Plodari 24 Sèptanm lan

 

"Bese, bese le pri"

"baissez, baissez les prix"

 

 

 

Anni pou lavwa-kriye a (oben lavwa-djole) ki te bát nan kreyol lòlòy se gran badjolè politik èk mètafè sosial la, gran kamít nan lang franse a epi sa, te ka fè nou sáv èk konprann ti lèspri sèpan-ka-mòde-latje-y nan leve-doubout sosial 2009 la;  men kou tala, nan Sèptanm 2024 taha, leve-doubout sosial "baissez, baissez les prix", pou koubare lavi koute-chè a, pi soubawou ankò epi mete rel-kantinàj-lahan genyen-machandíz nan menm rel epi "la métropole" li a. Se pa ti pri moún-Mátnik pri (se anni "pri" ki rive chape anlè an tit-langayele  mete-nan-brann nan lang kreyol-mátnik la tankon "trase-zobráy depenn-dekantje" tit-langayele  mete-nan-brann "pran" an),  nan tè sèk, menm!

Kisa ? Mande moli anlè rel-kantinàj -lahan-genyen-machandíz nan se gran káwbe-tre se betje a, se toulong mande gouvelman franse a pran seráj  se sobreka mazenflen y lan nan an sistenm-ekonomi zawa eti limenm ka kabwate. Mi fè mi ! Ni an bidim tják asou rel-kantináj-lahan-genyen-machandiz, se pa jòdi gouvelman franse a, limenm, mete an plis-lahan pou kore machandíz ki tro chè, anni ba se sobreka-gouvelman an bagáy  ki ka joure manman prèmie liy larel-fondás-gouvelman-peyi y la, dezienm kan tou. Men se pa pou sa pou ale mande menm rel epi "la métropole" oben pi depotjolè èk tenmbolizè ankò, "Bát-longsay laliman-peyi", an palantjè-peyi Matnik pou ka toufe tann sa. Plis pase sa, se pou tere, twa wotè sèwkèy an kàt-chimen, toút lide an kawbe-tre  atè-lakay-matnik oben menm oliwon Karayib la (CSME, Caribbean Single Market and Economy, nan Caricom lan) ki se pe leve nan kabèch an moun, ba chak se faktoràj peyi Matnik la an rel-lahan-koute dènie yonn-kótok ("utilité marginale") nan tilili faktoraj-peyi ki ka báy, èk apre an djokte pou tjenbe larel douvan se faktoraj-peyi franse a eti ka débatje, delè tou pouri asou  se tre-machandíz la. 

RPPRAC  (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens) tousa tit pou ale mande gouvelman-peyi franse a (gouvelnè-franse atè Matnik prèmie douvan epi makakri-makak-fenntè y la) pou machande machandíz anlè tre nan menm rel epi franse-an-frans lan, manjé ponm-frans, twa lepesè-lapo chaje dlo-makanda, pase se manjé ponm-dlo, djol-dou-mátnik la oben an mango-zefirin nan Sèptanm-Wouj taha. An gwo choús-kòtòf nèg-ginen-karayib pou ale mande rantre sere anba zel-pare-fant-e-frak franse a, "anmwe nou ka mò fen" èk yo pare brile tout masonn-zobráy an peyi pou sa. Foút sa ka sanm "bay-kantekant sosial epi La-Frans" PPM (Parti Progressiste Martiniquais, Aimé Césaire, 26 Máws 1958) lan oben pi lòlòy "ARU - Assemblée Régionale Unifiée" MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais, Marc Loulou Pulvar, èk Garcin Malsa, nan 1 Jwiye 1978) men ARU taha se te anba kabwatáj kók-a-l'avantáj  Alfrèd Mariján nan Máws 1983 ; toulong an gouvelnáj politik atè-lakáy-mátnik, ba palpa-moun-peyi-natifnatal Mátnik la nan zobráy-gouvelnáj franse a. Wáy foút! Kote nou ye la a ? Nan ki bát-lanmè esa ? 

