Nan dekou jounen gloriye mizik oliwon-latè

Mizik kreyol, progranm-radio nan lang-franse

Man la pou lonje dwèt asou bidim fòse-lèspri taha, piplis adan se progranm-radio atè-lakay-matnik la (atè-lakay-gwadloup, tou) ka bay nan lang-an-frans lan ek, nan menm balan an, piplis mizik la ka sonnen nan an lang-kreyol, se se an lang-kreyol dòmi-dewò, an kreyol tjòlòlò tankon se kreyolis la ka matje delè, men pa nepi ni an lang-kreyol djok, tout lang-kreyol toulong tjòlòlò, si se pa lòlòy nan sa eti se lang-pale taha ka toulong gobe, ababa djol-koule oben koutja, an lang-pale sistenm-gouvelman eti se lang-an-frans lan isiya la konsa. Se anni se progranm-radio a ki ka ba se mizik la, oliwon-latè, an balan kouri lawonn, pran letjèt nan divini, an tanbi-rezonnen nan an lakou-moun, nan an lakou-peyi, nan an peyi, nan an lawonn peyi, se yo ek anni yo ki ka ba se mizik la an divini sosial, an bay-antre nan mès-longsay la.

Radio APAL ek, pi pianmpianm, RLDM (Radio Leve Doubout Matinik), ja pran seraj fòse-lèspri taha eti se radio franse atè-matnik la pòhò fouti tann ni konprann, an franse-gwo-majol eti ka sise tout matjoukann lang natifnatal-matnik la ek, nan sise taha, ka desosialize aleliwon-galba nan mete laliwonn sosial atè-lakay-matnik¹ la nan jout longsay epi an sistenm sosial lòtbòtsay, an-frans, ki taye anni pou an lakou-peyi anni-lizin ek lajounen-jòdi pou an lakou-peyi anni pòte-nouvel. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, pawol se mizik atè-lakay-matnik la (nan tout peyi-karayib tou) ka toulong pòte nouvel, delè se anni pou kouri nouvel, men tout kouri-nouvel ka chaye lide an pòte-nouvel ki anchouke, ki ka kare an vini-penpenp, bagay jou-ale-jou-vire ; ek, nan menm balan an, mizik la limenm ka pe trase an mès-longsay, ladje kannal-mizik la, debòde pou blayi asou dòt kare-zobray sosial. Lajounen-jòdi, atè Matnik ni an mès-longsay bèlè oben an mès-longsay zouk, an tilili tit-langayele, pawol-pale, kanman, jès, ti-lèspri, lonbrigada oben lafouka, tousa oliwon bèlè a oben zouk la. Tousa pa ka anni vini konsa, nan an bat-zie, wop mezanmi, delè se an pawol-pale anlè pawol-douvan, an mizik ki ka dekinaye mizik douvan, an teknik krache-dife oben an welto koutja, obre an son ki sòti lòtbòtsay debatje, se tousa ka fè an sosializay eti limenm ka toulong chaye an dekou desosialize epi’y, tit-langayele "anomie" (ἀνομία nan lang grek la) Emile Durkheim lan, dekou taha eti nan towblip nan banbann ek nan vire-pran lamenm dèhè banbann lan, ni toulong anchay kare-zobray sosial ki ka toumpotjole, jik djigilòp dèhè dòt kare-zobray sosial. Se isiya la konsa, nan ladje lang-an-frans pou lang-matnik, ale pou vire nan an menm wonn-pawol, oben depotjole lang natifnatal-matnik la epi anchay pawol-pale an-frans, otila se djing-konprann sosial la ka djigilòp dawlakataw ek, pa ka nepi, se se rive fonn nan pawol-pale an-frans lan. Se isiya la konsa tou, otila se pawol mizik atè-lakay-matnik la (atè-lakay-ayiti oben atè-lakay-gwadloup tou) ka vini pi ralba, an badjolaj rasi eti ka vire pran se pawol vie-lespri rayi-ras-nèg-ginen (negrophobia nan lèspri Frantz Fanon an) an-frans lan kri oben anni pou tounen yo djol-anba.

