Matnik ni an wach politik !
Se pa anni twa jou, 20, 21, 22 Desanm lanne 1959 la tankon an djing tan-ka-pase, an dekou rete-sonhe tan-ki-pase, an jou pou matje ek an wòch-lawviè, an jou gloriye moun ki goumen ek moun ki towblip alelouya-zakasia anba kout-fizi epi moun ki flandje-pou-lavi ; se, plis pase tousa, an wakle-boulin-pase tan-ka-pase natifnatal-matnik la pou plodari wayalachi-politik ki klere pou prèmie kou, Desanm 59 se la prèmie rel kouri-lawonn lide "Matnik se peyi moun natifnatal-matnik" eti OJAM (Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste Martiniquaise) te palantje nan lanne lamenm-dèhè. Isiya la konsa, se pou se tann ek konprann nan rarate tan-nanninannan-longsay la, fok pa se rete pri adan an liy-dèhè-liy se gran plodayè marx-lenin lan eti ka sise tout rel bòdò rarate a, men pou lang natifnatal-matnik la ki ka apiye sa mabial, se pou bay adan an kouri-lawonn/dekouri-lawonn tan-ka-pase a, menm pou an vire-kouri-lawonn, se tout plodari bililik-aleliwon karayib la.
An gawoule politik pa nepi trape an rel-rive politik ek/oben sosial blo, se anni pou’y wakle bawda’y pou se doubout douvan boutou ek fizi an gouvelman ; pa ni kabwataj politik nan an gawoule politik, ni menm an zizing kare-mete-nan-brann ek se anni anchay ti krèy moun doubout-pare-goumen ki ka kouri nan lari, san kabwatè oben ek an majò-kabwatè, mache asou se simayè-boutou a oben se tirè-fizi gouvelman an. Twa-jou gawoule politik Desanm 59 la se te sa, se anni pou doubout-djok douvan lenndaj gouvelman an-frans lan ki ka ba’y an larel politik nan fondas li. Se pou se mande sav, lamenm la, ès anni twa soukou ek twa jou gawoule politik ek leve-doubout sosial ka pe fè kont pou an wach rarate tan-nanninannan-longsay la ? Ek nan pawol rarate goumen-anba-seren an, ki welto-rive sosial ek politik, se se pou rann kou, ki te pe kouri lawonn nan mitan se gawoulè a ek moun Fòdfrans oliwon ? Desanm 59 se anni Fòdfrans ek sa tou-yonn ka pe tizi larel politik la adan, kore’y asou chimen bat tankon leve-doubout politik.
An leve-doubout politik trape an rel-rive politik oben sosial, se pou'y tjoke djoktòch politik la, dekinaye sistenm-gouvelman an, gade wè koubare politik an kabwatè gouvelman, an lawonn-politik, lonje dwèt asou krèy moun ka fè bawouf anlè kawbe-gouvelman an ; an leve-doubout politik trape toulong moun ka drive nan kabèch trase chimen-divini, an krèy kabwatè, moun ka trase chimen, ka ba an karetel-ale, an kanman-fondalnatal poltik pou tjenbe larel. An leve-doubout politik trape an zandal koumandaj, moun ka kabwate, moun ka limen dife, moun ka voye wòch, moun ka bay lavwa dèyè, moun ka apiye-pa-frape, moun ka bat do, moun ka bat lanmen, moun ka gade pase pou pare pran nan dekou dèyè, moun ka fè dite boujon ek fèy kosol la, moun ka panse moun ki flandje. Tousa fè, nan an leve-doubout politik ni toulong dekou kabeche an plan-divini politik, an dekou wakle, vini pi djok epi fetaye nan djokte avan patate, pèd chimen-ale, dekati pianmpianm, may anlè may, djigilòp oben vire leve anba anlòt potjel, nan sa-sav-peyi, nan