Plodari 22 Me 2025 lan

 

Fanon, an fím-sinema

 

Wáy foút, mi fím lòlòy mi ! Lòlòy pou ja kite lòlòy ka ale, rive nan bwabwa.  Se pa anni pou Frantz Fanon, an boúg ki leve adan an peyi, Mátnik, ki rete la ka pete gwo zotèy li adan chimen-douk peyi taha jik lè y te ni dizwít lanne anlè tèt li, jwe boul-douvan nan Laso-Senpiè, te enmen koute se vie bidjín  Senpiè a, "Eti Tenten, nou pa wè y, Tenten sere an piès-kann lan"  oben "Man desann Senpiè, ay èche dobann, dobann an fini man anmize mwen epi Jilia Kabòs, wáy siwo fanm Senpiè doús..." èk se anni ywít lanne Aljeria (tít-nonmen Al-Djazâ'ir la ki men nou-menm pi simie tít-langayele tamazight:Dzayer la) eti ka fè an pòtre  Frantz Fanon ; se plís pou Mátnik ki tizi anni adan  foto an akayou (bwa-mang lan) Tou-Kochon an epi an kráb ki pa ka sanm ni an djímbi (se tít eti moún pa asou Voklen ka ba kráb-tè a eti moún-mátnik ka manje nan matoutou Lendi-Pak la), ni an mantou, ni an sirik, ni an touto, ni an kráb-senmafòt, ni an kráb-maya, ni an kráb-solèy, ni an souda, ni menm an  zagaya. Frantz Fanon nan fím-silema lan konnèt anni touloulou, senmafòt èk mantou. Moún-Mátnik pa mete kráb-senmafòt (ki faroúch pase an mangoús nan chimen-lwiloúd) nan kannari yo. Patát sa! Man se pe toufe an káwbe-sinema franse a eti te kòch pase an káwbe-tre dachín sanmdi a de-hè apre-midi. Franz Fanon limenm se te an lwijanboje, an tèt-brile, se moún-mátnik taha ki fouben lavi-toulehou, ki lide se kabwatè-fím lan, fè an moún-mátnik debatje nan goumen-kouri-dèhè-zawa an peyi-lòtbòsay, Al-Djazâ'ir, san ni se se an fondòk-lavi atè Mátnik dèhè y?

Fím-sinema taha flòkò menm, pou pa matje bwabwa, ladjè-o-peyi se toulong an dekou otila moún ka èche apiye anlè fanmi yo, mès-longsáy-peyi yo, sa-sáv-longsáy-lavi yo pou pran tjè, kimafoutiesa, Franz Fanon an ki ka matje, "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", se te pou konprann fok ni an peyi dèhè chak moún-asou-latè èk se mès-longsáy-peyi a ki fondalnatal, se pa koulè lapo-fidji an moún ni menm tan-nanninannan-longsáy peyi a, men goumen eti moún ka leve pou sove lavi yo, nan peyi a ; ki manniè Franz Fanon taha pa te ke ni piès plodari politik asou peyi otila y leve ek se anni an djendjen kráb-senmafòt? Ki manniè menm Franz Fanon taha  pa te rive ale fouye nan tan-ki-pase èk/oben tan-ka-pase Mátnik la pou se kabeche an peyi, nan depareye y  epi sistenm ninang-founang ewòp-afrik ki te pase adan? 

Kimafouti trase bódaj Mátnik tankon an akayou epi an sokan ki ka sanm an sirik-labou (se anni tít sirik-bwa oben sirik-lawviè  eti lang-peyi Mátnik la konnèt lè sirik la pa anlè sináy la nan lanmè a) tankon si moún-douboút peyi taha pa te leve an laliwonn, an tan-ka-pase, an mès-longsáy-peyi, an tan-nanninannan-longsáy ki ta yo, nan toút Gran Karayíb la, se anni atè Mátnik otila an leve-douboút-goumen  ninang-founang lan te rive debaba sistenm ninang-founang lan, se anni atè Mátnik otila kalinago leve an goumen-fè-kakol asou an sièk-tan, Mátnik se gawoule politik Sèptanm 1870 la, se bidím deblozonn-vòlkan 08 Me 1902 a, se plís pase an sièk tan leve-douboút sosial depi se dáwne-nan-lari 1887 eti Felís Loube te ka kabwate, se Andre Alikè, se Renò Ilmani, se Máwyis Hira, se Marsel Manvil, se Edwa Glisan, se Jan Bènabe, nou pe ke sa nonmen yo toút, se anni moún ki ja bay antre nan memwa natifnatal-mátnik la man ka nonmen. 