Nan ekonomi batje-debatje-machandíz taha (tousa eti Matnik ka faktore se pou y ale vann nan peyi-lòtbòtsay nan kàwbe-tre an-frans epi ewòp èk tousa moun  atè-lakay-matnik se ka sèvi, se bagay ki sòti An-Frans,  débatje) ni toulong lide taha eti rel-kantinàj-lahan genyen machandíz la pa anba jouk an karetel-mete-nan-brann lonje-vann/mande-genyen tankon tout sistenm ekonomi oliwon-latè men toulong an liannáj mafoudja ki leve blo nan sistenm ninang-founang lan otila "zie betje te ka brile zie nèg-ginen", flouz. Se pou se konprann an sistenm otila pa te ni djoubàp sosial men anni an mès-longsay rete-pri-anba-joúk èk lonje-lanmen plere ba franse a. Se pou se rive tann èk konprann, lamenm-la, fè-choús-peyi politik franse Maws 1946 la, Ème Sezè, Lopol Bisol,  epi se kominis pòpòf Matnik la, vini mete nan larel-gouvelman an sistenm bann-zawa otila pa te menm ni an djoubàp sosial kòtòk pou y te apiye èk fondás an kore-sistenm ba yonn-a-lòt nanninannan Matnik la ("solidarité mécanique"), plis fondás pou se èspere  faroze tijáy an yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi ("solidarité organique") an jou nan tan-divini. 

Se pou se konprann sa kòdjòm, ni an yonn-a-lòt  nanninannan ka bay atè Matnik  èk ki te rive wakle nan Sèptanm 1870 menm si y pa te fèt oliwon peyi a, nan toút mòn èk nan toút koule peyi a. Yonn-a-lòt  nanninannan taha ka kouri lawonn depi an moun yonn-tou-yonn pou anlòt moún  yonn-tou-yonn oben an fanmi pou anlòt fanmi ; pi ralba, an mòn epi anlòt mòn, an koule epi an mòn ; bagay la se rive fè y fè tout oliwon peyi a. Men Kisa an leve-douboút pou fè  rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz nan se bidim debi-la-reji betje a ni pou malakse epi yonn-a-lòt nanninannan oben yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi èk menm si Matnik te ke ni an gouvelman-peyi pou ta y, ès se li tou-yonn ki te ke sa kore vie mès anni mazenflen ekonomi-peyi se betje a èk se konpayel rayi-rás-nèg-ginen franse yo a? 

Nan bawouf ekonomi anba larel gouvelman franse taha, "la départementalisation" Aimé Césaire la, se pou, an anzandaláj sosial rás-moun-asou-latè ki te leve adan sistenm ninang-founang lan bay longsay-ale ; se betje a, pou krèy sosial rás-moun-asou-latè eti yo ye a, genyen toulong-ale, douvan-kon-dèhè, gouvelnáj franse a ka bát pou sa èk se pou  moún atè-lakay-matnik se rive sáv, nan piès peyi oliwon latè, an gouvelman-peyi pa ka gade wè apiye asou krèy sosial triminè (mayonmbo, djoubakè-bitako, djoubakè-lizin, djoubakè-makadè, machann-pweson, tout se krèy sosial defaroze taha) pou se dekatonnen ekonomi peyi a. Èk pou gouvelman-peyi franse taha ki se an gouvelman-peyi zawa-antra, La-Frans se an peyi lòtbòtsay Matnik, tout se sobreka-gouvelnáj la pa pe dòt moún ki  Moún ki sòti An-Frans débatje menm si delè an ti nèg-ginen oben chaben koutja, atè-lakay-matnik, pe rive tankon "sobreka sousèkè atè-lakay". 