mès-sosial, nan mafoudja anba-bwa, sa mwen menm pe sav ? Se tousa ki fè an leve-doubout politik ka toulong sitire an karetel politik, an larel politik dèyè. Nan Desanm 59, pa te ni an krèy kabwatè, an kabwatè lachè-anlè-zo, se pa Djab-moun-bòdò2 ki te ke sa doubout kabwatè leve-doubout-politik, gawoule politik Desanm-59 la pa te rive ladje bankoulele gawoule a nan chimen, toumpotjole zagala nan nouvel-kouri jik nan nouvel-pòte pou se tjenbe nan tan-ka-pase. Se anni nan rive-lamenm-dèhè OJAM lan otila Desanm 59 ka pe pran chimen an wach politik. Si OJAM se "ti-fi politik" Desanm 59, man pa nepi sav si se Marc Loulou Pulvar ki te ka depenn sa konsa oben si se Louis-Georges Placide nan bidim kabeche-plodaye’y la, Les émeutes de Décembre 1959 en Martinique, ki te ka matje sa konsa men se pou mwen se mete MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais) tankon yich-dèhè OJAM nan sa eti yonn adan se mapipi fondasè’y la, an krèy-politik ek plis an lawonn-politik se toulong an tilili fondasè, se Marc Pulvar limenm, eti te ja yonn adan se kabwatè-politik OJAM lan. Se pa anni pou se kabeche flap sa eti MIM, limenm, te ke yich-dèhè Gawoule politik Desanm 59 la (yich-dèhè pa nepi menm moun, menm kanman, menm lèspri epi gran-manman oben gran-papa) men pou wè lawonn-mete-nan-brann politik taha ki te sanble Forces Populaires3 Lawviè-Sale a ek Groupe Zanma4 Sentàn lan tankon krèy-politik (fok ni piziè krèy politik pou fè an lawonn-mete-nan-brann politik – mouvement politique -) epi anchay moun yonn-tou-yonn nan bout-djol epi krèy politik yo, tankon an kawbe-gouvelnaj politik natifnatal-matnik eti te la pou apiye an tan-ka-pase atè Matnik epi nan rel-rive fann, wayalachi-politik natifnatal-matnik.
Men sa fout rèd-marto-po, pou se ale mande an kabechè-plodayè tan-nanninannan-longsay la pou’y se fèmen zie anlè wach-douvan ek wach-dèhè an dekou tan-ka-pase a, se te ke pou pa rive konprann tan-nanninannan-longsay la se toulong bagay ki rive kòtok an jou ek ki ni yonn oben pizie wach-douvan, yonn oben piziè souch-leve, epi lòtbòtsay ni, yonn oben piziè wach-dèhè, yonn oben piziè rive-larel eti ka fè moun sav tan ka pase nan an peyi (sa ka fè peyi a nan limenm, pou divini eti’y ni pou ta’y), ek nan kabeche’y se pou toulong rarate se wach taha san tjè-sote. Rarate tan-nanninannan-longsay la se pa rarate tankon nan tire-kont oben nan rarate-djezinen, menm si an matjè popilè (se tankon fouben sa moun ke di, isiya la) se pe vini djezinen rarate tan-nanninannan-longsay la, depenn an koumandè-bloublou-moun ki te ke fè tan-nanninannan-longsay la, li tou-yonn. An gawoule politik oben sosial, an leve-doubout politik oben sosial se toulong, an tilili moun nan kavalay-aleliwon. Sa fè, plodari tan-nanninannan-longsay taha ka gade wè apiye rarate a epi anchay djing-kòtok, nan tan-ka-pase a tankon nan laliman-kouri-lawonn lan, doukou, lalin, jou, mwa, lanne, delè jik nan l’hè-sonnen, delè jik rel-chofe-solèy oben rel-klere-lalin ; kote-doubout, chimen-ale, kawbe-gouvelnaj, tousa nan an rarate liy-dèhè-liy, tan-pase, tan-kòtok, tan-divini.