Jounal-dekinaye-sinema ka depenn fím lan  tankon an biopic, an trase-pòtre  otila kabwatè-fím ka pran sa y le adan lavi moún eti y ka rarate lavi y la, delè an lavwa-rarate oben an wonn-pawol-matje ka pe ba moún ka gade fím lan an pawol-rapòte, an kanmo, ka klèsi an tan-fann lavi y men sa ki kouyon ba biopic taha se ki nan wabáp fím lan ou ka tann  lavwa Franz Fanon nan fím lan ka báy lavwa asou lanmò y, kote yo tere y epi dòt  ti kanmo wabáp lavi y, pou konprann nou te ke towblíp blo adan an rarate-lavi. Se pou se tann èk konprann fím  lan ka patate nan mitan an trase-pòtre Franz Fanon epi an rarate-lavi otila yo ka voye ancháy sonnen-pawol Franz Fanon, delè menm sonnen-pawol  Eme Sezè eti yo ka mete nan boúch  Franz Fanon, ki pa pe ni piès pwa-peze nan lavi-toulehou atjòlman an. 

Plodari 22 Me a se toulong anni an plodari èk man pa ke rete la ka plenyen asou an fím-silema lòlòy ki ka depotjole Mátnik tankon peyi-asou-latè, ki  ka depenn Mátnik tankon an akayou, an laliman bwa-mang, otila se anni kráb ki ni, kráb-senmafòt ki ka kouri antre nan tou yo  konsa an bagáy brennen nan laliwonn yo  oben an mantou sal ki ka dòmi nan gwo labou akayou a, pa menm an sonnen-bidjoul tjèk bidjín oben mazouka Alèksann Stellio  oben Ènès Learde a, si se pa Barel Coppet, pa menm an sonnen-lavwa-egal lang pale-kreyol-mátnik taha ; se plodayè-afrik atè Gwadloúp èk Mátnik la debiele nan mitan tèt pou pa ka menm rive konprann sa eti Gwadloúp èk Mátnik se peyi ki trape an laliwonn/tan-ka-pase karayíb èk amerik, yo menm ni an lang-peyi pou ta yo, èk anni sa ja ka mande an rarate yonn-tou-yonn tan-nanninannan-longsáy la,  menm rarate fím-silema, rarate-kabechinen, an tirád, an lavwa-regle bèlè, tousa.

Kisa? Se káwbe-gouvelnáj Gwadloúp èk/oben Mátnik pa se pe la ka chaye kann bò trás ba peyi-lòtòtsáy (isiya la konsa Aljeria, La-Frans èk Túnizia) èk ou pa ka menm tann an sonnen-lavwa Gwadloúp adan an fím-sinema trase-pòtre eti an káwbe-gouvelnáj Gwadloúp palantje, lahan-kòtòk. Dèhè tousa ni an mande-sáv djenm pou rive voye, kisa ka fè se moún-gwadloúp èk/oben moún-mátnik la mare toút katel-dekantje-longsáy politik, sosial, mès-longsáy-peyi adan an djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp ? Ki liannáj eti an kabechè-dekantjè se pe rive trase nan mitan an leve-douboút-goumen pete jouk an peyi, pete chenn an lakou-peyi epi djoubáp  rás-moún-asou-latè  nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? Lamenm-la, se pa nepi doús-langayelè nou-menm  la ka bát, ki pwa-peze Franz Fanon te ka ba se lang-peyi a adan djoubak djeri-lèspri y la, ès an moún-mátnik (foút sa te ke pi náwfláw ba fím-sinema taha an tít Doktè Fanon) se ka rive ale nan an peyi-lòtbòsay, Aljeria isiya-la, djeri moún nan lang-franse? Ès an moún-mátnik ke sa rive pran an pawol asou Mátnik nan lang-pale-franse,  pou rive fè anlòt bagáy si se pa lonje dwèt asou djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? 

Lanne taha, Plodari 22 Me a ka apiye  asou   dekináy an fím-sinema lòlòy (si se pa chikannáy, dekináy se toulong pou bát-lanmen asou vini-rive sosial an wách-frayik, an faktoráj mès-longsáy-peyi, tousa) pou vire asou plodari ranboulzayè Franz Fanon an eti nan fím-sinema a (dabò-pou-yonn fok te kriye fím-sinema taha Frantz Fanon oben Doktè Fanon men pa anni Fanon eti se an tít-fanmi atè Mátnik èk toút moún nan fanmi Fanon pa te nan menm lèspri-ranboulzáy Franz Fanon an, ni nan  menm rel sa-sáv doktè djeri-lèspri y la) tankon nan badjoláj se konpayel-politik Mátnik la, ka toulong báy adan an djoubáp nèg-ginen-afrik/blan-ewòp, se kanmenm Frantz Fanon limenm ki rive matje, plís pase "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", matje se pa nepi badjole, "man pa mele epi sístenm ninang-founang ki demounizen se gangan mwen an", (nan matje Franz Fanon an, "Je ne suis pas esclave de l'esclavage qui déshumanisa mes pères") anni ti wonn-pawol-matje taha ka mande anpil kabeche-dekantje asou koút-zie Franz Fanon asou djoubáp nèg-ginen/betje epi asou sa eti y te ka depenn-dekantje tankon konsians politik la, lèspri douboút-moún-asou-latè a. 

Pimpe Isiya la konsa