Nan dekou "Jounen lang-kreyol oliwon-latè"

"Kreyol dòmi-dewò" ka wakle

"Yo te ka manje ‘oursin’, mi zekal la" se an gran kabwatè politik ek mayimbe¹, gran menntò, douvan tout gangan-afrik ki pa rive anchouke atè Matnik, nan Karayib la, ki te badjole an pawol lòlòy konsa nan dekou an goumen debare laliman bò-lanmè Sentlis eti te digidi peyi a nan dezienm twa-mwa lanne taha. Se pa anni pou lang natifnatal-matnik la ki pa konnèt tit-langayele "oursin" taha, se "chadron" (chadron-blan, chadron-beni, chadron-nwè) nou ka kriye’y, se pou manje an moun pa pe size bò lanmè a ka manje chadron epi pou jete zekal la, nan lang natifnatal-matnik la, se kase moun ka "kase chadron" pou dekole senk rel-nannan koulè jòn-blanni a jòn-zabriko jik jòn-wouji ki adan’y mete yo adan an botjit pou fè an blaf-chadron, marinad-chadron (lang natifnatal-matnik la pa konnèt "akra-chadron") oben chadron-woti manhe avan chadron fonn ; ni an ti-piti konpanyi moun ki sa gloubap rel-nannan an kri epi an ti-sitron-pije anlè’y. Se pa ti depotjole eti an konpanyi badjolè-franse anraje ka depotjole lang natifnatal-matnik la epi kreyol-dòmi-dewò yo a.

Ni de gwo konpanyi badjolè-franse anraje ka bat nan dekalaminaj lang natifnatal-matnik la ; yonn se palantjè-peyi-matnik la (martinican patriots, se kabwatè-politik MIM lan asou RLDM, se plodayè-nouvel Radio-APAL la ek se rapòtè-pawol RFA a) ek lòt la se konpayel plodari peyi-afrik-oliwon an (pan-africanist speech, asou se menm radio taha ek chenn liannaj sosial la), yonn toulong liannen epi lòt nan an plodari politik ki pa fouti ladje djoubap ras-moun an eti palantjè-peyi ka toulong rive sere adan plodari djoubap krèy-sosial la ki fondok nan tout lakou-peyi lajounen-jòdi, si pa ni djoubap sosial eti limenm liannen, kòtòf, epi toumbilaj sosial la, pa pe ni plodari-kabeche sosial. Se se konpayel plodari peyi-afrik-oliwon an ki pi anraje-mechan ek radi adan depotjolaj taha pou delantiraye yo ka toulong delantiraye Matnik nan lawonn karayib li ki ta’y ek pou lang-an-frans yo ka, toulong, fòse se gangan-afrik yo a pale, sa eti ka tizi, ka plotonnen kontinan Afrik la, anni nan peyi Afrik-anba-solèy ki pase anba jouk La-Frans, ti-tjoutjout peyi Senegal la pou tout larèstan. Ek pou se tann ek konprann tou, pou sav moun-asou-latè ni pou sav tout lakou-moun adan an menm peyi-afrik pa te nan menm rel anba-jouk-la-frans lan (kontel lakou-moun wòlòf Senegal la pa pe nan menm rel anba-jouk-la-frans epi lakou-moun sonennke a oben lakou-moun djola a, nan menm Senegal taha, se pa anni pou piplis moun Senegal ki ka pale wòlòf, owonzon 80% moun peyi a), se plodari-afrik lòlòy taha, la ka vire pran pou ta yo tout ti-lèspri zawa franse a nan kontinan Afrik la, lide isenbòt an wayalachi mès-fondalnatal (cultural supremacy) La-Frans epi lang-gouvelman’y lan asou tout tilili mès-fondalnatal ek lang se peyi-afrik la. Nan se lèspri goglè taha, tout bagay te ka woule dous nan Afrik, san piès djoubap, piès bout-djol, se se pou tjek kaliè ale mande asoukwel an majò rete, jik jou isenbòt-ewòp debatje ek dekalibiche an kanmouzaza nanninannan ; laboulok² soubawou dous Jean Jak Rousseau a nan Topay sosial li a. Nan dekalaminen yo ka dekalaminen³ lang natifnatal-matnik la, se toulong pou anchouke lide taha eti se anni djoubap ras-moun, koulè lapo-fidji, ki fondok nan lavi a ; ek, lang ek mès-fondalnatal se bagay djendjen, se tan ki pase depi nanninannan ki ka fè nou moun-asou-latè, se pa mès-fondalnatal la eti limenm pa te ke ka toumbile nan tan-ka-pase ek nan laliwonn lan. Moun-afrik la te ke rete menm moun an depi an tan-benmbo otila Akhenaton te toumbile tout lavi ek te mete an mès-kriye Rè-Horakti tankon djanmbel yonn-tou-yonn. Se pa menm sa, pèsonn pa nepi sav, kare-bare, si Akhenaton taha te wouvè zie’y an jou ek, pou rete nan lèspri Franz Fanon an, rarate-tan-nanninannan Ejipt la pa ka pe ba an moun natifnatal-matnik, se se an bri-koko-mile⁴ pase nan djol li nan dekou an swèf-dlo anba an solèy-midi-fann karenm lan. Plodari peyi-afrik-oliwon taha, la ka defolmante laliman Matnik nan voye’y, aleliwon-galba, nan an rarate-tan-nanninannan la-frans atè kontinan Afrik la tankon si tan pa te ka pase anlè kontinan taha ek Kounta Kinte te ke rete mare nan savann sistenm ninang-founang lan ki ja desitire nan tout Amerik depi pipirit 19^enm siek la.