Nan rarate plodayè tan-nanninannan-longsay matnik la ka rarate Desanm-59, se pou yo toulong apiye asou rive sa rive flap konsa apre an ti blo loto ek vespa asou lwiloud la, vespa an moun-atè-lakay-matnik epi loto an moun-sòti-an-frans-debatje. Moun ki te sanble Lasavann ki vini kriye waya, kout-wonn se de konpayel-djoubap la ale brè nan kay-brè-wonn toupre, ek an isenbòt sere nan chanm-lotel ki fè kriye simayè-boutou. Se konsa gawoule pati, an ti welele nan lari, ki pa te menm ni an wach-douvan, se de konpayel-djoubap la ale pran an fe nan kay-brè-wonm oliwon. An gawoule se toulong lide an welele-nan-lari ki ka deblozonnen, ka kouri lawonn asou an tan kout, bagay an dimi-jounen a an simenn, ek ka djigilòp anfwa san kite tras. Se toulong an lanm goumen-nan-lari eti nan laliwonn rayi-ras-nèg-ginen ki ka bay atè Matnik ek djoubap sosial ki ka pete toulong nan djoubap ras-moun, pa jenhen trape an rel-rive politik ek pa ka jenhen wakle, se leve, kouri lawonn, dekati ek djigilòp nan an dekou fann, si rete an bagay se nan dilere moun ka ba lari chenn. Isiya la konsa pa pe ni an rel-rive, pa pe ni plan-divini, pa pe ni an kabeche politik ki te ke vire doubout li chak kou eti'y ka vini flòkò, pa pe ni kabwatè politik djok ek mabial eti ka trase chimen, ka drive nan kabèch trase chimen, kore'y pou'y pa se toumpotjole nan jès-makak. Se pou mande sav, lamenm la, ki dekou karetel politik ki te bay apre twa jou leve-doubout Desanm-59 ta'a ?
Gawoule politik taha rive nan an dekou otila, nan anchay peyi oliwon Karayib la, karetel gouvelnaj-atè-lakay la jik gouvelman atè-lakay, ale wè wayalachi-politik la te ka fetaye ; se depi 1956 lanne eti an larel-gouvelnaj, British Caribbean Federation Act, te vini ka bay nan peyi-karayib anglopal, an djoktòch politik atè-lakay (self governing) eti te apiye fondasay Federation of the West Indies5, nan Janvie 1958 ek te ka depareye flang epi larel anchoukaj franse Maws 1946 la eti Eme Sezè ek se konpayel kominis-pòpòf li a te bat tankon djab-soud pou fè'y pase. Lòtbòtsay, Ranboulzay kouba a eti te ka palantje peyi-karayib ta'a nan jeopolitik gran-peyi-djok oliwon-latè ; ek pi lòlòy, Puerto Rico ki te vote sistenm gouvelman ki te ka liannen'y epi Etazini, Estado Libre Asociado6, nan Jwiye 1952 men te ka gade larel-fondas-politik li ki ta'y, anchay wach-politik te ka fè an konpanyi adan brayes natifnatal-matnik la drive nan kabèch an divini politik natifnatal ba peyi yo. Se pou mwen se li gawoule politik Desanm 59 la tankon an lonje-dwèt politik asou larel-gouvelnaj demounizè 19 maws 1946 la eti te ka depolitize lakou-peyi matnik la jik demounize moun matnik pou yo pa ni peyi pou ta yo, pou yo pa ni tèp-peyi pou ta yo, pou yo pa ni divini tankon lakou-peyi asou-latè.