Si nou se tire radio APAL ek RLDM epi RFA (Radio Fréquence Atlantique) delè, se progranm-radio atè-lakay-matnik la, ka delantiraye peyi a, aleliwon-galba, menm lè yo ka mete an mizik zouk anni-pou-lapo-fidji-moun pou se anchouke badjolaj yo. Ek delantiraye-peyi taha se pa anni pou janbe laliman, nan an menm pawol ou ka pe sòti Makouba rive Saint-Montan de l’Ardèche nan mitan 12^enm siek la, an tan djab te tibolonm pat-kaye te ka fè bawouf nan tout tek mab. Se progranm-radio taha eti ka fè moun drive nan kabèch yo, pi djok pase an dite datou (chanpiyon-kaka-bèf), ka menm rive, nan delantiraye-peyi yo a, fè an mizik Jamayik oben Puerto Rico, toupre a, nan Jamiekan (jamaican patwah) oben nan idioma boricua a, vini mizik angle-anglitè oben panyol-espany. Se pou se tann ek konprann, an bidim desèvlaj eti ka digidi lakou-peyi taha, plis pase dòt peyi-karayib men sa ka bay nan tout peyi-karayib menn se taha ki ni an gouvelman natifnatal² pou ta yo a, otila mizik la se an bidim liannè sosial.

Se pa anni pou pòte nouvel eti mizik taha ka pe oben te ka pe pòte nouvel, kontel bèlè a te plis adan an kouri-nouvel, "fanm lan ka manje gwo grenn chou-di", pase an pòte-nouvel, se pou an laliman sosial, ale wè an laliwonn sosial eti’y te ka pe trase laliman’y, ba lakou-moun taha tankon an divini, fè’y pran letjèt, aleliwon-galba, nan divini. Se pou se tann ek konprann sa eti nan dekatonn li, mizik-matnik la (bèlè, bidjin, chouval-bwa, mazouk, tumbele, zouk, tout se mizik-matnik taha), tankon tout wach sosial, ka trase an laliman ki ta’y, leve an larel-kòtòf (encoding/decoding Stuart Hall la) eti nan tan-ka-pase ka vini toulong pi bililik-aleliwon pou larel-kòtòf la eti ka vidjoze lè laliwonn lan pa ka djè toumbile, pa djè kavale ek pi ladje, lè laliwonn lan ka toumbile toulong epi dòt wach sosial ka sòti lòtbòtsay rive. Bèlè a leve Bizoden asou bitako Lenbe nan pipirit 19^enm siek la otila sistenm ninang-founang lan te ja ka ladje seraj-kravachè’y anlè moun, anchay ninang-founang te ja nan rel-doubout ninang-founang san-chenn³ oben nèg-savann⁴, ek ninang-founang lan te ja ka pe ladje an bitako pou ale djoubake anlè anlòt bitako ; se pou se tann ek konprann, se ladje taha te pe faroze an kouri-lèspri nan divini, nan mache-chimen ale djoubake anlè anlòt bitako, an kabeche chimen te pou ka leve, se se pou peze-owonzonnen bitako dòmi-leve a ek bitako djoubak la. Men se nan pipirit 20^enm siek la, apre doukou sosial lanmizè-ble apre volkan an pete Senpiè nan 08 Me1902, otila bèlè a vire dekatonnen, ladje larel-kòtòf yorouba-afrik li (sa te fondok pou’y se pe tjenbe nan tan-ka-pase) ek faktore anchay larel-kòtòf krache-dife nan liannaj epi mazouk bidjin, vals epi tout mizik te ka debatje, monte nan se mòn lan. Tit-langayele bèlè a te ja ka bay nan mitan 19^enm siek la pou sav nou sav tit-langayele bèlè taha ka bay nan anchay peyi kontinan Amerik la, depi laliman gouvelman atè-lakay Bahia nan Brazil bay monte jik bòdaj lawviè Misisipi a, delè se anni pou depenn-rarate kanmouzaza se tanbou djouba a (rel-lèspri’y nan an konpanyi adan se lang-pale yorouba a) delè se pou depenn an ti bay-lavwa-wosiyole nan dekou fè ti djoubak lakay, andidan kay la, (lèspri’y nan an konpanyi adan se lang-pale igbo a ek hawousa a) tankon oliwon Gran-fon Gwadloup⁵ nan laliman anba Sentàn, anlè Mòn-a-dlo ek anba-solèy Zabim. Se anni atè Ayiti, Dòmnik, Grinada, Kolonmbia, Matnik, Sentlisi, Trinidad ek Tobago, otila tit-langayele bèlè taha ka rale lide tanbou djouba a eti moun ka size anlè’y pou konyen’y, djouba matinik⁶ nan se mizik ek bay-kalinda vodou Ayiti a. Ek menm si tit-langayele "bèlè" taha te leve laliman wangan Nembe a, se gangan Amanyanabo Nembe a, nan bwak gran-lawviè Nijè a, kouri lawonn nan se lang-pale-ibo ek lang-pale-yorouba oliwon, jik pou rive ka bat nan lang-pale hawousa a, se pou se rive konprann se anni nan mòn Bizoden an ek mòn Perou a otila’y te trase an laliwonn/tan-ka-pase eti anni moun natifnatal-matnik ke sa rive konprann. Se pou se mande sav, lamenm la, si progranm-radio nan lang-franse a pa ka depotjole tout se larel-kòtòf taha eti se mizik ka leve anni pou tjenbe nan tan-ka-pase ? Si nan dekou medja kouri-nouvel taha,anni nan lang-ewòp anba-solèy, djokte pòte-nouvel se mizik la pa ka djigilòp, flap, pou se anni toukouloukoutoum lan ki ka peze ?