Se dèhè bwabwa ki ni bwabwa, palantjè-peyi a limenm, la ka kadje laliman Matnik jik anlè lòt bòdaj anlè-solèy lanmè-ble Atlantik la, "man ka ale lantèman Jak Chirak, se li ki chanje lakonstitision mete lartik 74", an badjolaj kòkòdò ki ka, nan chak pawol, delè menm chak tit-langayele nan menm pawol la, ka dezandjoke plodari politik la nan limenm, dekalibiche an mès-fondalnatal politik eti se konpayel wangannite-politik la ek an ti-konpanyi adan konpayel plodari apiye-asou-pwa-kò-nou an, te fondase ek ranbonni depi OJAM -Matnik se ta moun-natifnatal-matnik-. Palantjè-peyi a, se de kabwatè MIM lan pase tout larestan, se yenki yo ou ka pe tann asou RLDM, rete pri adan an fè-palmarès jere kawbe-gouvelnaj la-frans atè Matnik, eti ka plotonnen, tizi menm, plodari politik la nan an kare-larel-jeray franse ki pe bay anni nan an lang-an-frans eti yo pe ka pale kòdjòm men pa fouti plodayele. Se pa pou koumanse yo ka koumanse an pawol nan lang-an-frans lan ek ka bout li nan an kreyol dòmi-dewò, an manje-kochon, plis dlo-bouyon pase pwa, oben koule yo ka koule chak wonn-pawol kreyol yo a epi anchay tit-langayele lang-an-frans lan, delè menm pawol-langayele lang-an-frans lan "yo pa ka fè de homèlèt san kase des oeufs", se pou pawol-langayele lang natifnatal-matnik la, bagay eti moun-natifnatal-matnik te kabeche ek ranbonni nan tan-ka-pase atè Matnik ek anni se pawol-langayele lang natifnatal-matnik taha ka pe apiye tan-ka-pase men plis pase sa, dekatonn an laliman-peyi, yo la ka dechouste may-an-may, lè yo ka mete yo nan jout blo epi anchay pawol-langayele lang-an-frans ki pa nan mès ni wach moun-natifnatal-matnik adan laliwonn yo.

Matnik pa pe fout ni de lang tankon pawol-mizik Kolo Barst la (epi Tony Polomack asou disk Lòt bò So, nan 2004) ka di men anni yonn, lang natifnatal-matnik la ; ek pou anba jouk eti’y anba-jouk politik, ka sèvi epi lang gouvelman la-frans lan nan an tilili langayelaj, silon anchay janjol tankon rel ale-lekol la-frans atè Matnik, rel lanmen-djok nan mès-fondalnatal la-frans lan, djoubak moun an, rel machifonnaj-politik, tousa. Jan Bernabe, mapipi plodayelè langannistik nou an, te ja fè moun tann, konprann ek kabeche sa eti lang-pale atè-lakay-matnik la, limenm, pa djè adan an trase-welto kabeche-djezinen tit-langayele (création lexicale) men plis adan an trase-welto liannaj-obidjoul tit-langayele (relation syntaxique) eti ka fè’y vini an lang tirad, "lang dwel-nan-dwel" plodari-kabechinen Edwa Glisan an, an lang ki ka voye lak adan kannan tit-langayele franse a toulong, pase’y se an lang kabeche kare-bare a, an lang ki ka bat pou apiye asou pwa tit-langayele’y ki ta’y.  Se pou, tann se yonn, tann ek konprann se de, moun atè-lakay-matnik pa ka pòte ayen adan lang-an-frans lan, pa ka peze se se pwa an kaka-dan asou lang an katjopin nan dekou landje, blaf-kracha, an bakatrel. Plis pase sa, pou wouvè lèspri eti dekatonn lang lan ka pe wouvè lèspri moun, se toulong an vire-kabeche-longsay (the power of reflexivity), se pou anchouke, longsay, tan-ka-pase a nan an laliwonn, lang-an-frans lan eti moun atè-lakay-matnik pa ni lanmen anlè’y, ka rale yo dèhè, fè yo vini toulong pi bwabwa pase bwabwa yo ja bwabwa, lè’y ka rale laliman/laliwonn karayib yo anba pie yo ek koubare yo nan gade-pou-douvan kanmouzaze wakle-boulin-kouri sosial tan-ka-pase a. Isiya la konsa se pa anni pou teknoloji krache-dife (telefòn-òwdinatè tout moun Mòn-Poutoun pe ni nan lanmen yo ka ponmlen nan mitan de biyon bokodji ek chou-karayib) oben tan moun pa ni pou pliche de tèt dachin-sann mete nan dife ek se pou kouri nan an fast food manje an koko-chen-cho, men antipilaj toumbele se toumpotjolaj sosial la, an moun pe doubout an ti-djoubakatwa-tonbe-leve (start up) nan de jou ek twa mwa apre se pou’y djigilòp ; moun ka maye/kase-lo nan an bat-zie, "Fi-maye a ja manje an kannari" ; kare-politik ka mare liannaj politik ek ladje liannaj politik nan an jout-politik pou anlòt, nan an laliman-pou-anlòt ek de peyi pe pare pou simen-fizi-oliwon ek an simenn dèhè ja nan pòte-kole ekonomi ek mès-fondalnatal (Etazini ek Kore-anlè-solèy), tousa. Dèhè tousa, an bidim doukou bat-yonn-tou-yonn (process of individuating, "chak chen ka niche bout tèt kal li an gou kò’y") ek lòtbòtsay pou antipilaj kannan nouvel-pòte ki ka kouri oliwon-latè ek ka fè nou plis adan an kouri-nouvel pase an pòte-nouvel, se pou laliman an, laliman-peyi a, vini toulong pi piti, tizi ; ek se pou, nan menm balan an, moun ale èche matjoukann rive nan lavi yo (matjoukann-kòtok, matjoukann-mès-fondalnatal, matjoukann lèspri-ladje-laliwonn, tousa) nan dòt peyi oliwon, peyi-lòtbòtsay, an tjou-man-deviran, sa eti fè matjoukann atè-lakay la vini lòlòy, ralba, longsay, lavannen.

Nan dekou wakle-boulin-kouri sosial tan-ka-pase⁴ atè Matnik eti ka mete moun adan an bat-yonn-tou-yonn ; ek peyi a, adan an bidim depareyaj sosial epi peyi-karayib oliwon, lang natifnatal-matnik la ek mès-fondalnatal-matnik la, ka dèchte (ka ladje kalèch kare-zobray) nan an kreyol-dòmi-dewò ek an mès lakou-moun nwè eti ka gare peyi taha nan an defondasay jeopolitik san-manman pou pa fouti veye asou faro-kòtok li ki ta’y ; nan 10 Janvie 2010, 78,9% moun atè-lakay-matnik ale vote pou koubare santay-kòtok eti Matnik te ke ni pou ta’y nan Repiblik La-Frans lan, kabwatè-politik PPM ("prèmie kare-politik peyi-natifnatal-matnik" nan plodari Kanmi Darsiè, 1932-2006) te bat lawonn pou sa. Se pou se tann ek konprann (tann se yonn, tann ek konprann se toulong de) se lang-pale karayib la (lang-pale-ayiti, lang-pale-dòmnik, lang-pale-gwadloup, lang-pale-sentlisi, lang-pale-trinidad, menm lè yo la ka djigilòp) sispann kouri lawonn nan lang natifnatal-matnik la, owala teknoloji pòte-nouvel ek kouri-nouvel vini ka bay nan an dekatonn longsay eti se bidim media peyi mapipi rel-dekatonn-ekonomi an ka chaye. Pi nan fondok, nan dekou wakle-boulin-sosial tan-ka-pase a (chenn-liannaj sosial la, entènet, teknoloji krache-dife pòte-nouvel ek kouri-nouvel, media dijital, tousa ek se bidim media peyi mapipi rel-dekatonn-ekonomi an ka pe fè an boutje yonn-tou-yonn epi tousa), pase sa te vidjoze nich-sistenm-lang atè-lakay-matnik la, sa fè lang-an-frans lan debatje blo ek aleliwon-galba pou djing-larel bay-antre asou Enternet ek chenn-liannaj sosial la ki ka bay anni nan lang-angle a ek lang-an-frans dèhè’y (Asou Radio-APAL, radio a ki pi djok nan se radio pale-kreyol la, nan se progranm-radio li-liv la, badjolè-radio ka depenn liv la nan an kreyol pi-djok-a-pi-piòpiò men ka li tout se pasay liv la nan lang-an-frans lan, djol wòz kon bonda mannikou, sa eti ka depotjole kreyol pi djok li a, nan an kreyol pi piòpiò ; sa eti ka toudi koutè-radio nan an driv ale-vire laliman-matnik/laliman-an-frans menm lè liv la ka rarate Jamayik, Kouba oben Trinidad, Sentlisi, Gwadloup oben Matnik menm) ek pou plodari politik "apiye-asou-pwa-kò-nou" an ki lòlòy atè Matnik, Gwadloup ankò plis, pou voye eti’y ka voye se djing-peyi a nan an badjolaj "Afrik-nwè" ki pa pe ka pòte lajounen-jòdi. Pou gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal, eti se de peyi taha pa ni pou ta yo, lang-natifnatal la pa fouti defarouche,  tankon tizi wakle-boulin-kouri sosial tan-ka-pase a, se se pou ba moun an wouspel, vire-pran-souf nan an badjolaj politikè, sa eti lang-an-frans lan, limenm, sa fè nan laliwonn natifnatal li men pa fouti fè nan an peyi lòtbòtsay-lanmè-ble-atlantik ; ek se pou moun nan peyi a, menm moun ki nan plodari fè-kakol la, anni tounen chak tit-langayele lang-an-frans lan, yonn-tou-yonn nan an wonn-pawol, "tout tit-langayele franse sa kouri lawonn kreyol la" eti Piè Pinali te majole nan jounal Antilla se lanne oliwon-80 an, men tout kouri lawonn mande an dekouri lawonn. Lè an badjolè-radio, asou RFA (Radio Fréquence Atlantik), ka lonje dwèt asou moun ka jete zòdi toupatou, ka malpale an bann yich-man-bans, ek ka blablabla, "ni de foto ki pri", pou se fè se moun taha sav ni djoubakè Fòdfrans gran-bouk-gouvelman (men pa ni gouvelman atè Matnik ek Paris ja gran-bouk gouvelman La-Frans) ka pran foto moun an ki ka jete zòdi a, se pa anni pou pale badjolè-radio taha pa sa pale kreyol-matinik li a, pou pa menm sav larel-fondas-lang tit-langayele-mete-nan-brann anba a pa ka bay nan lang taha tankon’y ka pe bay nan lang-an-frans lan oben nan lang-anglitè, lang-panyol tousa, se anni chen ka pri oben an moun pe pri adan an bagay, ek mi misie limenm pri an sa ; se pou flòkò plodari politik natifnatal-matnik la flòkò, an moun san sa-sav politik ek mès-fondalnatal-matnik pe vini gran badjolè asou radio, ka lonje dwèt asou isenbòt kòchtè, nan anchay progranm-radio ki pa matje ek kabeche avan rive size douvan mikro, pale, ek otila an mizik konpa-direk anni sentetizè (pa menm "sa k pa tande koute…. Nou pòte nouvel o, nou pòte bon nouvel se pou n danse" Dadou ek Magnum Band lan) ek pawol parètzòy ka pe toudi koutè-radio a, bliye se dekare-zobray lang natifnatal-matnik la.