Si douvan pa ni ayen, anni an doukou sosial san goumen sosial djok, se pou mande wè sa ki rive dèhè. Ek pou OJAM ki ka vini lamenm dèhè, se pou kabechè-plodayè tan-nanninannan-longsay la se depenn doukou peyi-oliwon-latè, aleliron-galba ; palantje lide taha eti atè Matnik, plis pase doukou rayi-ras-nèg-ginen ki te ka bay lè yo kouri dèhè anchay betje-pat-nwè Aljeria ki debatje atè Gwadloup ek Matnik, se te doukou anba-jouk politik la ki te ke fondok pou gade menm si nan gawoule politik la pa te ni an ti rel kare-mete-nan-brann. Tout se konpayel gawoule-politik la pa adan menm rel konsians sosial la, ale wè konsians politik, ek piplis adan yo pa te menm sav sa te ka pase Kouba toupre, ale wè Aljeria, jik lòtbòtsay lanmè-ble Atlantik la, anlòt kontinan. Anni pou foute de-o-twa ti jandàm-boutou kakayè de tjok an tjou yo nan an welele "CRS mach" oben "CRS dewò", nan dekou douvan te ja ni anchay vakabonajri jandàm-boutou te ka fèt nan peyi a, foute moun kou, vòlè bagay moun, fè gòj, an djoubap ras-moun eti te ka bay pianmpianm, tousa ek se anni "voye CRS ale" ki te lavwa-regle se gawoulè a ek eti krèy-politik kominis la te vire pran adan progranm-gouvelnaj politik li.
Men se plis larel-gouvelnaj dèhè eti gouvelman-an-frans te apiye, koubaraj djoubakè-gouvelman (se anni moun ki te kominis ki pran fè), antipile kannan simayè-boutou ek tirè-fizi ek an bidim politik isenbòt eti te ja liannen kare-bare epi kantekantaj sosial maws 1946 la men eti Gawoule-politik Desanm 59 late rive wakle boulin li, voye tout tibray atè-lakay-matnik An-Frans, fredi tout lèspri djezinen nan peyi a, BUMIDOM7, an politik depotjole tout divini nan peyi-matnik la ek peyi-gwadloup la tou, pou yo pa sa jenhen vire doubout dèhè, se anni brayès la ka fè divini an peyi. Nan menm balan an, gouvelman-an-frans lan te vidjoze djoktòch gante-fere se gouvelnè a eti yo te ka kriye sobreka-politik-la-repiblik men ki, jik jòdi, te trape lanmen asou tout gouvelnaj politik de peyi a taha eti, san piès gouvelnaj politik pa te pe ni lanmen asou divini yo, ni menm asou tan-ka-pase atè-lakay ek se pou yo te vire towblip anba gouvelnaj gante-fere ras-moun ki te ka bay nan bitako ninang-founang lan.
Menm si Desanm 59 se te anni an gawoule-politik, an dekou otila pa te ni an kabwataj mabial, an mete-nan-brann kare-bare, bagay ki pa te leve an kawbe-gouvelnaj natifnatal-matnik blo ; tankon gawoule-politik, Desanm 59 te wakle boulin an bay-nan-konsians politik ek se lanne lamenm dèhè otila OJAM vini doubout pou pòte an larel wayalachi-politik adan, se konpayel politik Marc Loulou Pulvar la, ek pi piòpiò, pou se de krèy politik kantekantaj sosial epi La-frans lan, PPM (Parti Progressiste Martiniquais) ek PCM (Parti Communiste Martiniquais) te vini trape an larel apiye-asou-matjoukann-peyi (an gouvelman atè-lakay) adan yo eti te pare ale pi douvan pase "jere zafè nou nou-menm", an gouvelnaj atè-lakay eti, CTM lajounen-jòdi, ka rete anba jouk gouvelnè eti gouvelman-an-frans nonmen, ek pa ka menm ba moun-atè-lakay-matnik lanmen-djok pou konte rel-kontaminaj klòwdekòn yo se ni nan san ka koule nan venn yo. Desanm 59 se te prèmie kou an gawoule-nan-lari te ka fèt atè Fòdfrans ek se pou se tann, konprann ek kabeche an wach tan-nanninannan-longsay la ki ka pòte nan kare-zobray gran-bouk atè-lakay-matnik taha, fè’y apiye nan wach-lavi gran-bouk gouvelnaj-atè-Matnik li.
Anni Pimpe Isiya
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire