Lè a rive pou se
ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a
Pou lòlòy eti plodari politik la lòlòy atè Matnik ek pou an plodari wayalachi-politik eti se kabwatè-politik yonn-tou-yonn lan gare nan jeray kawbe-gouvelnaj-la-frans atè Matnik, CTM, pou an plodari ras-nèg-ginen-krann nan an lang-an-frans isenbòt ki ka malelive tout ti larel apiye-asou-pwa-kò-nou atè Matnik otila lang atè-lakay-matnik la te ka liannen an tilili lakou-moun (agondonm-dachin, akayou-mann, awawak, betje, betje-frans, betje-griyav, blan-kreyol, chaben, chaben-prel-si ek chabin-zie-klè, chaben-siwo ek chabin-dore, chabin-kalazaza ek chabin-tikte, chape-kouli, dougla, eskwaya, fonmi-wouj, golwa, kalkata, kaprès, kongo, kouli-mandja, kouli-teson, lapen-chode, lapo-tikte, malaba, milat ek milatrès, nèg-ginen, nèg-kreyol, nègrès-badja, pòpòt-lacho, siryen, vie-blan, zanmbo, epi dòt moun, tout moun se moun) tankon moun-matnik, ek lang natifnatal-matnik la se an genyen-larel asou tout se koulè lapo-fidji taha, lè a rive pou se ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato eti plodari-kabeche Franz Fanon an te dekantje. Kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato taha liannen djok epi plodari ras-moun an, ki fè epi plodari nèg-ginen-krann lan tou, ek ka rete pri anba janjol biolojik la, pou pa ka rive anchouke tilili sosial lajounen-jòdi, ki pa te ka bay an tan Franz Fanon, ek anchay wakle-boulin tan-ka-pase a nan an laliwonn ki nan liannaj longsay epi dòt laliwonn/tan-ka-pase, oliwon-latè nan dekou eti nouvel-pòte ka kouri lawonn alagadigadaw.
Se pa anni pou vini lonyen-depenn-kabeche an plodari Franz Fanon ki te ja ka janbe, si se pa ladje, laliman atè-lakay-matnik, ni menm Karayib la oliwon, plodari karibeyen Edwa Glisan an, jik nan wabap se lanne swasann-dis la, ek bat-lawonn politik Marc Loulou Pulvar la te apiye anchoukaj atè-lakay-matnik taha ; se pou se rive blo anlè lide taha eti plodari konsians-anba-zakato Franz Fanon an te ka bat tankon an fondas-apiye pou te rive anlè konsians-ras-moun ek pi douvan konsians tan-nanninannan an. Nan plodari Franz Fanon an, moun-anba-jouk la ka ladje an dekou ababa-djol-koule douvan lang-pale zawa-ewòp la, fanm-zawa-ewòp la oben nonm-zawa-ewòp la, an lèwdou-tjè-koko san laliman-kore, ek may-an-may, pou zawa-ewòp la ki ka krache anlè’y, magre sa, moun-anba-jouk la ka fè eti gangan’y, "Eni egúngún ri lé kó máa rójú, bó ti rè ará ayé ló rí rè ará òrun", (tankon, "si mas chape dèhè’w, pran tjè pou mas ki ka kanyan menm manniè kon moun-asou-latè", mas epi gangan eti’y ka trase pòtre’y, ka fè yonn nan se lang yorouba a men mas la se twa moun nan lang natifnatal-matnik la, ale sav) rete sonhe an zayann (El dorado, kote otila tout bagay dous ek moun ka brè dlo yo) yo te djezinen ek eti zawa-ewòp la depotjole konsa’y debatje. Nan plodari Franz Fanon an, zayonn lan se an memwa-latè a, tou ; an tan-benmbo1 otila se gangan an te ka brè dlo yo san lèspri-tenmbolize ek san kouri-vini-djenm ; ek, nan rete-sonhe taha se pou ale èche tout matjoukann-kabeche tan-ki-pase (si se pa matjoukann lèspri-ladje-laliwonn) pou pran letjèt nan an divini krache-dife. Se nan memwa-latè taha ek kabeche tan-ki-pase a otila moun-anba-jouk la ka ladje kout-zie zawa a, se pou’y kreve zie zawa-ewòp la (nan lèspri plen zie an moun, fè sa brile'y), ek apiye asou pwa kò’y, rive nan konsians politik la. Se dwe isiya la konsa eti Franz Fanon te ka fè moun konprann sa eti plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a, se te an bagay lòlòy ki te rete pri anba kout-zie zawa-ewòp la, nan menm rel epi konsians-anba-zakato a. Yonn tankon lòt te adan an lèspri moun-yonn-tou-yonn, an jòlote-lapo-fidji nèg-ginen, black is beautiful, menm epi an kout javel, an gade wè toumbile rayi-ras-nèg-ginen eti zawa-ewòp la te kabeche ek te ka mete nan brann jou-ale-jou-vire, ki fè, nan ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a, se pou ladje kare-kabeche-plodaye nèg-ginen-krann lan tou ek anni bat anlè an konsians tan-ki-pase ek an konsians politik, blo, yo de a ka chape anlè kout-zie zawa-ewòp la, ka ladje ti-lèspri yonn-tou-yonn lan, ka leve lide an yonn-a-lòt, ek ka kabeche an longsay-ale-depi-nanninannan nan peyi a.