Ki divini an lang-natifnatal eti moun peyi a pa sa wè nan zie ek aye, si se pa adoumanman, dekare zobray li, depotjole’y menm, nan gade wè fonn li nan an lang peyi-lòtbòtsay ? Poutji moun atè Matnik pa ka anni pale lang-an-frans lan ek pran mès-fondalnatal la-frans lan pou ta yo ? Poutji fè wol pale an lang pou ka anni tjotjo’y kon rad kanni an manman-kòch asou wòch Lawviè-Lezàd ? Ki lèspri an lakou-moun ki ka badjole asou palantjay mès-fondalnatal li ek nan menm balan an ka rale tout djing sosial anba’y pou voye’y nan kontinan lòtbòtsay, an-tjou-man-deviran, Afrik oben Ewòp ? Ki lèspri lòlòy an kabechè-plodayè ki pa fouti tann, ni konprann, an sitiraj atè-lakay pou tan ki ka pase nan tout mès-fondalnatal, nan tout lang oliwon-latè, si se pa sa se pa an mès-fondalnatal, se pa an lang-natifnatal ? Ki peyi-natifnatal esa ka pe vante machandiz li nan an lang-peyi-lòtbòtsay ek san an gouvelman natifnatal ? Ki mès-fondalnatal peyi-natifnatal esa ka pe, nan lèspri Frantz Fanon an ek nan lèspri Edouard Glissant avan’y te matje Malemort, bay adan an goumen politik pou doubout peyi-natifnatal san apiye asou an lang-natifnatal li ? Nan dekou wakle-boulin-kouri sosial tan-ka-pase ek anchay mès-fondalnatal peyi-oliwon-latè (cultural globalisation) ki ka kouri lawonn nan se gran media pòte-nouvel ek kouri-nouvel la, ki kanman-fondalntal si sa pe bay pou an peyi, te ke sa tjenbe san an plan-divini politik, san pran letjèt nan divini epi an larel politik kabeche kare-bare ?  

Se pou se tann ek konprann sa eti moun atè-lakay-matnik se le pale anni lang-an-frans lan eti ki vini djing-fondalnatal atè Matnik depi lanm-a-kouri anchoukaj sosial (ek toulong politik ek mès-fondalnatal) se lanne gouvelnaj Eme Sezè a, depi 1981, lè sosialis la rive nan djoktòch politik la An-Frans jik se lanne 2001 a 2005 lan, nan menm balan eti mès-fondalnatal la-frans lan te ka fini tjotjo mès-fondalnatal natifnatal-matnik la eti lakou-moun natifnatal-matnik te leve depi wabap 18^enm siek la ek ki te wakle jik wabap 19^enm lan, nan ranboulzay sosial ek politik 1870 la, fè kakol pou dekati owala kòchte depolitizè ek demounizè 19 Mars 1946 te pase. Sa ki ka woule la se pou moun atè-lakay-matnik rive pa fouti depenn ek kabeche sa ka pase atè Matnik oben nan Karayib la oliwon, ek toulong koki zie yo asou an nouvel-atjolman an-frans eti magre djokte se medja pòte-nouvel la ek medja kouri-nouvel la nan dekou wakle-boulin-kouri sosial tan-ka-pase a, yo pa ka rive mete nan larel-atjolman pou laliman an eti yo pa sa pran nan de lanmen yo, nan menm balan epi lang lan. Atè Matnik, nan prèmie blo 21^enm siek taha, plodari politik la ka bat anni asou an kanman-fondalnatal peyi-natifnatal eti pa pe ka bay si pa ni an gouvelman peyi-natifnatal pou bat li ek leve larel-gouvelman pou’y se rive tjenbe nan tan-ka-pase. Lang-natifnatal la, limenm, se pa kanman-fondalnatal peyi-natifnatal la, an lang pe ka ladje laliman peyi-natifnatal la ek moun-lòtbòtsay pe aprann pale, li, matje an lang menm lè’y ja djigilòp asou-latè, an gouvelman peyi-natifnatal pe vire leve an lang ki te ja djigilòp nan wach-kòtok lavi a, ek an lakou-moun, lakou-moun Gwadloup la oben lakou-moun Matnik la, pe la ka malelive lang yo, jik pou tere’y nan an pale-franse atè-lakay ki pa ka janbe laliman an djendjen konpè-lapen epi wach anba-jouk politik gouvelman-an-frans lan. 

Pimpe Isiya la