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi,  ka fòse lèspri moun ki sav an peyi pa se pe ka woule asou de bòdaj nan an menm doukou, rete nan mande-trape kantekantaj sosial epi La-Frans (larel-gouvelman depotjolè Maws 1946 la eti Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la te palantje) èk nan menm balan an palantje an kanman-fondòk-peyi-matnik nan repiblik anni-jakoben franse a. Isiya la konsa, se pa menm an gade-pou-douvan politik, se se pou leve lide an gouvelman atè-lakay-matnik (se pou y toulong mele Gwadloup, Gwiyann, tout se peyi-anba-jouk-la-frans taha, "les outremers" yo a, adan sa), men pou lòlòy èk bwabwa gouvelnaj CTM douvan an te lòlòy èk bwabwa, plodari politik Sèy Lètchimi an (se an plodari politik pou kabeche èk dekantje eti y ka kabeche èk dekantje se kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik la) ka pe bloublou an moun epi lide mande plis lanmen-gouvelnaj CTM eti pa se pe, jenhen, an ti gouvelman atè-lakay pou, se se mete an konte-dekantje matjoukann-fondòk-peyi nan brann. Se anni an gouvelman natifnatal ki pe rive fè pou yich-dèhè pa ale pèdi oben ladje matjoukann-fondòk-peyi eti  gran-moun-lontan te genyen nan leve-doubout djòk yo.         

Pimpe isiya la konsa 

Nan dekou jounen lang-kreyol oliwon-latè

Si Lang-kreyol se vini lang gouvelnaj-peyi

Kawbe-gouvelnaj politik Matnik, tankon laliman-peyi la-frans, vote pou lang-kreyol-matnik se vini lang gouvelnaj-peyi nan menm rel lang-gouvelnaj-peyi epi lang gouvelnaj-peyi an-frans lan. An bidim trase-welto-rive politik eti ka toumpakte blo tan-nanninannan-longsay matnik la jik pou dekare wakle-boulin sosial la èk nan menm balan an estèbèdè se palantjè-peyi-matnik la epi se konpayel peyi-natifnatal-matnik la tou, jik se kreyolis la yo menm, epi "lang laliman-peyi la-frans" bwabwa yo a. Vini lang gouvelnaj-peyi se pa pou vini badjole oben fè gòj nan an kawbe-gouvelnaj politik, "se mren ki fè, se mren ki mete, mren, mren mren", se pou lang-matje a se pran lanmen anlè  lang-pale a ; èk pi nan fondok dekantje-kabeche lang lan, se pou  peyi a, limenm, se vini peyi-asou-latè, bay nan konsit lawonn peyi-oliwon-latè pou pran pawol politik asou tit-peyi y ki ta y, se anni pou se fè moun tann èk konprann Matnik ja an chimen depenn-dekantje èk konte rel-kantinaj matjoukann-kòtok peyi-natifnatal li, bagay ki pe fèt kòdjòm anni nan an lang natifnatal-matnik.

Dabò-pou-yonn, nan vini lang gouvelnaj-peyi taha se pou rel-depareyaj nan mitan moun-natifnatal-matnik èk moun-peyi-lòtbòtsay vini pi klè, pi djok èk konprann sa eti an moun-lòtbòtsay ki ka debatje, vini djoubake oben vini ba lari chenn,  ni pou aprann mès èk lang-pale peyi a, tankon sa ka fèt nan tout peyi èk laliman-peyi oliwon-latè, tankon moun natifnatal-matnik ka fè lè yo ka debatje An-Frans ; fè-chous-peyi taha se pa pou moun-lòtbòtsay la se bliye peyi y, se anni pou y se rive tann èk konprann atè Matnik ni, tankon nan tout peyi oliwon-latè, an kantinaj larel-kòtòf mès-longsay-peyi ka kouri lawonn, se se pianmpianm, èk fok pa ka koubare yo asou chimen dekatonn yo. Nan aprann pale èk matje lang lan se pou se larel-kòtòf la ki ka kouri lawonn adan lakou-peyi a se pa anni koulè lapo-fidji (depareyaj ràs-moun) oben rel lahan-matjoukann, tout bagay ki ka dezandjoke toumbilaj sosial la. Jik lajounen-jòi atè Matnik, an moun-lòtbòtsay ki ka depatje (moun-afrik, moun-azia-ewòp, moun-an-frans, moun lanmè-ble-lezenn, tout moun se moun-asou-latè) pa ni pou sav ayen asou se larel-kòtòf mès-longsay-peyi a, se se sav ki jès pou fè, ki pawol-pale fok sa voye lè w bite anlè an sèwkèy nan an kat-chimen, anba-minwi oben si an fanm se gade w nan mitan zie ka grate do koukoun li. Se pou rel-depareyaj nan mitan moun natifnatal-matnik ki ka defann tòt-genyen matnik èk moun natifnatal-matnik ki pa fouti konprann lide an tòt-genyen matnik, yich-man-bans matnik la  eti ka ale vote ba fachis kanman-peyi-kòtòf franse a èk/oben moun natifnatal-matnik ki ka pase tan yo ka fouye sab tan-nanninannan-longsay Ejipt la, èche an gangan-afrik nan lang-pale franse yo a. Dwe isiya la konsa, nou ni pou konprann sa eti menm nan an peyi anba-jouk, an peyi san gouvelman, se se an gouvelman atè-lakay, ni an konpanyi  larel-kòtòf sosial ki malakse, tjè-fondok pou tjè-fondok, epi se larel-kòtòf mès-longsay-peyi a, kontel yonn-a-lòt la nan lasotè a, nan lèskàp la oben nan lawviè-leza a.     

Larel-kòtòf sosial la eti fondalnatal nan tout liannaj djoubak èk nan tout progranm dekatonn ekonomi-peyi, toulong kole nan wach-kòtok lavi-toulejou epi larel-kòtòf mès-longsay-peyi a menm lè lang-pale peyi a (lang mès-longsay-peyi a) se pa menm èk lang-matje se kawbe-gouvelnaj, oben lang-matje se progranm sosial la. Pou kole eti yo de taha kole nan wach-kòtok lavi-toulejou, se pou se dekole yo (depareye yo) nan plodari lonyen-dekantje-sosial la ; nan tout peyi anba-jouk, peyi san an gouvelman peyi-natifnatal, se se an gouvelman atè-lakay, Matnik se an peyi-anba-jouk, progranm sosial gouvelman peyi-lòtbòtsay la ka toulong denatifnatalize, dezanchouste peyi a, koubare ekonomi-peyi san larel-tribinal sosial  la, nan mete y kòdjòm epi an kanman-kòtòf sosial ek ekonomi lòtbòtsay. Ekonomi taha (kontel jaden kreyol la, rimèd-razie a, lawonn-bèlè a, voye-lak-nan-lanmè a, tann-ratjè a, machann-bonbon, tjenbwazè/djerisè, ekonomi toloman ek mousach la, tontin ek sousou, tousa) eti pa pe ka mache andewò lang ek mès-longsay-peyi natifnatal la (owala moun-matnik se foute y nan an pale-franse, se pou tjwe y frèt, menm nan tjek pale franse-bannann, "la bannann de Fon-kako a tounen kankanbou") ka limenm faktore ek ranbonni an tilili larel-kòtòf sosial epi dekatonnen larel-kòtòf mès-longsay-peyi, nan tan-ka-pase pou se mete lanmen frennen djoubap sosial la èk kanmouzaza lakou-peyi a. Nan tout peyi oliwon-latè ni anchay djoubap sosial ki ka kouri lawonn èk se nan rale-bwa-anba-dife djoubap sosial la, èche kanmouzaza sosial la, se toulong anni nan trase an plan-divini, otila an lakou-peyi ka pe tjenbe doubout nan tan-ka-pase.

Rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha se te ke pou konprann, lamenm-la, Matnik ni an rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal epi an rarate tan-nanninannan-longsay  sosial ki ta y èk sa pa pe menm epi ta La-Frans lan ; isiya la konsa se pa anni pou an zafè koulè lapo-fidji, rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik taha pa pe menm tou epi rarate tan-nanninannan-longsay franse a atè Matnik, rarate se betje a nan djoubap sosial/ràs-moun epi nèg-ginen an, rarate se djoubakè kawbe-gouvelnaj franse a nan pase yo ka pase Matnik  èk ka pe menm fè kout-fizi yo epi se betje a anlè djoubakè nèg-ginen atè-lakay-matnik, Fevriye 1900 O-Fanswa, Basiyak 1923, Kawbe 1948, Chasen 1951, Lanmanten 1961, Chalve 1974, epi anchay dòt. Rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik la toulong nan liannaj pimpe-aleliwon epi rarate tan-nanninannan-longsay anchay peyi-karayib kontel Gwadloup douvan tout, men Ayiti, Sentlisi, Dòmnik, Senvensan, Gwiyann, lakou nèg-ginen Etazini an, Panama, Pòtoriko,  Trinidad-ek-Tobago, Venezwela, tou. Ek pou lang lan ki ka, longsay-ale, djezinen rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal ek/oben sosial la, vini lang gouvelnaj-peyi se te ke pou antipile dekatonnen rel-kantinaj matjoukann-kòtok politik ek matjoukann-kòtok mès-longsay-peyi eti nan pale-franse-bannann se badjolè-politik matnik la ka dekati aleliwon-galba. Se pa anni pou brile eti se badjolè-politik taha ka brile matjoukann-kòtok politik ek mès-longsay-peyi aleliwon nan plodari politik franse yo a, bidim tjak la se leve yo pa fouti leve dòt, krache-dife, se se menm an pawol politik anba-fèy, fè an welto, ou wè y ou pa wèy, anlè gouvelman franse a, politik se pa pou plere anlè kantinaj lahan-jere-peyi.

Lòtbòtsay, rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha ka dezandjoke, klètèw-klètèw, tit-langayele depenn-dekantje kreyol la, se pou se konprann rel-pimpe-aleliwon an bout, tout lang asou latè ka leve lang-kreyol ek owala yo ka vini lang gouvelnaj-peyi, owala moun ka matje yo aleliwon-galba, se pou yo se pran tit lang natifnatal-peyi taha. Se pou se konprann sa kòdjòm nan lèspri èk lide gouvelnaj-peyi taha, fok sa apiye anlè depenn-dekantje èk kontaj rel-kantinaj matjoukann-kòtok la ; sav si kantinaj tou-vènan anba Pon Prechè a, se matjoukann-kòtok laliwonn fondok-peyi oben matjoukann-kòtok laliwonn vire-fakte ?  An lang nan rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha pa se pe ka nonmen, depenn èk dekantje se matjoukann-kòtok peyi a epi se menm tit-langayele a, nan menm rel kabeche se matjoukann-kòtok taha epi an lang pale-kreyol eti piplis moun pa ka/pa sa li ek matje, delè pa sa menm pale, kontel fouti yo pa fouti konprann pa ni an trase-liy anba-jouk nan lang natifnatal-matnik, ou pa ka "voye  an moun an nouvel-matje" men ou ka "voye an nouvel-matje ba an moun", lang natifnatal-matnik la se anni trase-liy pou mete nan brann, an moun pe voye an moun tout-touni anlè de pie y, nan "dikte kreyol" La-CTM lan oben ta Martinique Ecologie a.   

Nan rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha se pou se rive konprann lang-matje ja pran lanmen anlè lang-pale a ek se pou lang-matje taha ka rive vire kare zobray lang-pale a nan  pran-lang lavi-toulehou. Dabò-pou-yonn, nan matje an lang se pou rel-konprann se tit-langayele a pi fann-lanm ek pou anchay tit-langayele krache-dife oben menm nanninannan se rive vire kouri lawonn lang lan pou an konpanyi oben kouri lawonn nan anlòt doukou pou an tan fann, pou anlòt konpanyi adan yo. Lòtbòtsay, owala an lang-pale (oben an lang yo pa ka matje toulejou lavi fè) se vini lang gouvelnaj-peyi, se pou lang-matje se mete lang lan nan an rel toumbilaj pimpe-longsay-ale ek pou lang lavi toulehou a se trape toulong plis matjoukann-kòtok lang pou depenn ek dekantje doukou sosial ek politik la. Se pou se rive tann ek konprann, lamenm-la, plis pase matje dekare-larel o-plis mapipi-èskwaya Jan Bèrnabe a, fok se rive nan an matje ankò pi natifnatal-matnik, bagay pou se rale mennen vini an rel-pimpe-longsay kòtòf lang lan ; bagay pou se rive tann ek konprann rel-lide kouri-lawonn karayib la nan plodari bililik-longsay karayib la.

Lang gouvelnaj-peyi, se te ke pou, tann se yonn èk  konprann se de, plodari politik atè-lakay-matnik la se ka rive sispann mès pale otila yo ka ladje pale-franse pou pran pale-kreyol oben franse-bannann nan an menm wonn-pawol-pale, bagay ki ka debaba, aleliwon-galba, larel-kòtòf lang natifnatal-matnik la èk tout se liannè-fondàs-lang kare-lide y la. Anni de zoko-fondok-lang taha ka pe fè lang natifnatal-matnik la se pa pe an lang laliman-peyi franse ek se pa pe an lang-afrik oben tjek bagay mafoudja konsa men anni an lang kontinan-amerik la ; se pou se konprann an liannaj pimpe-longsay-ale epi se 900-oliwon lang-pale nan kontinan-amerik taha. Kontel se pou se mande sav poutji, tann an mapipi lavwa-douvan mizik zouk la pa se pe ka bay lavwa epi tousa lavwa-regle bidjoul, "mi tjè mwen, pou djeri y ba mwen" epi asou podium lan tout pawol ka trase pòtre se mòso-mizik la, tout kouri-nouvel nan mitan de mòso-mizik ka bàt nan pale-franse.

Nan vini lang gouvelnaj-peyi taha, se pou lang-matje a peze anlè bililik-longsay lang lan, lang-matje a ka ale tjoke tout ti wèt lavi-asou-latè pawol-pale a, depi an tan-nanninannan otila arawak la te ka file zouti asou wòch-bondie Makouba a se nan sa eti y ka vini toulong pi bililik-lonsay. Vini lang gouvelnaj-peyi se vini an sistenm-lang èk nan tout sistenm oliwon-latè, se rel-pimpe-longsay kòtòf la ki pi fondok. Nan vini lang gouvelnaj-peyi, se pou se èspere wè an lang-matje simèwje, pran lanmen anlè pale-kreyol lòlòy lavi-toulehou a, bloublou y men pa gare y nan chimen (lang-pale a se toulong an milan cho bò chimen), èk trase an divini kalibiche ba peyi taha, vire kare y tankon peyi-asou-latè, toulong-ale.      

Ki matjoukann-kòtok politik krache-dife ki ka pe bay nan dekou otila lang-pale nanninannan an ka vini an lang gouvelnaj-peyi ? Ki palpa djokte eti rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha ka pe pòte ba mès-longsay-peyi a, fè pou y se apiye asou pwa kò y toulong-ale èk ladje mès-nanninannan an, epi tout sistenm-vie-fanm ki liannen epi y, nan chimen ?  Nan doukou eti Matnik anba jouk gouvelnaj La-Frans depi an bidim vreyaj tan, èk lang kreyol-matnik taha leve adan dangpantang franse a, ki sa-sav-longsay-lavi gouvelnaj eti lang kreyol-matnik taha trape pou se rive tjenbe tankon lang-gouvelnaj-peyi nan divini anni wakle-boulin sosial lajounen-jòdi a ? Rel-doubout lang gouvelnaj-peyi kantekant epi lang franse taha ka apiye lide an fè-kakol kreyol ki rive jik bout, ès an moun se pe konprann Matnik rive nan an doukou de-lang-peyi nawflaw otila se de lang lan nan menm rel-doubout lang ? Ki divini an lang kreyol nan an peyi san gouvelman peyi-natifnatal si se pa pou vire fonn nan sistenm-lang peyi-lòtbòtsay eti y anba jouk li a ?

Lang lan ka toulong ladje kanman-kòtòf-peyi a nan chimen, se pa anni pou tout moun-oliwon-latè ki pe debatje nan an peyi èk rive aprann lang taha towtow lè se an lang moun ka matje aleliwon ; plis pianmpianm lè se an lang moun pa ka djè matje ; se pou se tann èk konprann lide taha eti chak lang lan, oliwon-latè, ka leve èk palantje an chimen-ale drive-nan-kabèch anni pou ta y èk se nèhè sa ki te fè Edwa Glisan pòte konparezonnri matje, "man ka matje toulong nan doubout-la tout lang oliwon-latè" ; menm si y pa te se pe tann, ale wè pale, tout sis-mil-epi lang oliwon-latè a. 

Pimpe isiya-la-konsa

Plodari 24 Sèptanm 2023 a

 

Sosial la ka denèfle politik la, toulong-ale !

Nan 24 Sèptanm 1870 taha, se pa anni an rel pa-ni-bàt-dèhè-nan-sa eti  gawoule politik la te rive adan ; krèy moun ki te dèhè Lwi Telga eti piplis adan yo, se te pou an doubout-krann nèg-ginen yo te la (anni adan an djoubap ràs-moun, nèg-ginen doubout krann douvan blan-ewòp ; anni pou depann Kode) te vini sanble anlè kawbe-bitako Ehèn Lakay, atè mòn Hannohe, epi tout se mayonmbo a pou te fè ranboulzay politik la ("tè a pou ta moun ka fouye tè", "separe tè asou kawbe-bitako se betje a",  "Repiblik nèg-ginen tankon Ayiti", tousa), an bidim toumbilaj fondàs sosial la nan peyi a. Rive asou kawbe-bitako Ehèn Lakay la, se pou konprann an fè-yonn nan kabwataj gawoule a, se nan dekou taha eti y se vini politik. Nan an peyi san gouvelman natifnatal, pa menm an gouvelman atè-lakay, politik la se pou se branbrannize tan-ka-pase a.

Nan 24 Sèptanm 1870 la, Lwi Telga te sanble tout gawoulè nan piziè zelonn-goumen (konte-rel-kantinaj matjoukann-peyi moun-doubout la se yonn adan dekou fondalnatal pou rive toumbile an doukou politik ekonomi ek sosial) ek te ba yo chak an djoubak fann pou fè (moun ka veye rive fiziyè franse pou kriye ago, moun ka voye wòch, moun ka voye boutèy dlo-piman, moun ka tire kout fizi-biwa ek revolvè-popo, moun ka rache epi koutla, moun ka pòte pikwa, moun ka ranmase fizi, tousa ; se an zelonn-goumen anni mayonmbo ki te la), an rel-apiye nan zelonn-goumen an. Dife-pri te ka bay toupatou jik Sentmari asou bòdaj Atlantik la, nan kabestè-anlè-solèy. Nan soukou 23/24 Sèptanm 1870 taha, Tobi, an kongo ki te ka djoubake anlè bitako Twa-Lawviè (atè Sentlis, yo te ja fredi Jòy asou bitako Kode), te vini bare moun-gawoule ek pran kout pa-koutla pou pa vire-leve anba flandjay kout pa-koutla. Larel-ale gawoule a se te bay anlè bitako ek depareye tè, sa eti ka topaye ek lide an ranboulzay mayonmbo, se tè moun ka èche depareye tankon sa te fèt nan tout Amerik Latin lan. Nan 24 Sektanm 1870 la, se anni de kawbe-bitako eti te anba lanmen gawoulè, yonn atè Lawviè-Sale ek anlòt atè Sentespri. Kawbe-bitako Kode a eti se prèmie kote yo te ale foute dife, pa te anba lanmen yo. Se nan lannwit 24 Sektanm 1870 taha otila an krèy-gawoulè anba koumandaj Madlenn Klèm ek Lwi-Chal Yout te fredi Kode.

Lamenm la se pou se tann ek konprann, koumandaj Lwi Telga a pa te pe fèt nan an pale-franse ek si y te fèt nan pale-franse dòmi-dewò se moun-matnik lajounen-jòdi a, se pou y te pèd lakàt lamenm ; se anni nan an pale-kreyol natifnatal-matnik eti y te pe fèt, an lang ek an mès-longsay-peyi (E. Lakay te ka fè se tifi li a benyen se gawoulè a epi fèy-bwa laliman Matnik la, an benyen zèskay) eti nan dekou an bidim djoubap kout-fizi-biwa konsa, an bidim semeda, pou ka dekatonnen, anchouke plis nan fondok an peyi. Lang gawoule Sèptanm 1870 la se te pale-kreyol matnik la, se pa te pe an pale-franse-bannann se politikè-matnik lajounen-jòdi a, ni tjek pale-afritjen (pale-kikongo oben menm lang yorouba ki te ke ka vire pran chous) ; nan moun eti gawoule matnik la depann, te ni betje a, Kode ; epi 3 kongo sousèkè (Jòy, Odjis ek Tobi) ki te vini pare kou ba betje rayi-ràs-nèg-ginen taha. Se plis pase an pòtre-trase, gawoule matnik te fredi se moun-lòtbòtsay taha ek lang-pale yo a nan menm balan an ek mi memwa natifnatal-matnik la se le fè lang-pale-matnik la djigilòp anba pale franse an-frans oben pale franse-afrik bwabwa yo a. Se anni nan an lang-pale ek lang-matje mètsèvle eti moun ka pe fè kakol, fè an ranboulzay ; an moun ki pa sa pale ek matje franse si se pa anni pou rapòte pawol oben vire matje sa moun ja matje pa pe fè ranboulzay men anni pou fè welele-nan-lari ; anni pou milan ek badjolaj bwabwa-bò-chimen, pran an men malelive, mande an fanm rete, "allons faire han".  

Lòt bagay la, se pou se tann ek konprann, tann se yonn, tann ek konprann se de, si lang pale-kreyol-matnik la te ja depotjole se lang yorouba a ek ibo a, asanti (twi-asante) tou, eti te pe ka kare nan lari, mi ta w mi ta mwen, nan leve doubout moun-asou-latè 1848 la ; nan gawoule Sèptanm 1870, se pou y te pran seraj lang pale-franse a epi lang-pale kongo ek kikongo a, eti yo de pa rive ladje se se an pawol-pale nan pale-kreyol-matnik la (makan dja (pou an makandja) se "bannann lan jòn" nan se lang-pale kongo-kikongo a men se pa nepi an pawol-pale nan rel-konprann djok la), ba gawoule Sèptanm 1870 la larel politik taha eti gawoule debaba sistenm ninang-founang Me 1848 la pa te jenhen rive trape ek anni rete pri nan sosial/ràs-moun an. Pi nan fondok, ek se pou sa, tan-nanninannan-longsay la se dabò-pou-yonn an rarate politik nan lide taha eti y ka leve djing depareye karetel tan-ka-pase a, Gawoule politik Sèptanm 1870 la te ba Matnik an kanman-kòtòf politik (se pa anni pou lide "Repiblik nèg-ginen" Ehèn Lakay ek se mayonmbo a, L. Bwasonnèt, L. Forga, Adjitò Medelis, E Sidne, Sensi-Sent-Klè, tout se mayonmbo taha) ; Gawoule sosial 21 pou 23 Me 1848 la te ba Matnik anni an kanman-kòtòf sosial ek se pou sosial la toulong fese politik la atè, si se pa denèfle y.