Es se te ke pou plodaye pou ladje kare-kabeche-plodaye konsians ras la tou ? Si nan plodari Franz Fanon an, yonn tankon lòt rete pri anba kout-zie zawa-ewòp la, kabechè-plodayè-matjè Lapo nwè anba se mas blan an, te ka depareye yo, nan dekou dekantje yo ; konsians ras-nèg-ginen eti Franz Fanon te ka depenn pa te ka anni flanbonnen an kanman-fondalnatal nèg-ginen (plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a) men te ka ale fouye tou, nan tan-nanninannan an ek te ka debatje blo asou an konsians tan-ki-pase eti limenm ka pòte ba konsians politik la owala moun-anba-jouk se malakse’y epi peyi-kotok la, Peyi kabechinen, peyi kòtok Edwa Glisan an, latè-peyi a, latè a eti ka "pòte pwa nonm lan" 2. Ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a ek plodari nèg-ginen-krann lan tou, se te ke pou apiye asou fondokte konsians-politik la, dekou taha otila konsians lan ka sispann gobe nan lang-pale zawa-ewòp la, ababa-djol-koule ek zie bòy epi sa, kout-zie zawa-ewòp la ek ka sanble tout matjoukann li, "by all means necessary" Malcom X la, pou apiye asou pwa kò’y. Lamenm la, se pou mwen se pòte konparezonni matje, si pa ni an lang-natifnatal kare-bare (se pa kreyol dòmi-dewò se kabwatè MIM lan asou RLDM), an lang natifnatal kalibiche-mabial, pa pe ni konsians politik, an dekou otila yonn-a-lòt natifnatal la ka wakle nan peyi a, toulong vire-kabeche jik rive nan an depareyaj yonn-a-lòt nanninannan/yonn-a-lòt vire-kabeche eti ka apiye lide taha otila moun adan lèspri eti fok ni an gouvelman natifnatal pou ranbonni yonn-a-lòt nanninannan an ("solidarité mécanique" Emile Durkheim la), fè'y rive nan an yonn-a-lòt gouvelman-peyi.
An peyi-natifnatal pa se pe rive pete chenn, rive nan dekou politik la, nan lang-natifnatal zawa-ewòp la, anchay peyi Afrik anba-solèy trape an gouvelman natifnatal men pa nepi pete chenn pou sa, pa rive nan wayalachi-politik la, pou lang gouvelman an eti se lang-an-frans lan, pa ni de moun kole ka plodayele lang-an-frans taha, ek se pou gouvelman natifnatal taha rete pri anba jouk politik yo ka kabeche nan se bouk-gouvelman Ewòp la ba yo ; an moun-anba-jouk, yonn-tou-yonn, pa se pe trape an lanmen-asou-tjè ba moun lakay li epi lang zawa-ewòp la eti, "tout lang adan menm rel lang lan" ankreyolaj Edwa Glisan an, trape tout matjoukann pou kouri-nouvel, men lang zawa-ewòp taha ka leve an tilili depareyaj sosial, an tilili rel plodayele-lang (tan-ki-pase fondalnatal isiya la) eti se gouvelman peyi-afrik taha pa fouti kabwate ek pou se sistenm-lekol la ka desèvle se tjanmay la ; delè menm an lakou-moun tankon ras-moun ; nan lang atè-lakay-matnik la, an milat se dabò-pou-yonn, an moun ka badjole lang-an-frans lan flouz. Franz Fanon pòhò te rive jik la men Edwa Glisan te mennen plodari-kabeche Franz Fanon an nan se kare-kabeche-plodaye taha otila lonyen-depenn-kabeche a ka tjoke an bililik-longsay, chak wach sosial la adan an dekou vire-kabeche-trase aleliwon. Men, menm kare-kabeche-plodaye ankreyolaj Edwa Glisan an pa te ka rive lonyen-depenn-kabeche tout bililik-longsay Karayib la, nan sa eti, pou medja kouri-nouvel ka bay oliwon-latè (chenn-liannaj sosial la) anchay kanman, anchay zobray-kare, mafoudja (Afrik-nanninannan oben Ewòp anni-wangan) pe ka vire leve ek kouri lawonn jik matjoke dòt zobray-kare pi bililik-longsay ankò. Ek, bililik-longsay taha se lè se se nèg-ginen natifnatal-matnik oben natifnatal-gwadloup ki ka fè se zobray-kare mafoudja ewòp taha kouri lawonn, an bat-manman.