Rive la, se pou se, tann se yonn, tann epi konprann se de, tout leve-doubout pou anni mande gouvelman-peyi franse a moli anlè rel-kantinàj-lahan-genyen-machandiz nan kawbe-tre franse atè-lakay-matnik, betje a, dabò-pou-yonn se an djendjen tjoupèpè, an moun ki te ke ni an konsians sosial (se pa menm an konsians politik), an zie-klere anlè djoubáp sosial la ("social conflict" Anthony Oberschall la) te ke vini bát pou mande antipile rel-kantináj-lahan-peye-djoubák la èk mete an palpa anlè lahan lonje-pal ba ti-malere oben lahan-peye  Moún nan wouspel djoubák. Owala franse a ke bese  rel-kantináj-lahan genyen an konpanyi machandíz, nan an dekou fann, pou yonn, de, twa lanne douvan, se pou y ke vire pran lahan taha, nan menm balan an, asou anlòt konpanyi machandíz epi nan mwa oben lanne dèhè, vire antipile, pi rèd, menm konpanyi machandíz taha. Gouvelnen se pa nepi an dousin landje-miyonnen ; gouvelnen se toulong pou bát moun san yo se santi fè a cho. Pi Nan fondòk, nan an peyi otila 80% machandíz moun ka dekatche, se machandíz yo débatje anlè makadè èk otila kantináj  machandíz-débatje taha se oliwon 3 mil-million ewo anlè kantináj machandíz eti y ka voye ale vann nan peyi lòtbòtsay, tout bese anlè rel-lahan-genyen-machandíz ki ka débatje, se pou depotjole ti faktoraj atè-lakay la, se owonzon 20% adan machandíz eti moún ka sèvi atè Matnik. 

Èk menm, bát pou rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz se menm epi ta "la métropole" (sa eti se an badjoláj brèbrè-mouton  pou sáv nou tout te pou sáv rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz taha ka toumbile, aleliwon-galba, an laliman-peyi pou anlòt laliman-peyi, an lanne pou anlòt lanne delè an simenn pou anlòt simenn nan an menm  peyi) se krache tja anlè lide tout gouvelnáj ekonomi-peyi atè-lakay-matnik, tout ti lide an gouvelman atè-lakay, oben pi djòk, tout gouvelman natifnatal-matnik. Se pa ti koutja èk lòlòy sa koutja èk lòlòy vini adan an konsit-gouvelnáj epi mande pou tout machandíz koute menm kantináj-lahan nan tout "les outre-mer" ; moun atè-lakay-matnik (moún leve-douboút politik ka tankon moún leve-douboút sosial la) pòhò pe rive konprann yo pe pa vini mande ba Gwadloup, Gwiyann oben La-Rehiyon, Kanaki eti pa adan menm rel-gouvelnáj atè-lakay la epi Matnik, eti pa pe ni menm  tan-nanninannan-longsay sosial oben politik la epi Matnik, eti delè pa adan menm laliwonn (lanmè-ble Atlantik Karayib la se pa menm laliwonn epi lanmè-ble Lezenn lan oben pi kare-bare lanmè-blé  Padifik la) ; èk apre  Topay Lisbòn Ewòp Yonn-nan-yonn lan (Desanm 1987) epi ranbonni larel-fondás-gouvelman-peyi Máws 2003 a pa pe adan plodari "Dom-Tom" lan ankò. Se mafoudja lagòch franse a, yenki jakoben, kabwatè politik  La France Insoumise la, mi bwabwa politik mi, ankò pi bwabwa politik pase kabwatè-politik, "mren, mren, mren" MIM/Gran Sanblé a, anni ka foute tout peyi, tout moún adan an menm panyen-touloulou a, depi de tè-danme-mitan-lanmè anba gouvelnáj an kasik Walis-èk-Futuna a jik peyi-kontinan Gwiyann lan epi tilili palpa-moún-peyi-nanninannan y lan, pase Matnik, pi gran tè-danme-mitan-lanmè nan se Karayib atè-solèy la, Gwadloúp se sis tè-danme-mitan-lanmè. An vie mès-ti-papa-blan eti anchoúste nan fonfonn kabèch piplis se franse-an-frans lan èk tout se franse-atè-Matnik, betje tankon nèg-ginen, ale kriye Frantz Fanon pou se konprann sa. 

