Vaval, Jòy pran pòz an lanmanten !

 

Vaval lanne 2024 taha, "Pété tchou", ja pi nan lèspri djezinen aleliwon kannaval-matnik la pase Vaval kout-fizi-biwa lanne pase a èk menm Vaval, "Papa varyan", kannaval-matnik 2022 a ; tousa, menm si matje-kreyol la pòkò pe rive kòdjòm, se pa jòdi, matje-kreyol gouvelnaj mès-longsay-peyi Matnik la ka matje "tjou" epi an "tj" èk jenhen an "tch" ; mi lajounen-jòdi, La-CTM mete Kreyol-matnik la lang gouvelnaj-peyi, man se pè ! An tèt-kokodil eti ka anchouste Jòy nan wach-peyi-matnik lajounen-jòdi a, an latje pweson eti ka fè moun-matnik ki pèdi sa-sav lèspri-peyi yo, konprann te ni an pweson bwak-lawviè yo ka kriye lanmanten, ki ba dezienm lanbouk Matnik la tit Lanmanten y lan eti se lanbouk gouvelnaj ekonomi atè-lakay-matnik. Pweson-lanmanten taha pou ka tjoke lèspri an moun natifnatal-matnik asou an  zanpanlan tire-kont nanninannan an eti yo ka kriye manman-dlo, ki ka rete nan se lawviè a èk/oben bwak-lariviè a, te ka pe chaye moun ki nan gaway tou-yonn bò lawviè, chaye tjanmay ki pa rete tèt-kole epi sa-sav eti papa èk manman yo ladje ba yo. Ni an konpanyi moun-desèvle atè-lakay-matnik ki ja wè an balenn adan sa.

Atjolman-la, si lanmanten/manman-dlo a se vini trape an tèt-kokodil dan-file, se nèhè pou fè moun konprann menm tan-nanninannan matnik la ka chape anlè moun-matnik pou djol-koule yo ka rete djol-koule asou bagay, machandiz, ki ka sòti lòtbòtsay debatje ; kokodil la se pa an bèt natifnatal-matnik oben menm an bèt-karayib, se nèhè an drivayajè vakabon ki ladje  y la. Vaval 2024 taha ka depenn an doukou-kòtòk otila Matnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se vini lapidanm lavi-gliminen an, an smartfòn eti ka mete moun yonn-tou-yonn nan lavi a, pa fouti tann sa ka pase oliwon yo ; an kát-ble genyen-machandiz-peye-apre (se pou mande sav si koulè-ble se an koulè kannaval atè Matnik) anlè tit-fanmi "M Vaval", ki la pou "pete tjou" moun, pou yo pa ni pies lanmen, se se an lanmen latanmòt, asou tan-ka-pase a. Ehe, Vaval 2024 taha ka fè moun wè, nan de koko-zie yo, de djing-kòtòk wakle-boulin teknoloji a, smartfòn lan epi foto an lanmanten anlè y epi kát-ble a ki ka vini vèw (vèw kaka-mangous, vèw-ble, vèw-vèwdigri, vèw-kokodil) anba rel-lahan-genyen-machandiz ki ka dedouble. Misie Vaval ni kát-ble taha, se an larel-flouze-lavi genyen-machandiz anni pou kát jou, pa plis.  

Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moun lavi-toulehou epi smartfòn yo, Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayimbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan pweson lanmanten an oben tjèk manman-dlo te ka benyen nan bwak lawviè-lezád) asou menm kat jou kát-ble genyen-machandiz taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moun-vide-kannaval, fè pou moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo, kát-ble a la pou sa. Menm epi "Pété tchou" y la, Vaval la, pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol flouz epi tout moun. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi dan-file kokodil li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) se koulè wòz smartfòn lan, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, èk menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lawonn-moun-asou-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial, si an konpanyi pa ka èche pran tout pou ta yo èk anlòt konpanyi ka fè kakol douvan yo, èk tout sousèkè èk tanbou-de-bonda eti tout djoubap ka leve oliwon-latè. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19^enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing bidim katel-dekantje-longsay politik èk sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay èk se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se más la anba jouk li, èk ka pe toumbile liannaj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.

Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; èk nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt, an gangan-afrik ki pase pás, men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè Matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kát jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bèkmè, kokodil ka gore moun, tousa. Men kimafouti Vaval fidji kokodil dan-file èk latje lanmanten, esa ?  Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an kokodil dan-file ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan fè dan-file y asou moun ? Pi nan fondok, ki peyi, èk/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se vote larel-tribinal koubare moun-lòtbòtsay nan vòlè, ni menm genyen tè atè-lakay, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi fondalnatal la, gouvelnaj kore-kratjak la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?

Gouvelnaj kore-kratjak la se an katel-dekantje-longsay eti  ka tjoke divini an peyi toulong-ale, se pa anni pou vini plere asou bagay ka rive blo nan an peyi èk moun pa ni piès lanmen-djòk asou sa, se pou se konprann lide taha eti moun ka toulong gade wè trape an kalibich nawflaw nan mitan tan-ki-pase epi divini. Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsay debatje atè Matnik, lanne taha, Jòy epi lanmanten/manman-dlo a ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, se plis tan-nanninannan an (lanmanten an ja djigilòp, manman-dlo pa nan lèspri moun-matnik ankò men Jòy se an bèt-soubawou ki sòti lòtbòtsay debatje) ki ka debatje blo nan lavi-gliminen-atjolman an.  Se lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha èk Vaval la, nan yonn-tou-yonn li a, anlè wagaba kannaval-matnik la pa pe ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, menm si y se ka malakse y epi an bagay atè-lakay-matnik, lanmanten an ki djigilòp tankon bèt-peyi èk manman-dlo a ki ladje lèspri moun-matnik lajounen-jòdi, tire-kont lan pa te jenhen ka depenn laliwonn-peyi a men toulong anni pou fè an zanpanlan tire-kont kouri lawonn. Se tout fòse-lèspri se mès-longsay-peyi karayib la douvan tan-ka-pase a, pou balan eti y ka pe pran (tan-ka-pase a ka sòti nan Ewòp debatje, tout se peyi taha, gouvelman-natifnatal oben ti kawbe-gouvelnaj atè-lakay, tou lòlòy epi sa anba jouk politik Ewòp) jik pou toudi moun atè-lakay eti yo menm, nan rete-toudi taha, ka pase anlè laliwonn-karayib Matnik la pou ale pèdi sa-konprann yo nan bidim savann tilili laliman-peyi, tilili peyi-asou-latè, tilili tan-nanninannan-longsay, tilili mès-longsay-peyi, tilili lawonn-moun-sou-latè Afrik la (se yonn adan se kontinan planèt la, se pa an peyi-asou-latè) otila pa jenhen te ni kannaval èk más la se dabò-pou-yonn an branbrann-fondòk mès-longsay-peyi pou leve èk apiye kanmouzaza sosial la.

Pimpe isiya la konsa