Plodari 22 Me 2024 la

 

Plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" an

 

Nan lavi-toulejou a, depi larel-gouvelman-peyi 19 Maws 1946 la, eti Eme Sezè, limenm, te gran plodayè-palantjè, gouvelman franse a mete an politik nan brann otila tout moun An-Frans pe debatje Matnik, lè yo le, kon yo le, tankon nan tout laliman-peyi La-Frans.  Ek apre, menm lè Ewòp (nan topay sistenm-gouvelnaj Lisbòn 13 Desanm 2007 la) te mande pou toulong plis gouvelnaj-politik atè-lakay konsa ka fèt nan tout se tè-danme-mitan-lanmè Meditèrane a, gouvelman franse a voye se plodayè-tòt-gouvelman y lan douvan. Tout se plodayè-politik Matnik la, depi Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la, jik gran-badjolè "mren, mren, mren" an, rive Sèy Lètchimi lajounen-jòdi, te apiye politik franse taha eti te ni de bidim wach-dèhè ; yonn se Matnik djigilòp tankon peyi-asou-latè èk lòt la, pi depotjolè ankò, se pou ba se betje a tout lanmen-gouvelnaj djòk  anlè divini Matnik ; se pa anni an politik rayi-rás nèg-ginen nan tjenbe zobray-o-kare fondás sistenm ninang-founang doubout, se dabò-pou-yonn, pou koubare tout krèy sosial ki se pe te dekatonnen an tre-machandaj peyi.

Lamenm-la, se pou konprann sa eti si chenn-koumandaj sosial  sistenm ninang-founang lan se ka bay jik jòdi, fòk pa ale badjole  Matnik anba an sistenm ninang-founang, se pa sa menm. Nan sistenm ninang-founang franse a, nèg-ginen an pa te pe trape kare-tè pou ta yo èk menm si an ninang-founang delofe te pe trape an ti tjoutjoút kare-tè ka djoubake, fè an ti jaden anlè y, jaden an se te ta y men tè a, jenhen, betje a te pe vire pran y anlè y lè y te le, se près menm rel sistenm epi "colonat partiaire" la. Men se pa anni kare-tè eti an nèg-ginen pe ni pou ta y, lajounen-jòdi, ki ka depareye sistenm ninang-founang lan èk sistenm peyi-anba-jouk franse atjolman-la a. Se plis an lanmen-gouvelnaj sosial èk politik, menm flòkò, eti nèg-ginen an pe tjenbe nan de lanmen y men pa ka jenhen èche vire kabeche y, tonnfakte y, natifnatalize y, pou y se palantje matjoukann-peyi y.  Se pa ti bagay, piplis moun atè-lakay-matnik pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè, ale wè ba y an trase pran letjèt nan divini. Nan an dekou konsa otila pa ni piès konsians politik, piès konsians peyi-natifnatal nan lèspri Frantz Fanon an, anni an ti konsians sosial nèg-ginen, kimafouti plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" esa ?

Betje Matnik la pa te jenhen ni tè ki te ta y, se anni an gouvelman-peyi (franse) eti y te ni ka apiye y èk te pe mete larel-gouvelnaj kòdjòm tout kout-malfentè, kontel vòlè tè moun, yo se pe fè. Nèg-ginen natifnatal-matnik la, limenm, te pe ka djoubake anlè an kare-tè tout lavi y, san jenhen rive ta y. Apre ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 la,  an ti konpanyi nèg-ginen vini trape an ti kare-tè tou wèt pou ta yo ; pann nan tèt an mòn oben lonji nan fondòk se koule a, se kare-tè taha pa te ke jenhen pe kole pou fè an sosiete, tjèk kare-zobray ekonomi ki ka vire-glimen an lakou-peyi, palantje an mès-longsay-peyi ekonomi tankon politik. Lamenm-la, se pou se tann èk konprann, nan se ti kare-tè tou wèt taha, se anni an konsians rás-nèg-ginen ki se pe leve, se pa menm an konsians sosial, ale wè an konsians politik. Konsians rás-nèg-ginen taha ka cheley depi an vie fidji jòn-blenm prin-sise  oben an manawa wòz pòpòt-lacho se fè an ti rizèt-griyen ba an nèg-ginen. Konsians sosial la pa se pe rive fèt kòdjòm pou se mayonmbo taha ki pa te pe ni anni sa pou fè nan an lanne ; fouye tè nan jaden se, o-plis, anni de mwa adan an lanne. Man toulong dekantje konsians sosial la tankon poto-doubout sine qua non konsians politik la. An moun pa pe ka bát pou delofe an peyi  si moun taha pa fouti kabeche kote eti y doubout nan zandal sosial la, trape an rel-divini tankon krèy-leve-doubout sosial. Men, ès an krèy-leve-doubout sosial kontel krèy-leve-doubout sosial  djoubakè-lizin lan, te ke pe sa doubout nan mitan lakou-peyi a èk bát pou tjèk ranboulzay politik oben menm an toumbilaj politik ? Es an krèy-leve-doubout sosial tankon mayonmbo natifnatal-matnik la te ke sa, li tou yonn, doubout  nan mitan peyi a, gade wè pou an bwaraj krèy-leve-doubout politik èk kriye ago an bidim bawouf-anlè-peyi-nou ki se pran seraj peyi taha ? Nan ki doukou esa otila bwaraj krèy-leve-doubout sosial oben/epi krèy-leve-doubout politik ka pe fèt ?  