Pou tousa gran langayelè-ekonomi eti Matnik ni pou ta y, kilès ki pa te rive konprann sa kòdjòm, nan apiye asou dekou 2009 la, lè yo ba w an "faro" anlè rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, 50,00 €, se pou menm yo tala  blotje rel-kantináj-lahan-peye-djoubák  èk anni sa ka leve an bidím cháy-dèhè-debaba eti ka depotjole leve-douboút sosial la pou ancháy tan, ba ekonomi kapitalís la tout zouti pou deraye ekonomi-vivri a, ekonomi yonn-a-lòt nanninannan an ? Ki rel konsians politik èk ki rel sa-kabeche-ekonomi an moun ki ka vini badjole pou yo abwogát taks asou machandíz la-frans èk ewòp ki ka debatje an peyi a, an ti 250 a 300 milion € pou se ti lanbouk Matnik la sa pe ranmase zòdi an lari, koupe zèb bò chimen, eti dòt ti bagay lavi toulejou ? Nan tout peyi oliwon latè, ekonomi an ka mete politik la anba jouk li,  ki kabwatè-politik nan an peyi anba jouk, Matnik se an peyi-anba-jouk, pe pa ka rive konprann sa eti san an lanmen-gouvelnáj atè-lakáy, an djokte pou mete larel-gouvelnáj ekonomi nan brann, yo ke pe kore mès agoulou-gran-fal se boutik franse atè-matnik la ? Nan an doukou ekonomi konsa, se anni politik mete an kawbe-tre atè-lakay nan brann ki pe kore  bankoulele ekonomi èk sosial taha èk pou toulong vire kabeche se katel-dekantje-longsáy  ekonomi èk sosial la, ki politikè debiele pe vini ka badjole mete doukou Mátník la, ta Gwadloúp la ta la Kanaki, ta Gwiyann epi dòt nan menm sák la ? Plodari sosial la se toulong plis pase pou mande trape an faro branbrann-kòtòk oben ranbonni dekou lavi-toulehou ; plodari sosial la se dabò-pou-yonn an anchoukáj tan-nanninannan longsay sosial la, ki politikè franse debiele an mitan kabèch pe vini fè moún  pran dlo mousách pou lèt, konprann leve-douboút sosial Mátník la se menm bagay epi leve-douboút sosial Gwadloúp la oben ta La-Rehiyon otila pa menm ni leve-douboút sosial èk progranm politik li te ke sa règle  problem Matnik nan an bát-zie ?    

Nan lannwit 24  Sèptanm 1870 taha, Lwi Telga epi se konpayel leve-doubout li a te monte mòn  Honore asou laliman Ehèn Lakáy pou pare zelonn-goumen y lan, depareye moun ki ni fizi epi moun ki la pou voye wòch, moun ki ni koutla-bonda-mate oben pikwa epi moun ki te la pou voye dlo-piman, tousa epi dòt trase-welto-rive. Isiya la konsa, se pou konprann yo te ke ladje chikannáj, si se pa babiyáj, kont rayi-rás-nèg-ginen eti ke toulong báy oliwon-latè pou pran an goumen denouke jouk sosial èk politik eti Mátnik pri anba y la. Se jou Sanmdi 24 Sèptanm 1870 taha otila Lwi-Chal Yoút pitje Kode èk sa ba gawoule sosial la an fondokte politik, an kote-rive otila y pa te pe vire bát dèhè, ni menm mize an chimen, adan tjèk La-Frans  ke sove nou douvan se betje y la tankon se "ti-yich Telga" a, brèbrè-mouton twa londjè kòd lajounen-jòdi a, lè fè palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la konprann.  

Pimpe isiya-la-konsa