Tit "mizik kreyol" taha pe ka fè moun ri, se an blòf, pou sav nou pou sav tout mizik ka pe malakse son anchay kote, anchay peyi-asou-latè ; men, plis pase sa, anchay doukou nan tan-ka-pase. Tout mizik te ke kreyol nan limenm jik pou pa te ke sa ba’y an laliman pou ta’y. Es pou ale jako-rarate, mizik pa ni laliman-peyi pou ta’y ? Tout mizik te ke kreyol nan fondas li menm manniè tout mès-longsay te ke kreyol men pou tan-ka-pase, nan tout lakou-peyi, tout lakou-moun-doubout oliwon-latè, se pou gade wè anchouke yo nan an peyi, lantiray vire-kabeche, nèhè menm vire-kabeche-djezinen longsay ; anchay larel-kòtòf eti ka pe koupe kannal kantinaj son an depi peyi-lòtbòtsay jik peyi-atè-lakay la. Lide Edouard Glissant taha eti laliman-peyi a se te ke anni pou ladje an tonlonmel latè-wonn lan pou anlòt tonlonmel latè-wonn lan, an kote moun ka pase san dezabiye kò yo, san ladje mès, jès ek kanman yo. Se pou se progranm-radio a gade wè vire chaje moun epi se tonlonmel taha, ba yo balan ale oliwon-latè pòte tonlonmel ek vire chaje epi dòt. Se toulong-ale eti mizik la ka pe rache pitjèt ek vire pitje pitjèt laliman an peyi.  

Se progranm-radio a ka toulong vire machokete mizik la, ba yo an balan kouri lawonn men, plis pase sa, kare liannaj yo epi dòt mizik oliwon-latè, fè yo kouri lawonn nan dòt mès-longsay otila yo pa pou ni piès djing-konprann pou ta yo ; se sa menm, mizik pou ni laliman ki ta’y, fok ni an kouri-zie asou laliman dèhè chak mizik menm si an kabechè-mizik pe rive ka konprann, flouz oben pianmpianm, mizik dòt peyi oliwon-latè, nan menm lèspri taha eti an moun pe rive ka tann, konprann jik pale lang-pale an peyi-lòtbòtsay, lang-pale an lakou-moun an tjou-man-deviran, jik lang-pale an lakou-moun ki ja djigilòp. Nan koute Radio APAL ou ka pe tann mizik wòlòf Senegal la oben mandeng Mali a toulong-ale menm si moun atè-lakay-matnik (si se pa an moun-senegal oben an moun-mali ki ka pase la) ki ka koute se mizik taha pa pe ni piès djing-konprann pou se tann, ale wè konprann mizik la, isiya la se anni pou leve an fal-frèt. Se pa anni pou vini depenn ek kabeche an liannaj wèt, kole-kole, nan mitan lang-pale a ek mizik la, tout moun, menm pi koutja a, pe rive konprann se toulong nan an lang natifnatal eti djezinè-mizik la, simidò a ka kabeche liy gita-bàs la, tankanlankantanm tanbou a, oben chwichwi flajolè a oben toutoun-banbou a jik papalapapa sakso a, trompèt. Nan koute an mizik, se pa kanmouzaza a ki fondok, se dabò-pou-yonn pou fè an lang-pale a sonnen. Bèlè natifnatal-matnik la ka fè lang natifnatal-matnik la sonnen bèlè ek menm an moun-gwadloup eti se de lang natifnatal la ka benyen nan menm larel-kòtòf lang lanpa ke sa rive konprann bèlè a nan menm rel-konprann epi an moun atè-lakay-matnik ek, lòtbòtsay, an moun-matnik, menm an moun pa asou Djanman ka konyen toumblak aleliwon, pa te ke sa rive konprann gwoka a nan menm rel-konprann epi an moun atè-lakay-gwadloup. Ki progranm-radio esa te ke sa rive fè se mizik-nanninannan taha janbe laliman-peyi yo ale pran lang epi dòt mizik oliwon-latè ?