Sosial la se pou toulong plenyen asou pàs eti nèg-ginen pase, kou yo pran nan lanmen betje, san jenhen rive se se enpiok an betje, gangan-afrik ninang-founang ki te neye nan lanmè-ble Atlantik la oben tjek moun yonn-tou-yonn ki, li tou-yonn, pe vini pòtre-trase an leve-doubout, an Lumina Sofi ki te ke, plis pase Madlenn Klèm, pòtre-trase Gawoule Sèptanm 1870 la. Se pa anni pou vini plodaye isiya la konsa, tan-nanninannan-longsay la pou ka ladje koulè lapo-fidji nan chimen, pou ka gare moun-yonn-tou-yonn (se mren ki fè si, se mren ki fè sa, mren, mren, mren…) nan ti wèt eti y se pran, man ja kanyan  depi lanne ek lanne epi sa ; se pou apiye asou sa eti sosial la, nan peyi san gouvelman atè-lakay ale wè an gouvelman natifnatal, se pou toulong mande trape plis branbrann-kòtok, plis krizokal, bagay ki ka vègle  moun pou yo pa sa wè matjoukann-kòtok peyi a ek lè a rive pou fè an kontaj-rel-kantinaj matjoukann-kòtok peyi a. Politik la, ek menm sobreka-kabwataj MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais  ki ni 45 lanne, 1^e Jwiye 1978-2023 ; se pa 50 lanne) lan pa fouti konprann sa, se toulong pou se rive katjile an trase-welto-rive pou tjenbe rel se matjoukann-kòtok peyi a (matjoukann-kòtok palpa-moun-doubout, politik, mès-longsay-peyi, branbrann-lavi-toulehou, laliwonn-fondok, laliwonn-vire-fakte, larel-tribinal, zelonn-goumen defann-laliman-peyi, lèspri-ladje-branbrann, tousa), an kabwatè-gouvelnaj pa la pou jere woulaj machin-monte-desann men pou kabeche an trase-welto-rive dekatonnen matjoukann-kòtok peyi a pou se toulong ale pi douvan nan apiye-anlè-pwa-peyi  ek nan wayalachi-politik la.  

Nan se plodari 24 Sèptanm lan, se pou mwen, toulong gade wè trase pòtre ek konte se katel-dekantje-longsay matnik la (les problématiques martiniquaises nan pale-franse se sobreka-politik CTM lan), wè ki kouri tan-ka-pase yo ek ki toumbilaj ek tonnfaktaj Matnik tankon peyi-asou-latè pou se espère, atjolman-la. Lè katòz laliman-matnik ka vini matjoukann-laliwonn UNESCO (peyi-oliwon-latè) se pa anni plis kout-zie ka vini lonyen Matnik tankon peyi-asou-latè ek ka depareye y epi La-Frans (Matnik se an peyi-karayib kontinan Amerik la, La-Frans se an peyi kontinan Azia-Ewòp la eti Matnik anba jouk li ek an jou ke rive pou sa bout, Repiblik nèg-ginen Ehèn Lakay la pa ke pe wè jou men an Repiblik-karayib Matnik pou rive an jou), se tout se katel-dekantje-longsay matnik la ki ka, se se pianmpianm trape plis rel-kantinaj matjoukann-kòtok politik ek larel-tribinal.   Nan dekou an peyi san gouvelman, se se an gouvelman atè-lakay, se toulong pou sosial la pran douvan politik la, vire kare ek dekare chak liy politik la nan anchay mande-trape sosial eti yo menm ka toulong delantiraye peyi a, jik pou y se degaye nan tjek laliman otila yo ka mete moun bòtò nan pak bèt-a-kòn. Vini matjoukann-laliwonn oben menm matjoukann-debranbrannize peyi-oliwon-latè, se toulong pou vire leve mès-longsay-peyi a, lang natifnatal la tou, se pou yo menm vini ka palantje anchay matjoukann-kòtok nan peyi a leve an jout-dekatonn nan mitan yo.

Ki rel-kantinaj eti se matjoukann-kòtok politik la se pe trape atè Matnik, apre lang kreyol vini lang gouvelnaj bò lang franse a, apre leve twel-flatje-peyi Wouj-Vèw-Nwè ek apre an laliman peyi a vini matjoukann-laliwonn peyi-oliwon-latè ?  Ki rel-peze eti an matjoukann-kòtok mès-longsay-peyi, kontel yol la, se trape lè y ka vini matjoukann debranbrannize peyi-oliwon-latè ? Lamenm-la, se pou se mande sav tou, ki rel-peze gawoule politik Sèptanm 1870 la nan matjoukann-kòtok politik Matnik tankon peyi san an gouvelman, se se an gouvelman atè-lakay ? Nan menm lèspri a, ki rel-peze ranboulzay desitire sistenm ninang-founang lan nan 21, 22 ek 23 Me 1848, asou rel matjoukann-kòtok politik la atè Matnik, rel matjoukann kòtok sosial la tou ? Ki politik eti an kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik, CTM lan, pe rive leve pou palantje ek dekatonnen se matjoukann-kòtok atè-lakay-matnik la, ès, se pa anni an gouvelman natifnatal-matnik ki te ke pe fè sa ?

Si nan de lanne gouvelnaj politik PPM, CTM lan rive ka tounen près tankon an chanm-bàs plodari politik (menm si kabwatè-gouvelnaj CTM lan, misie Lisien Salibè, trape anchay pawol politik mal-mouton tankon "le département" oben "la métropole" nan plodari politik desèvle y la)  ek kawbe-gouvelnaj la tankon an mini-gouvelman otila misie Sèy Lètchimi ka sanm sa ki nan djoubap politik epi gouvelnè franse a ek pa nan "pòte-kole" bwabwa  tankon kabwatè-gouvelnaj douvan an, misie Alfrèd Marijàn, te ka badjole  ; an kabwatè-gouvelnaj politik  pa pe la pou jere asansè oben zòy sosial djoubakè nan kawbe-gouvelnaj la men kabeche an trase welto-rive pou fè matjoukann-kòtok peyi a fè tilili ; an kabwatè-gouvelnaj politik pa pe la pou konte matjoukann-kòtok sosial, sa se djoubak kabwatè-gouvelnaj sosial la ek sobreka-kabwataj kawbe-mete-nan-brann lan nan an pran-pawol epi se krèy-doubout-o-kare sosial la (Krèy leve-doubout defann-lavi djoubakè, krèy leve-doubout ranbonni kare-zobray sosial la, krèy anbrazonnen lavi-tjanmay oben lavi moun-gran-laj, tousa) ; an kabwatè-gouvelnaj politik se toulong an moun yonn-tou-yonn ki ka pase nan an kawbe-gouvelnaj pou pèdi eti y pe pèd jout-politik dèhè, ladje lanmen eti y pe ladje lanmen  pou bagay lavi y, tout moun-asou-latè la anni pou pase, se kawbe-gouvelnaj la ka rete ek la pou ranbonni, vini pi nan apiye-asou-pwa-kò-y, toulong-ale. 

Pou plis pimpe Isiya-la

Plodari 22 Me 2023 a.

 

Nan chimen an gouvelman-peyi atè-lakay-matnik ?

 

Nan Desanm 2007, an prèmie kabwatè-gouvelnaj politik franse te pase Gwadloup ek te badjole douvan an konpanyi moun-gwadloup estebekwe ek nan kakarel, pou yo se ale nan Karayib la  fè eti mètafè-djoubakatwa pou yo se vini mete lahan palantje  ekonomi-gwadloup la. Pa te ni an ti lavwa-gwadloup pou te mande y eti se lanmen-gouvelnaj politik ek larel-tribinal atè-lakay ki ka ale epi y la  pase ?  Ki kote esa an peyi anba-jouk, an peyi ki pa ni piès gouvelman atè-lakay oben natifnatal pou ta y, ka pe fè moun-peyi-lòtbòtsay ek djoubaktwa peyi-lòtbòtsay vini mete lahan nan  ekonomi y ? Moun-politik-gwadloup te nan kakarel, se pa yo te ke ale mande sa ; ek lè  prèmie kabwatè-gouvelnaj politik franse taha te rive Matnik, Aimé Césaire te tjenbe lanmen y, deklòtche ponyèt, ba y an gwo bo  epi di y "nous avons besoin de vous car c’est grâce à vous que nous subsistons", anlòt dekou dekatje mès-longsay-peyi politik Matnik la (ta Gwadloup la tou nan menm balan an), tankon peyi-asou-latè, tankon palpa-moun-peyi-natifnatal asou-latè.