Rive la, se pou se dekantje, liy-dèhè-liy, se   katel-dekantje-longsay sosial la epi se  katel-dekantje-longsay politik la eti yonn pe malakse adan lòt pou fè yonn oben yonn epi lòt  pe ka kouri nan menm lawonn an katel-dekantje-longsay pi blayi ; kontel katel-dekantje-longsay dekatonn ekonomi-peyi pe ka fè anchay katel-dekantje-longsay sosial èk politik kouri nan an menm lawonn nan dekou eti tout katel-dekantje-longsay ka chaye an tilili problenm sosial, problenm politik, problenm laliwonn, èk problenm palpa-moun-doubout, problenm branbrann-kòtòk, problenm mès-longsay-peyi, problenm larel-tribinal, tou. Man ja matje sa eti an katel-dekantje-longsay pa jenhen se pe an problenm yonn-tou-yonn  èk plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" taha, tou politik eti y politik la, ka liannen an tilili katel-dekantje-longsay politik pou gouvelman-peyi eti Matnik pa ni pou ta y, pou larel-tribinal, se se an larel-tribinal-nanninannan, ki pa ka bay nan peyi a, epi an tilili katel-dekantje-longsay sosial pou ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 taha  ki pa te rive regle, se se kawyadole, bidim djoubap sosial sistenm kawbe-bitako a, nan mitan palpa-moun-doubout nèg-ginen an epi ti krèy betje a.  Owala nou se matje palpa-moun-doubout nèg-ginen, se pou nou se konprann an tilili krèy moun, an tilili lakou epi an tilili tòt-genyen-kòtòk la-pou-la epi  tòt-genyen-kòtòk nolfòk nan divini. Se pou se mande sav, si leve-doubout sosial Matnik la ki te palantje jou-gloriye tan-nanninannan-longsay 22 Me a tankon an pete-chenn sosial (se anni pou palpa-moun-doubout ninang-founang lan te pete chenn yo ek piplis moun nan peyi a pa te nan chenn nan 1848 - nèg-mawon, nèg-san-chenn, djoubakè-yonn-tou-yonn, djoubakè-san-chenn nan kawbe-bitako, djoubakè-lanmen-djok, mayonmbo milàt, tousa -) ek pi nan welto, an jou-gloriye politik, te rive, nan tan ki pase depi lanne 1976 taha,  depenn-o-kare an kantinaj larel-kòtòf sosial eti ka pe kabwate laliwonn sosial Matnik la, fè pou y sa fè kakol douvan sistenm sosial franse a èk kore lavwa-djole lòlòy franse ki ka debatje anlè Peyi-Matnik la ?  

Mi se sa mi, an lavwa-djole se krèy-leve-doubout politik natifnatal-la-frans lan epi tout plodari rayi-rás-nèg-ginen yo ka chaye, "gran vini-pran-plás-nou", ki ka debatje Matnik, alagadigadaw, èk ka kouri nan kabèch moun ki pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè men anni an zoko, si se pa an sitjèt, tan-nanninannan-longsay nèg-ginen an, delè anni an ladje-matjoukann-ba-yich-dèhè Afrik. Moun ki pa fouti depareye Matnik nan Karayib la epi La-Frans nan Ewòp-Azia a èk pa fouti konprann Matnik trape katel-dekantje-longsay sosial èk katel-dekantje-longsay politik ki ta y èk pa pe menm epi ta Senegal oben Burkina-Faso, ta Kòwsika nan lanmè Meditèrane a oben ta Kanaki nan lanmè-ble Pasifik la menm si nou se voye tout tjè-senyen nou ba Kanaki èk mande yo pa jenhen moli douvan se franse antra a.  Menm Gwadloup, nan menm lanmè Karayib la pa pe nan  menm rel  leve-doubout sosial epi Matnik èk se pou sa fok se toulong leve an yonn-a-lòt Gwadloup/Matnik, "menm biten, menm bagay" ; Gwiyann nan menm kontinan Amerik taha, pou peyi-kontinan eti y ye a pa pe nan menm rel leve-doubout sosial la eti ka toumbile nan tan-ka-pase èk nan laliwonn tou.

Leve-doubout sosial eti limenm ka depenn-o-kare an laliwonn/tan-ka-pase, ale mande Maslen Nado pou y se di w sa nan bel pale-franse-an-frans, toulong nan blo epi gouvelman-peyi a (isiya la konsa gouvelman-peyi antra franse a) eti ka pe ladje oben bare anlè y, branbrann-kòtòk, matjoukann-fondòk-peyi larel-tribinal oben matjoukann-fondòk-peyi mès-longsay-peyi, tousa.  Leve-doubout sosial la se anni pou defann tòt-genyen, branbrann-kòtok, sosial ek menm delè politik, palpa-moun-doubout nan an peyi, palpa-moun-doubout la (moun peyi-lòtbòtsay tankon moun atè-lakay) se pa, pies toubolman, palpa-moun-peyi-natifnatal la. Se pou se konprann se pa an leve-doubout sosial ki se pe ka apiye pou kore "bidim bawouf-anlè-peyi", se anni an gouvelman-peyi ki ka pe fè moun peyi a pran letjèt nan divini èk kore toumbilaj palpa-moun-doubout.

Pimpe Isiya-la-konsa