Si an lang natifnatal, ale wè an langayelaj anchouke, fondok pou se kabeche ek djezinen se larel-kòtòf la nan mizik, se pou se tann ek konprann sa eti menm lè nou nan an dekou kouri-lawonn-karayib, an wach mès-longsay ki se leve atè Matnik pe kouri lawonn ek vire leve nan anlòt peyi Karayib la epi se menm larel-kòtòf la oben toumbile yo, pou vire atè Matnik lanne dèhè epi dòt larel-kòtòf, tousa ; lang natifnatal la oben langayelaj anchouke a ka vire kabeche se larel-kòtòf la, se se pianmpianm ; se bèlè-dòmnik⁷ la ni près menm larel-kòtòf epi se bèlè-matnik la, ka sanm kon de pok-dlo tankon nan bèlè-djouba atè-dòmnik la ek gran-bèlè Sentmari a, atè-matnik, men pale-kreyol dòmnik la pa ka kabeche bèlè a nan menm rel epi pale-kreyol matnik la eti ja pi kare nan zobray li pou matje moun atè-lakay-matnik pe ka matje’y aleliwon-galba. Se progranm-radio a, pou matje eti badjolè-radio a sipoze matje lang lan avan vini pale’y nan radio a, si se pa sa moun pa sa rete koute radio a plis pase tan an mòso mizik, la pou toulong fè moun tann ek konprann liannaj nan mitan de mizik, nan tan-ka-pase tankon nan laliman-peyi, eti yo pa te ke jenhen kabeche men se pa pou klèsi se larel-kòtòf la eti nan mizik-nanninannan an toulong pi anba-fèy, pi tjòbol. Se progranm-radio a, ek se pou sa fok matje’y avan se vini trase pòtre’y nan radio a, se toulong an kontaj matjoukann, mizik tankon lang-pale, eti fok fè pran letjèt nan divini. An progranm-radio se pa anni pou pase disk tankon yo ka fè nan piplis dekou progranm-radio Fondas asou RLDM chak Sanmdi, se pou se rive depenn tout mete nan brann lan oliwon disk la, rive depenn teknik djezinè a, fè moun sav ki djoubatè ki anlè tanbou a, takpitak ki tibwatè ki ka sonnen la, ki moun ka bay lavwa dèhè, tousa. Se pou se rive fè moun tann an plodari-kabeche krache-dife anlè lang natifnatal-matnik la nan depenn- rel-konprann pawol-pale chak tit mizik la, pòte-kole chak mètafè-mizik la.

Se pou se tann mizik la tankon an bidim wach bililik-longsay ; mizik nanninannan oben mizik letjete-nan-divini, mizik atjolman oben mizik pou dèmen, chak tit mizik ka fè moun tann an rete-sonhe tan-nanninannan, an vire-kabeche mizik douvan, an kabeche ek defarouche laliwonn/tan-ka-pase epi an pran-letjèt-nan-divini nan menm balan an, an kanmouzaza kalagway eti laliwonn/tan-ka-pase a ka soukre nan fidji moun chak jou ki pase. Nan bililik-longsay karayib la, se mizik la, plis pase tout wach-djezinen, ki te fè liannaj sosial la, bay nouvel, pòte nouvel ek kouri nouvel, apre mete moun yonn epi lòt, kabechinen an tilili yonn-a-lòt la nan doukou an sistenm faktoraj, bitako ninang-founang lan, te ka mete moun yonn bò lòt nan an jout rayi-ras san-manman. Se mizik la, plis pase tout wach-djezinen, ki te pe fè lang natifnatal-matnik la kouri lawonn, toumpotjole wanniwannan-kreyol anni falfrèt bitako a nan an lang-langayele ka rarate ek kabechinen kalagway laliwonn/tan-ka-pase a, se tousa eti se progranm-radio a ni pou apiye, toulong ba laliwonn/tan-ka-pase atè-lakay-matnik la plis laliman kouri lawonn, jik dekouri lawonn, vire kouri-lawonn.

Pimpe isiya la