Se pou moun kouri vini mande kisa sa ni pou tjoke epi gouvelman atè-lakay-matnik ek pi nan fondok epi jou gloriye 22 Me 1848 lè se ninang-founang atè-lakay-matnik la te pete chenn ? Se pou redi lide taha vini eti mès-longsay-peyi politik Matnik la pa ka dekatonnen, se se pianmpianm, depi Sèptanm 1870 jik jòdi. Anni pou moun ka vini gloriye 22 Me, se plis timbile pase gloriye, badjole asou an lakou-peyi ninang-founang ki te, ale-vire, pi bililik-longsay pase sa moun ka konprann, se se pou kantinaj nèg-mawon ki te ka fè kakol adan epi an tilili moun (owonzon lonmwatje se nèg-ginen an) ki te ja ka djoubake asou pwa kò yo ; lonje dwèt asou an rayi-ràs-nèg-ginen ki ka kouri lawonn, anraje-mechan, nan tout lakou-peyi ewòp lajounen-jòdi menm delè lakou-peyi afrik tou ; dawne nan lari pou trape an tòt-ranmande eti menm si y se rive an jou nan se peyi-ewòp debantje a, se pou yo ke vire pran y, lamenm,  anlè se peyi nan dekatonn ekonomi ek sosial la, adan an djendjen a tòt-genyen nèy, sa eti an konpanyi genyen, se pou anlòt konpanyi pèdi y, oben menm, adan an menm peyi sa eti an kare-ekonomi peyi se genyen nan tòt-ranmande taha, se pou anlòt kare-ekonomi pèdi y anfwa, nan tout dekou, tout lahan-tontin se peyi nan dekatonn lan, se nan labank ewòp-etazini eti y sere. Se pa pou plenyen zie sèk, tout tòt-ranmande sosial ke rale-mennen-vini an debantjay kòtok se peyi anba-jouk la, tout tòt-ranmande teknolojik oben teknik, ke depotjole teknoloji ek teknik atè-lakay ek nan menm balan an ke mete krèy sosial defaroze (moun ki ja ka trimen, mayonmbo a, latchè-nan-lanmè) adan an doukou rete-pri-anba-swen Ewòp, san-manman. Se pou se mande sav, lamenm-la, si plis pase branbrann-kòtok, se lanmen-gouvelnaj peyi-natifnatal (vini repiblik nan se peyi Commonwealth la ek trape an wayalachi-politik kòtok pou se peyi anba-jouk franse a)eti fok ale èche ek menm si yo se vini ka ba tòt-ranmande taha se anni nan lanmen an gouvelman, an kawbe-gouvelnaj atè-lakay yo pe ladje y, se pa pe ba an konpanyi moun, ek asou ki fondàs, koulè lapo-fidji yo ?

Mande tòt-ranmande kòtok san an lanmen-gouvelnaj se pou rete adan lèspri rive jik bout rete-san-chenn nèg-mawon an eti te fouben si sistenm ninang-founang lan ka bay longsay-ale, se anni pou kò y, fouben palpa-moun-peyi-natifnatal la ki te ke nan chenn. Ek nèhè menm sa vini dedou, denèfle jik pou se konpayel nan konvwa pou tòt-ranmande a vini ka mande an tòt pou kadje-larel-lavi koubare moun-asou-latè sistenm ninang-founang lan, pou makandaj klòdekòn lan nan menm balan an, pou blòf pran-pitji kore Covid-19 la  ek pou dòt ti bagay ki ka rive blo ek djigilòp delè nan menm dawne-nan-lari a. Lamenm-la, si sistenm ninang-founang amerik la se an kadje-larel-lavi moun-asou-latè, an moun pa pe ka depenn ek dekantje makandaj klòdekòn lan tankon an kadje-larel-lavi moun-asou-latè, bankoulele doubout-sokodong lan ankò pi mal. Nan se de dènie a, se anni pou lonje dwèt asou kanman gouvelman franse a ek isiya la konsa se anni an konpanyi moun, lapidanm tenkant eti an gouvelman, franse oben atè-lakay-matnik, ni pou "ranmande". Isiya la konsa, se toulong moun yonn-tou-yonn ; kontel an djoubakè nan kawbe-bitako bannann adan men an koupè-kann oben an latchè-nan-lanmè  pa adan ; an dezenpiokè ki ka djoubake La-Mena ek ki pa te pran pitji adan dezienm krèy la, an doktè ki ka ba moun rimèd nan joupa-mèdsin li ek ki te pran pitji pa adan. Se tout tjak la atè Matnik, rive ladje an janjol-dekantje moun-yonn-tou-yonn pou an janjol-dekantje moun-yonn-a-lòt. Politik se toulong moun-yonn-a-lòt, se pou fondase, longsay-ale, an yonn-a-lòt nan mitan moun nan an peyi. Se longsay-ale taha ki ka fè se anni an kawbe-gouvelnaj, an gouvelman atè-lakay, an gouvelman-peyi ki pe pran mete-katel-nan-brann taha asou kont li, se pa an moun yonn-tou-yonn, se se menm an bondje-senyè-lavièj-mari pòpòt-lacho, se pa nepi an krèy moun. Kisa ? Se pou se tann ek konprann, tann la se yonn, tann-ek-konprann lan se de, dwe isiya la konsa, gouvelman an ka pe janbe tan-ka-pase politik la, an moun, an krèy moun menm an bondje-senyè pa sa janbe tan-ka-pase politik la, "mren, mren, mren" Marijàn la djigilòp nèt, konsa yo foute y dal 27 Jwen 2021 ek 19 Jwen 2022 a. Epi an gouvelman-peyi, se se an gouvelman-atè-lakay, sa eti papa-yich ek manman-yich pa rive regle, se pou asire yich-dèhè ke sa fè pa ta yo asou chimen regle se tjak-dekantje-longsay peyi a eti se anni nan tan-ka-pase yo ka rive regle, yich-dèhè apre yich-dèhè.   

Lè man ka matje katel-dekantje-longsay man pa ka kabeche an problenm eti moun ki sa plodaye pe depenn towtow, katel-dekantje-longsay la (la problématique nan pale-franse se nouvelis media kouri-nouvel la) se sa eti ka pòte problenm, se pa problenm lan limenm, delè se an tjole problenm ; kontel katel-dekantje-longsay dekatonn ekonomi an ka pòte problenm sosial, problenm politik, problenm branbrann-kòtok, problenm laliwonn, problenm kontaj moun-doubout nan peyi a, problenm larel-tribinal, problenm liannaj epi peyi-oliwon, epi anchay dòt problenm eti man pa le depenn isiya la konsa pou pa se ni tròp pou pòte.  Se pou se tann ek konprann, la-atjolman-la, katel-dekantje-longsay la ka bay longsay tan-ka-pase ek pa pe ka janbe laliman-peyi ; se katel-dekantje-longsay Matnik la pa se pe nan menm rel kabeche epi kontel se katel-dekantje-longsay Gwadloup la ; apre sa pa ka fout kore plodari an-tjè-koko fòse se moun-gwadloup ek moun-matnik la eti se "de tè-danme-mitan-lanmè ki sese" menm si Gwadloup se an bidim "tjole tè-danme-mitan-lanmè" ek Matnik se anni an tè-danme-mitan-lanmè ek 48 ti-piti tè-danme oliwon y men otila piès palpa-moun-doubout pa ka rete. Nan tousa, se pou moun se rive konprann, an katel-dekantje-longsay, se toulong nan liannaj wèt epi an gouvelman-peyi, an kawbe-gouvelnaj ki ka gade wè regle problenm, jou-ale-jou-vire, ki ka kouri lawonn andidan y. Nan chak problenm eti y te ke rive regle, toulong pou an tan fann, se pou y se toumbile ek vire kabeche katel-dekantje-longsay taha.