Se pou se tann ek konprann sa eti lonyen-depenn-kabeche Franz Fanon an ka rete nan an rel flouz pou konprann, an liy-dèhè-liy eti Franz Fanon, limenm, te ka lonje dwèt anlè’y lè pou’y te li-tann-konprann plodari-kare-zobray kabeche-longsay K. Marx ek F. Engels la. Se Franz Fanon limenm te ka matje, nan wabap Lapo nwè anba se mas blan an, sa eti’y pa te mele epi "sistenm ninang-founang ki te demounize gangan’y", oben nan menm wabap taha, "tan-ki-pase pa pe ka kabwate kanman mwen", sa eti se te an bidim katel Franz Fanon te voye nan jaden K. Marx ek F. Engels men nan menm balan an, se pou’y te kabeche an konsians tan-ki-pase eti te ke vini kantinen konsians politik la tankon nan plodari kare-zobray rarate-tan-ka-pase a. Franz Fanon te adan an bidim malaksay ek an katel nan menm balan an, plodari lavi-bòdò Jean Paul Sartre la "moun ka fè konsians yo nan fè yo ka fè bagay nan lavi toulejou", plodari moun-anni-lèspri-mabial Friedrich Wilhelm Nietzsche la, isiya la konsa pa ni plere asou pas eti gangan pase, se anni tan-kòtok la ki fondok, bat pou rive nan dekou konsians politik la otila pou ni an konsians anlè pwa kò’y (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) ki ka bay ek menm plodari Karl Marx la nan kare-zobray la ki ka fè konsians se moun lan nan menm balan yo menm, moun-asou-latè, ka fè tan-ka-pase a. Kat plodari-kabeche taha toulong nan an djoubap plodari eti nou sav lajounen-jòdi yo ka depenn ek kabeche an dekou pasay douk, an chimen-douk, nan mitan moun-yonn-tou-yonn ek lakou-moun an, tout-moun-ansanm lan. Nan plodari sosial K. Marx la, konsians krèy sosial la se toulong tankon nan plodari konsians politik, konsians moun-doubout, Franz Fanon an eti ka pase nan dekou an konsians anlè kò’y pou rive nan dekou an konsians ki ka bat pou santay krèy sosial li. Nou ka ladje yonn-tou-yonn lan pou rive adan an yonn-a-lòt, an nou-menm-ki-nou-menm ; si lakay K. Marx pasay taha pe klè, zobray-kare sosial la ka apiye pou sa, plan-divini krèy sosial djoubakè a pou fè an lakou-peyi san krèy sosial, apre gouvelman-anni-larel-gouvelman kominis la ; lakay Franz Fanon pasay taha, depi yonn-tou-yonn jik yonn-a-lòt la pi tjòbol, nou pa nepi sav magre tout djing plodayè-ewòp Franz Fanon an, ki kote pasay taha ka koumanse kòtok ek epi ki matjoukann eti nèg-ginen anba-jouk la ka wouvè chimen yonn-a-lòt taha si se pa nan dekalbore zawa-ewòp la, menm si Franz Fanon te le fè tout bagay koumanse epi goumen pou palantje peyi-natifnatal la, "se anni goumen pou dezawaye peyi a ki ka leve mès-fondalnatal la, ka wouvè lapòt kabeche-djezinen ba’y".