Pi nan fondok, avan menm an gouvelman-peyi oben an gouvelman atè-lakay, se leve politik regle problenm  nan katel-dekantje-longsay, leve-doubout sosial la (nan tout peyi oliwon-latè ni an leve-doubout sosial ka bay ek chak peyi a ni leve-doubout sosial li pou ta y) ja ka trase an laliwonn sosial ek politik depareye-yonn-tou-yonn ba chak se katel-dekantje-longsay la, ek se sa ki ka fè menm nan an peyi san gouvelman atè-lakay (kontel Gwadloup, Gwiyann ek Matnik) ni an depareyaj politik ki ka fèt. Se  katel-dekantje-longsay sosial,  plis pase tout nan se katel-dekantje-longsay sosial taha, toumbilaj sosial la eti limenm ka kantinen tout katel-dekantje-longsay dèhè, sosial tankon politik, mès-longsay-peyi, larel-gouvelnaj, larel-tribinal, tankon branbrann-kòtok, tousa, pa pe ka trase menm chimen-ale a nan an peyi pou anlòt. Se pou sa katel-dekantje-longsay toumbilaj sosial la (problématique du changement social nan pale-franse djol-bè se konpayel lawonn-palantje-djoubakè a) pa pe menm atè Matnik epi atè Gwadloup, ale wè An-Frans, se pa menm pou laliwonn lan eti pa se pe menm, ni menm se krèy-doubout-o-kare a, ni menm se kawbe-gouvelnaj la, se pou tan-nanninannan-longsay la ki pa ka kouri lawonn nan menm toumbele, nan menm boulin, an peyi pou anlòt, ek la-pou-la, anchoustaj lang lan (depareyaj-dekantje lang-pale/lang-matje a) ka pe apiye oben dekati kouri-lawonn tan-nanninannan-longsay taha.  Atè Matnik, jou-gloriye pete-chenn 22 Me a ni plis djokte politik pase jou-gloriye pete-chenn 27 Me Gwadloup la, pou rete-sonhe Me 67 la ki nan memwa bòdò a, se anni 56 lanne ek anchay konpayel doubout toujou, tousa eti ka voye 27 Me 1848 Gwadloup la adan larel an pete-chenn sosial, san piès trase-pòtre politik dèhè y. Leve-doubout sosial Matnik la rive palantje 22 Me tankon an pete-chenn sosial (se anni pou palpa-moun-doubout ninang-founang lan te pete chenn yo ek piplis moun nan peyi a pa te nan chenn nan 1848 - nèg-mawon, nèg-san-chenn, djoubakè-san-chenn nan kawbe-bitako, djoubakè-lanmen-djok, mayonmbo milàt, tousa -) ek pi nan welto, an jou-gloriye politik, se pou anchay krèy leve-doubout politik pou Matnik se apiye anlè pwa kò y oben pou Wayalachi-politik Matnik ki te ka kabwate leve-doubout sosial la. Ki sa ka mantje pou laliwonn sosial ek politik eti an leve-doubout sosial se mete nan brann, rive tjenbe nan tan-ka-pase ?   Ki rel-doubout an leve-doubout sosial nan an peyi anba-jouk, an peyi san gouvelman-peyi ? Nan dekou wakle-boulin sosial eti gouvelman-peyi lòtbòtsay la pe mete nan brann lè y le (anni sonhe bankoulele doubout-djann Covid-19 la), ki djokte leve-doubout sosial pou frennen, ale wè kore, wakle-boulin sosial taha ? Ki lanmen-djok sosial ek politik eti an gouvelman-peyi-atè-lakay se pe ni plis pase leve-doubout sosial la ?  Ki depareyaj-yonn-tou-yonn eti leve-doubout sosial Matnik la se pe ni pou ta y ek ki chimen-ale eti y ka wouvè ba an gouvelman-peyi-atè-lakay ?

Lamenm-la, se pou matje ek kabeche  sa eti pou tan-nanninannan-longsay ki toulong se an rarate tan-ki-pase, nan peyi otila pa ni an gouvelman-peyi, se se an gouvelman atè-lakay, nan peyi anba-jouk, se anni leve-doubout sosial la ki ka pe trase an gloriye-jou-lanne ek ka ba yo an rel-doubout politik oben sosial, politik ek sosial delè pou bay yo ka bay toulong tankon an fè-kakol.

Leve-doubout sosial taha limenm ka toumbile nan tan-ka-pase, nan blo eti y pe ka fè epi gouvelman-peyi antra a (gouvelman franse a, atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik), nan matjoukann-peyi branbrann-kòtok eti se djoubakatwa a tankon gouvelman peyi-lòtbòtsay la ka ladje oben fè wol ladje may-an-may pou se krèy-doubout-o-kare defann tòt-genyen djoubakè a ki piplis nan se leve-doubout sosial la. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, an leve-doubout sosial, pou djok eti y te ke djok, pa fouti matje, ni menm mete nan brann an larel-gouvelnaj ek oben an larel-tribinal, bagay eti an gouvelman-peyi pe fè flouz, se se an gouvelman atè-lakay. Leve-doubout sosial la se anni pou defann tòt-genyen, branbrann-kòtok, sosial ek menm delè politik, palpa-moun-doubout nan an peyi, palpa-moun-doubout la (moun peyi-lòtbòtsay tankon moun atè-lakay) se pa, pies toubolman, palpa-moun-peyi-natifnatal la. Se anni an gouvelman-peyi ki ka pe rive fè depareyaj taha eti fondalnatal nan kalibich an peyi ek pou y se rive apiye anlè fondàs li, pran letjèt nan divini, djouboum.

nni Pimpe Isiya-la-konsa 

 

Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan  

 

Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-nouvel eti te pe ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis-moun an, moun-ki-pa-sav ; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase taha plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire, plis laliman-pase, plis trase-chimen. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang lan kouri lawonn nich-lavi y, delè menm dekouri lawonn, vire kouri lawonn ; an konte-dekantje matjoukann-peyi jou-apre-jou eti ka pe ba an kote-doubout, an kote-rete (nan lèspri kabeche kote-rete  Edouard Glissant an), an laliman, an laliwonn, an peyi, toulong plis fondokte. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje plodari bililik-aleliwon karayib la pou tjek lespri laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa yas eti si deblozonn 08 Me 1902 a te rive, blo, brile 28.000 moun owonzon, debaba lanbouk-gouvelnaj Senpiè, men se rarate eti moun Matnik ka rarate penteng taha, nan an lang ka anchouke y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè y tankon penteng nan lavi a ek ka pe mete moun matnik nan liannaj epi moun oliwon-latè.

Se pa anni pou rete la badjole, si wou menm pa ka rarate dekou lavi-lakay se pa moun lòtbòtsay ke sa vini rarate y ba w men se pou se tann ek konprann nan rarate moun ka pe rarate an penteng se pou yo se rive leve an parad pare bok si-an-ka ek pi nolfok pou tankon vidjoze doubout-moun matnik la oben kanman-kòtòf matnik la pou moun ki nan lèspri kanman-kòtòf la. Si pa ni rarate taha, pa pe ni peyi men anni an kare-tè, an laliman ka lonje nannan ba moun, an tè-danme pou ladje vie falfrèt tan-ki-pase men jenhen an fondas apiye pou pran letjèt nan divini. Lè franse a debatje atè Ioüanacaera ("peyi otila igwann lan ka bay" nan lang-arawak nanninannan an), 15 Sektanm 1635, se pou yo te ba volkan an tit dòmi-dewò taha, "La Montagne Pelée" pou wè yo te wè an mòn tèt pliche, san piès degra anlè y, san piès lavi ka bay dapre yo ; tit taha rete, menm nan lang natifnatal-matnik la, nèhè pou deblozonn volkan ki pa ka rive anchay kou nan lavi an peyi ek/oben nèhè pou lang natifnatal-matnik la ki pa ka djè fòse kabeche asou wach-ek-kratjak laliwonn lan (latè-tranble, hourakàn, lavalas, lavalas-matjak, dife-pri, karenm dangpantang, karenm-gras, tè-koupe, tousa epi sa), se toulong Dja (bondje kretjen an) ka fè zafè y ek fok pa djè sistraye y, se anni predje epi se tout. Lanne douvan debatje franse taha, an deblozonn magma te debaba tout degra laliman volkan an.

Deblozonn lan ni anchay wach-dèhè, kannan-moun-doubout nan peyi a, men wach-dèhè asou lavi ekonomi ek sosial, laliwonn lan ek mès leve-masonn-kay nan peyi a, politik (Marius Hurard te brile adan deblozonn lan ek nèhè tout lide an gouvelnaj atè-lakay-matnik te brile epi y), mès-longsay-peyi a, jik matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn tou. Owala ni an palpa-moun-doubout ka djigilòp nan an peyi (alelouya-akasia-lata oben ale rete nan peyi-lòtbòtsay), fok pa se bliye Senpiè se te gran-lanbouk gouvelnaj ekonomi atè Matnik, se pou wach ekonomi ek sosial la toumbile pak-an-pak ek pou anchay djing mès-longsay-peyi tankon mès-nanninannan se djigilòp tou oben toumbile, pak-an-pak oben an titak. Deblozonn peleyen lanne oliwon  lanne 1.300 an, eti te rache djol volkan an, te fè gangan arawak la ale rete Wanalao (Sentlisi, lajounen-jòdi) oben Loulowoumèn (Senvensan, lajounen-jòdi), nèhè menm deblozenn peleyen lanne oliwon lanne 300 te leve an bidim rad-mare nan tout Karayib atè-solèy la. Se pa anni pou rete la ka plenyen asou tan-nanninannan-longsay natifnatal-matnik la eti deblozonn 08 Me 1902 a  se an djing-fondok, bagay ki ka pe fè kanman-kòtòf natifnatal-matnik la (martinican we-feeling, sa eti an peyi ka dekatonnen longsay-ale pou depareye epi anlòt oben dòt peyi ; sa pa ni ayen pou teke epi depareyaj-fondok Jean Bernabé (1942-2017), kanman-kòtòf peyi a se toulong an kare-zobray politik) vini toulong pi djok. Anni nan ale rete nan peyi-oliwon oben peyi-lòtbòtsay te ka pe lonyen depenn Matnik tankon peyi, ba y toulong plis djing kanman-kòtòf, plis laliman ek plis laliwonn, tou.

Nan menm balan an, nan tout gwo palpa-moun-doubout taha ki ale rete nan peyi-oliwon-karayib oben peyi-lòtbòtsay, Matnik te vini an peyi-lanmizè, peyi-triminay, se anni moun ki te ni an koko lahan ki te ka pe ale rete nan peyi-lòtbòtsay. Moun ki te rete nan peyi a, te ale fè kay yo nan laliman  anba an rel Mòn-zetok Kawbe a pou Tè-lonji Karavel la. Se konsa kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik eti gouvelman an-frans te rale tout se ti lanmen-gouvelnaj-atè-lakay 1866 la anba y, nan Avril 1900, te kare masonn an krèy 19 kare-kay (Fon-Bouche, Fon-Laye, Founiol, Kolson, La-Bonnè, La-Demach, Lalma, La-Trase, Ritjile, Prefontenn, Tivoli, te ni dòt eti pa rete doubout jik lajounen-jòdi) nan lanne 1904 la, ba moun zouti fouye tè, ek grenn mete nan tè, ti chous-boujonnen pou fè jaden-mayonmbo men se kare-tè a pa te ni kont laliman pou se ba an fanmi manje tout lanne a. Anchay adan se kare-kay taha te djigilòp nan lanne dèhè, hourakàn 1903 a te kraze an 100-epi kay nan se kare-kay krache-dife taha. Tousa pou se tann ek konprann, se pa anni pou palpa-moun-doubout ki brile nan sann atè Senpiè, deblozonn volkan matnik la leve anchay wach-dèhè eti toumbile jik tan-nanninannan-longsay peyi taha, ek si si pa te si, si te ke siwo, nèhè wach politik lajounen-jòdi a te ke pi djok (epi se se an gouvelman atè-lakay-matnik) si volkan pa te debloze. Nèhè se konpayel Marius Hurard la te ke pe vire pi rèd ek fè se konpayel epi yich-dèhè L-J Ernest Deproge la (jik PCM ek PPM lajounen-jòdi, man se pe matje jik FMP ek MIM, kabwatè yonn-tou-yonn lan, tou) pran lanmè sèvi savann, fè lide an gouvelman atè-lakay-matnik kouri lawonn ek wouvè chimen ba an gouvelman natifnatal-matnik. Se pou mande sav si an dezàs-laliwonn, bagay pèsonn asou latè pa ke sa mare, pa ka chape toulong anlè rarate eti moun ki te anba jouk li ka rarate y ? Sav si palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la (« le peuple martiniquais » nan pale-franse dekale-mangous Eme Sezè, 1913-2008) sa rive rarate an dezàs-laliwonn ki fè y tankon palpa-moun-peyi nan an lang-pale peyi-lòtbòtsay, lang-pale franse a isiya la konsa ? Sav si rarate dezàs-laliwonn taha, deblozonn-volkan oben hourakàn ka pòte kòtok nan doubout an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn ? Ek pi douvan, si mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha ka pe ba kanman-kòtòf palpa-moun-peyi a tjek matjoukann-peyi mès-longsay-peyi ek oben matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn pou pran letjèt nan divini ?  

Pi nan fondok, se pou se konprann sa eti an bidim dezàs-laliwonn tankon deblozonn 1902-1905 lan te ni anchay wach-dèhè anlè mès-longsay-peyi a pou moun ki ka konprann an dezàs-laliwonn anni epi djing mès-longsay-peyi (cultural landmarks) yo ni pou ta yo, anni adan sistenm mès-longsay-peyi yo ek, nan menm balan an, pou se anni epi se djing mès-longsay-peyi taha eti yo ka vire kabeche pianmpianm oben towtow, pou se rive vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan. Ou pa ke sa vire doubout dèhè an toumvàs tankon Dorothy (18 pou 22 d Awou 1970, 44 moun neye) epi djing mès-longsay-peyi la-frans.  Fok sa konprann sa, se tout plodari-kabeche-sosial vire-kabeche-longsay la (reflexive sociology) eti mwen menm pa ka demòd asou sa, nan bat ek debat pou vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan, palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la te ka pran chimen an vire-kabeche mès-longsay-peyi a, toumfakte se mès-nanninannan an jik se sistenm-vie-fanm lan nan an bagay pi djok, pi kòdjòm epi laliwonn/tan-ka-pase a, apiye an doubout-yonn-tou-yonn (process of individuating) nan mès-longsay-peyi taha. Kontel, se nan dekou taha, apre deblozonn 1902-1905 lan otila moun vini rete nan kare-kay oliwon an laliman nan mitan Lawviè Bizoden ek Lawviè Banbou (Bizoden, Fon-Kako, Mòn-Makwa, Mòn-Perou, Mòn-Poutoun) ek toumbile banboula nanninannan an nan an tilili bèlè ek lalin-klè eti ka pran adan se mizik-douvan bidjin Senpiè a, nan se lanne 1880-1900 an. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, Senpiè te gran-lanbouk gouvelnaj-ekonomi Matnik avan deblozonn 1902-1905 lan ek anchay djing mès-longsay-peyi Senpiè (ki te ka malakse djing mès-nanninannan peyi-lòtbòtsay, Anglitè, Espany, Etazini, La-Frans, pou piplis ek mès-nanninannan atè-lakay) te ka pe vini toumpakte, si se pa kare ba yo, mès-nanninannan atè-lakay-matnik avan deblozonn volkan an ek lè volkan an vini pete, moun ki te rive chape kò yo te masokade an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn, se se towtow, eti vini kole anlè anchay mès-nanninannan ki te ka kouri lawonn atè Matnik pou fè mès-longsay-peyi natifnatal-matnik taha eti piplis moun atè-lakay-matnik lajounen-jòdi ka pran seraj li nan an pale-franse dòmi-dewò.

Lang natifnatal la toulong poto-mitan nan mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha eti limenm se pa anni an memwa, an rete-sonhe pou palpa-lanne penteng taha men toulong an kantinaj sa-sav, teknik oben kabeche, pou se rive pran letjèt nan divini. Lang natifnatal la poto-mitan nan mès-longsay-peyi a eti lè pa ni an gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se se konte ek dekantje rel matjoukann-peyi, se anni li ka pe ba moun an djing asou tan-ka-pase. Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha, bagay ki ka bay nan tout peyi-oliwon-latè, menm peyi ki pa ni anchay dezàs-laliwonn adan yo, kontel Lagwiyann, fondase anlè rarate tan-nanninannan-longsay la, limenm, men ka toulong ladje rarate tan-nanninannan-longsay taha nan chimen ; se pa anni an pawol-pale, se an tjè-senyen eti moun ka dispaye moun-lontan ba yich-dèhè, ek ki ka debòwne pawol-pale lang lan nan limenm. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, se anni nan lang natifnatal-matnik la eti an moun pe badjole deblozonn 08 Me 1902 a, tankon an djing tan-ka-pase, sa pe fèt nan tout lang oliwon-latè, se anni pou se tann ek konprann, rarate dezàs-laliwonn taha limenm ka ladje penteng deblozonn 08 Me 1902 a nan chimen. La-pou-la, se pou mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan, li tou, ladje penteng 08 Me 1902 a nan chimen ek tankon an antipilonn, rel-apre-rel, ni dòt dezàs-laliwonn dèhè (deblozonn-volkan lòlòy 1929 la oben ta 1932 a, toumvàs Dorothy 1970 la, dezàs politik 10 Janvie 2010 la, dezàs politik 24 Avril 2022 a, tousa)   eti ka pe vire depenn-o-kare dezàs-laliwonn douvan. 

Anni Pimpe Isiya-la

Kannaval lanne 2023, atè-lakay-matnik la

 

Vaval mete  fidji revolvè-biwa y

Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayimbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan papa-djab kannaval la te tibolonm pàt-kaye te ka jwe tèk-mab an lari Senpiè, nan brazonn volkan an) asou menm kat jou taha. Vaval la se pa nepi an bwabwa, se pa anni an bwabwa, ek si fok se piaye moun, tout moun-vide-kannaval, si fok moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, fok pa ka vini epi kanman djenm, fok pa ka vini epi mès majò, fok sa rete adan lèspri kannaval la, moun la pou blèz kò yo, Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa)   ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kat jou kannaval taha.

Men, mi Vaval lanne 2023 taha, pi djenm pase ta lanne 2022 a, "Papa varyan", ka sanm sa ki se le trase pòtre

tout malè, tout koraj, eti ka pran seraj lakou-peyi-matnik la. Fidji Vaval la se an revolvè-biwa lonje nan de koko-zie moun, nan djol-revolvè lonji nan fidji moun ; nan lanmen dwèt li ni an malèt (tout moun ja sav sa ki pe adan y, ni an ràt zie-wouji ki bò an trale lapoud blan), nan lanmen gòch la ni an branbrann eti ka tjanse nan mitan flachè ek an ti-mitrayèt, tout kò Vaval la se djing-trase ek kaskèt li douvan-dèhè nan kabèch-lonji-revolvè y la pou fè moun sav se anni brayès la (nèhè menm anni tibolonm) ki pe ka kouri lawonn nan lennde-kou-longsay taha, se pa nepi anni brayès la ki ka kouri kannaval. Se djezinè Vaval taha le lonje dwèt asou an lakou-peyi anni lennde-kou-longsay, anni kanman djenm, anni lahan fap-fap lapoud-blan an ; kannaval atè-lakay-matnik la se toulong an doukou dekinay sosial, lonje dwèt asou tout tjak, tout wach-bòtò ki ka bay nan peyi a, nan lakou-peyi a (ek se pa anni moun natifnatal-matnik ki ka fè palpa-moun-doubout atè-lakay-matnik, se pa anni moun natifnatal-matnik ki ka fè lakou-peyi a, menm si yo se piplis) men se anni pou depenn yo, se pa pou pretann gouvelnen yo, se pou sa Vaval la se pa jenhen an tjak sosial nan limenm, ni menm an katel-dekantje-longsay (eti ka bay nan tan-ka-pase men eti piès kawbe-gouvelnaj pa ke sa regle pou fè y djigilòp anfwa ; se sa ki ka pe depareye an tjak epi an katel-dekantje-longsay), se plis an lèspri-kannaval ki toulong bwabwa douvan se tjak-dekantje-longsay atè-lakay-matnik taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y ek sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, ek menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se tanbouye TBK a) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lakou oliwon-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, ek menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik ek mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval ek otila màs la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19^enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen ek vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, ek menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing gwo penteng politik ek sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay ek se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp ek an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se mas la anba jouk li, ek ka pe toumbile liannaj nan mitan se mas la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade màs pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.

Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; ek nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kat jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bekmè. Kimafouti Vaval ka mete fidji an revolve-biwa, esa ?  Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an revolve-biwa ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan lonje revolvè an fidji moun ? Pi nan fondok, ki peyi, ek/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi tenmbolizè, lennde-kou-longsay la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?

Lennde-kou-longsay la ka bay nan tout peyi, nan tout lakou-peyi, nan tout laliman-peyi, oliwon-latè ; menm nan peyi otila lahan, malèt-lahan, pa ka bay tankon fèy-piebwa. Se pou se tann sa eti lennde-kou-longsay la pa liannen anni epi kontribann, lahan krak-kokayin lan, mès-manawa, kout-fizi-biwa, tousa men ka pe fè chous nan an lakou-peyi otila pa ni piès kawbe-gouvelman natifnatal eti se dabò-pou-yonn an bidim brèt-nwè otila tout djoubap, djoubap sosial tankon djoubap moun-yonn-a-lòt ka pe regle nan tan-ka-pase. Se pou konprann lamenm-la, se pa owala ni an gouvelman natifnatal eti tout djoubap regle nan an peyi men nan brèt-nwè gouvelman natifnatal la, an mès-longsay-peyi sosial ek politik ka pe leve ek mete moun pi djok douvan se katel-dekantje-longsay la eti an peyi ka pe trape an lanmen-gouvelnaj djok anlè yo, nan tan-ka-pase. Kannaval-matnik la, pou wach-kòtok mès-longsay-peyi eti y ye a, ka, longsay-ale nan tan-ka-pase men kannaval se pa toulehou, plis pase anchouste, natifnatalize (matnikannize nan lèspri an yize y pou y se vini kòdjòm epi laliwonn matnik li) tout ti wach-kòtok ki se debatje nan peyi a ; nan menm balan natifnatalizay taha, pou toulehou ki pa pe jou-kannaval, ni an denatifnatalizay ka fèt eti ki pi bililik pase natifnatalizay la limenm. Kannaval la se an dekou djezinay, an dekou kabeche-djezinen otila moun ka ale tjoke tout ti matjoukann-peyi mès-longsay  la eti  peyi a se trape pou ta y, sa ki ka fè yo ale tjoke nan matjoukann-peyi lòtbòtsay ek ka fè natifnatalizay la pi flouz pase denatifnatalizay la. Owala tan-ka-pase ek laliwonn atè-lakay-matnik la se pase adan an zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay, se pou y bat adan an natifnatalizay jik rive djigilòp nan mès-longsay-peyi-matnik la ; ek, pou gouvelman natifnatal-matnik ki pa ni nan peyi a, pa menm an gouvelman atè-lakay, lè zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay taha se rive nan djoubap epi an zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik, se pou zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik taha se pèd lakat, vini bagay tan-nanninannan, bagay ki pase lanmòd, se isiya la konsa eti POM POM C'CHANN lan ka foute Katrin-pitjan kannaval nanninannan Matnik la,  an tilili zòy, aleliwon-galba.

Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bebe, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, touloulou, wangan-vaval, zawa,, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha ek Vaval la, nan yonn-tou-yonn li, anlè wagaba kannaval-matnik la ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, delè se jik tjek kaka-chen, tjek bobo-santi, lakou-peyi franse a ki ka vini Vaval la, tout se màs kannaval nanninannan Matnik la ka kouri, djol-koule, dèhè y. Pou gouvelman natifnatal eti Matnik pa ni pou ta y, pa menm an gouvelman atè-lakay, Kannaval-matnik la (Kous-yol oliwon-matnik la, Jounen rete-sonhe 22 Me a, ek menm chante-nwel la,tousa) ka pe bàt tankon an dekou wayalachi mès-longsay-peyi, nèhè menm an dekou wayalachi-politik, an dekou otila peyi a (se plis peyi yonn-a-lòt la isiya la konsa) ka pe apiye asou pwa kò y, mete piplis matjoukann-peyi a nan brann (se pa anni matjoukann-peyi palpa-moun-doubout ek mès-longsay-peyi) ek tankon an leve-doubout sosial gade wè  trase an chimen-divini. Se anni nan lang natifnatal-matnik la otila moun atè-lakay-matnik ke pe trase chimen-divini, pa di yo di w !

Pimpe Isiya la konsa