Pa ni djendjen isiya la konsa, si goumen dezawaye peyi a ka pe leve mès-fondalnatal la, ka fè moun ladje mès-nanninannan, sistenm-vie-fanm lan, pou an mès-fondalnatal pi mabial eti ka malakse zobray-kare mès-fondalnatal zawa-ewòp la ek zobray-kare mès-fondalnatal pi djok, pi nan lèspri tan-ka-pase a nan peyi anba-jouk la (plodari-kabeche kote-doubout Edwa Glisan an), se te pou konprann, nan plodari-kabeche Franz Fanon an, se de prèmie rel konsians lan, konsians-anba-zakato a ek plodari nèg-ginen krann lan nan konsians ras-nèg-ginen an, ka mare mès-fondalnatal la nan an mès-nanninannan eti Franz Fanon ka depenn, nan Pou ranboulzay afrik la, tankon an tilili wach-lavi ki ka apiye dekou-anba-jouk la, toulong, jik pou piplis plodayè-kabechè ewòp te bat lanmen anlè se wach-lavi-nanninannan taha. Se pou se tann ek konprann sa kòdjòm, isiya la konsa, Franz Fanon te ka depenn an konsians nèg-ginen anba-jouk ki, desèvle nan mitan kabèch nan an prèmie dekou a, ka, may-an-may, epi bok laliwonn sosial la ka foute’y, pran konsians pou, dabò-pou-yonn, rete sonhe gangan’y, pa wont gangan ninang-founang li, ek apre pou rive nan an konsians tan-ki-pase an, jik an konsians politik, dekou taha otila moun anba-jouk la ka pe pran peyi a epi tan-nanninannan an nan de lanmen’y pou fè pwa-peze nèg-ginen peze kòtok anlè zawa-ewòp la. Atè Matnik, peyi-anba-jouk, se nan dekou konsians politik la otila moun te pe aprann matje lang natifnatal-matnik yo, aprann rarate-tan-ki-pase (ranboulzay pete-chenn ninang-founang lan, gawoule-politik Sèptanm 1870, leve-doubout sosial ek politik Desanm 1959, leve-doubout sosial Janvie-Fevriye 1974, tousa) vire mete anchay mès-nanninannan larel ek fè yo tounen mès-fondalnatal. Nan matje, man ja matje asou plodari Franz Fanon an (an moun se pe latche flouz anlè sèbi mwen ek fè an liv ek sa), man toulong apiye asou sa eti karetel konsians nèg-ginen anba-jouk la se pa an chimen-lwiloud dwèt, rel-kout-zie ka pèd lakat dèhè laliman, men se an chimen-douk, anchay detoun, anchay siyak, anchay chimen-chen, anchay chimen-dekoupe, chimen-kochi, chimen-kore, kat-chimen, makounga3, tras-kabrit, tras-mannikou, tras-mile, tras-sèpan, delè an koule4 nan tèt-anba mòn lan ; konsians politik la ka pe vire lang ale tjoke an ras-nèg-ginen-krann pou se rive trape an tòt-ranmande sistenm ninang-founang ki te bay asou de siek oliwon kontinan natifnatal la, Amerik, san trape an gouvelman pou sa. Franz Fanon te ka toulong depenn se dekou toumbilaj rel-konsians lan apre an bok oben anchay bok ; se kout-zie moun-ewòp la, se krache eti moun-ewòp la ka krache anlè kanman nèg-ginen anba-jouk la, ki ka rale se toumbilaj konsians taha mennen yo vini. Ek, lamenm la, si se anni kout-zie moun-ewòp la ka fè kanman doubout-moun nèg-ginen an, se pou anchay toumbilaj mès-fondalnatal tankon politik se kouri lawonn pou mès-fondalnatal ek sa-sav politik ewòp ka pe tjoke yo, aleliwon.
Se tousa ka fè anchay vire-larel nan konsians nèg-ginen an, jik pou ladje konsians tan-ki-pase a ek vire ale gobe, oben tjoke, tjek wach-mafoudja atè-afrik eti zawa-ewòp la te limenm anbidjoule pou fè wol vire trape an kalibich nan an liannaj ki tro kraze, tro depotjole pou faroze an kanman moun defarouche, pou debwarennen liannaj sosial la, antipile faktoraj la. Lide taha, si nou se ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a, se te ke pou ladje kare-kabeche-plodaye konsians ras-moun lan eti, li tou, ka depotjole tout lide natifnatal-matnik, tout kare-zobray natifnatal-matnik tankon si tan pa te ka pase nan peyi taha, ka ale bouske nan kontinan lòtbòtsay tout matjoukann mès-fondalnatal ek djing lang, tousa ki ka depotjole kare-zobray lang natifnatal la ek si lang lan pa pe ka fè kanman-fondalnatal moun, li tou-yonn, se pou’y apiye oben tizi toumbele se toumbilaj kanman-fondalnatal la oben doubout-moun an eti ka bat tout moun-asou-latè ek ka kouri nan tout lakou-moun, oliwon-latè.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire