Plodari politik Kabwatè-gouvelnaj CTM lan

 

Se pa anni pou depenn plodari politik kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi, eti ka depareye epi plodari politik lòlòy kabwatè-gouvelnaj anni-jere douvan, tout bagay ki ka fè Matnik rive rantre nan wach-kòtok politik la. Se pou dekantje anchay fòse-lèspri ki ni nan plodari politik taha, kontel palantje an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik adan Repiblik An-Frans lan, eti ka pe fè y bát plis tankon an kouri-nouvel politik pase an plodari politik. Menm lè plodari politik taha nan djoubap epi ti-lèspri-antra franse a (lè y ka tjoke chous rayi-ràs nèg-ginen ki ni, toulong-ale, nan plodari franse a èk eti lang franse a ka chaye alagadigadaw), bagay ki ka pe ba y larel plodari politik li, se toulong pou y se rive chwa adan an chimen-kore otila larepiblik franse se nou-matnik tou, èk pou pa jenhen kabechinen tjek Repiblik Karayib Matnik la, depareye Matnik-Karayib-Amerik taha epi An-Frans-Ewòp la.

Plodari politik la se pa pe an kouri-nouvel, pa menm an pòte-nouvel ale wè tjèk badjolaj asou madanm ki te enmen silema èk badjolè politik ki te sèvi y mari se foutbol eti y te enmen. Plodari politik la se, dabò-pou-yonn, an pawol ki anchouste nan an tilili djing tan-nanninannan-longsay la ki pou ka, lamenm, vini toumpakte wach-kòtok jou-ki-jou a. An plodari politik matnik pa pe ka bát san leve, ki leve esa palantje, lide an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik. Se nan fè eti palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha ki ka ba plodari Sèy Lètchimi an tout djokte (tout dan file) politik li. Palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha, se pawol fondok-peyi Eme Sezè, Kanmi Darsiè tou ; peyi-natifnatal Matnik la eti y ka rale a tou. Apre senk lanne "palpa-moun-doubout atè Matnik" (population  martiniquaise nan pale franse bwabwa se palantjè-peyi Matnik la) nou vire trape, depi de lanne, an pawol-fondok palpa-moun-peyi natifnatal-matnik, èk anni sa ja ka ba plodari Sèy Lètchimi an, an pwa-peze politik kòtok. Men ni de tjak, de bidim tjak, yonn se tit-langayele  palpa-moun-peyi natifnatal-matnik èk  peyi-natifnatal Matnik taha ki pa ka kouri lawonn nan plodari dèhè, nan pawol tout se plodayè oben badjolè politik PPM lan ; ou se di se anni S. Lètchimi èk D. Lagè, delè konsa, ki ni se tit-langayele taha anba lang yo. Lòt tjak la, se pou konprann se de tit-langayele taha pa ni menm pwa-peze a nan lang franse a epi nan tjèk kreyol oben franse bannann atè Matnik. Palpa-moun-doubout atè Matnik la se toulong tout moun ka rete nan peyi a nan an tan-t lavi-toulejou Matnik la ; adan se moun taha (lamenm-la fok sa tann "tout moun se moun" misie Jan-Bètran Aristid Ayiti a, epi nan menm balan an, "tout moun-asou-latè" mapipi-èskwaya Edwa Glisan an) ni yich-peyi, moun ki vini epi yich-peyi, ni tè-rapòte oben moun-lòtbòtsay ki ka pase pou an tan fann nan peyi a… ni jandàm franse a ki te fiziye Ilmani èk Marilwiz la ; ni se yich èk ti-yich Ilmani an, tousa. Se pou se konprann anfwa, lè moun-politik natifnatal-matnik la, palantjè-peyi epi sa, ka badjole tit-langayele franse taha "la population", yo ka mete moun natifnatal-matnik la nan menm rel anchouke nan mès-longsay-peyi epi jandàm oben mèt-lekol franse a ki pa sa wè an ti nèg-ginen nan zie, epi marabou afik-anba-solèy la, epi madanm-sara Ayiti a, epi rasta-viann Sentlisi a oben epi manawa Dominikana Tèsenvil la menm lè se moun taha pa fouti kole de tit-langayele lang natifnatal-matnik la. La eti se anni an palpa-moun-doubout ki ka rete la, pa ni bizwen gouvelman atè-lakay, ni menm larel-tribinal atè-lakay, se pase moun ka pase la, "an lanmen latanmòt pou zibie pran lavol".

Lamenm-la se pou sa konprann sa eti tit-langayele palpa-moun-peyi natifnatal-matnik  taha ka chaye an lang natifnatal-matnik epi y eti limenm liannen tontenn-mitonn epi an mès-longsay-peyi matnik tou. Se pou se konprann tou, an tilili larel-kòtòf mès-longsay-peyi ki pa pe ka bay nan menm rel-konprann, nan menm liannaj yonn-a-lòt, tousa, kontel atè Matnik èk atè Gwiyann oben atè Gwadloup èk atè Matnik pou tan-nanninannan-longsay la ki pa menm, menm si se twa peyi taha pase pàs anba sistenm ninang-founang franse a, anni pou katjile sa eti se fè-kakol la pa se pe menm. Isiya la konsa se pou fè an zig asou tit-langayele "les outremers" la nan plodari Sèy Lètchimi an èk menm flouzte pou ale pale asou tit Gwadloup oben Gwiyann oben menm mele katel-dekantje-longsay Gwadloup èk ta Matnik oben Gwiyann. Tout ti-lèspri èk kanman antra franse a eti an kabwatè kawbe-gouvelnaj nan gouvelman franse ka rive size koze epi kabwatè Conseil Général Gwadloup (Matnik pa nepi ni Conseil Général pou ta y ankò) èk ka ale badjole nan size-koze epi media dèhè èk ka nonmen tit-fanmi Lètchimi, se pa menm an lapsus linguæ oben an lapsus calami, epi sa, misie ka tèste se kabwatè-gouvelnaj CTM lan eti y fini koze epi y. Sistenm-gouvelman franse a limenm  se an bagay anni kabwataj mitan-Paris èk menm Nouvel-Kaledoni ki ni tankon an ti gouvelman atè-lakay (se pa nepi an gouvelman atè-lakay kontel Estado de Pernambuco nan Brazil oben  Kalifòwni nan Etazini epi angle-kalifòwni y lan pou lang gouvelman, ale wè Estado Libre y Soberano de Oaxaca nan Meksik) epi an larel-tribinal-nanninannan eti larel-tribinal-gouvelman franse a ka gare nan tout ti lari Noumea, se ti gatè-ze Paris a le rale sa anba yo. Nan 21^enm siek taha, ki palpa-moun-peyi, ki peyi-natifnatal se pe ka defann tòt-genyen y, se apiye anlè pwa kò y, san, se se an gouvelman atè-lakay ; san, se se an larel-tribinal  nanninannan oben an larel-tribinal peyi ?

Se tout fòse-lèspri plodari "autonomie pour la nation martiniquaise dans la République française" la, owala ou se bát pou an apiye-anlè-pwa-kò kawbe-gouvelnaj, se pou w w se mete an larel-tribinal-peyi nan brann èk owala larel-tribinal-peyi se vini ka ba y, se pou gouvelman atè-lakay la, pran chimen toulong plis apiye-asou-pwa-kò jik rive gouvelman peyi-natifnatal. Moun Matnik pa se pe la ka plenyen asou kare-tè yo eti franse fè bawouf anlè y san mande pou an larel-tribinal-peyi Matnik se simèwje èk pran lanmen anlè larel-tribinal franse pou kabwate se djoubap taha. Ki peyi esa otila an bwabwa ka vini li èk badjole larel-tribinal franse ba moun èk pou yo konprann yo konnèt larel-tribinal-gouvelman franse a pase pèsonn, fouti yo pa fouti konprann sa se an fondás èk an sobreka-tribinal franse ke ale èche tjèk larel-regle-djoubap nan tribinal an-tjou-man-deviran, se pa de ti kote anba-bwa, ki ni An-Frans pou rele an djoubap atè Matnik. Pi nan fondok, owala ou nan larel-tribinal franse a, se pou pran anlè kò w èk ladje ba konpayel djoubap la menm lè w ni rezon pak-an-pak.

André Aliker te ka matje anchay katel-dekantje-longsay politik èk sosial atè-matnik nan jounal Justice ba djoubakè atè-lakay-matnik la eti piplis adan yo pa te ka li, ni menm konprann lang franse taha ; Sèy Lètchimi la ka plodaye anlè an karetel politik  eti piplis moun atè-matnik pa ka menm rive tann, pa menm se palantjè-peyi a  eti nan senk lanne gouvelnaj CTM pa menm pou te leve an rete-katjile asou gouvelnaj atè-lakay la nan sistenm gouvelman franse a èk anni pou ale size tankon an ti Jezikri nan pòslenn bò gouvelnè franse a. Menm si kabwatè-gouvelnaj CTM lan se ka apiye anlè lang kreyol-matnik la (èk mès-longsay-peyi matnik la) plis pase nouvelis kominis la, menm si doukou politik èk sosial se lanne 1920 pou 1934 la pa se pe menm epi doukou politik èk sosial 2023/24 la, yo de ka sanm moun ki tou-yonn ka pòte chay an goumen ki mande pou tout moun, an palpa moun leve-doubout, kole tèt èk kole zepol, se se zepol-kare, nou pa ke pe rive fè mès-longsay-peyi matnik nan lang franse ; san an gouvelman natifnatal-matnik, nou pa ke sa doubout an kanman-fondòk-peyi matnik la ("identité martiniquaise", mapipi-èskwaya Eme Sezè a) epi lang-pale franse a oben tjèk pale franse-bannann jik pale-kreyol tjòlòlò a. Ki peyi-asou-latè te ke rive tjenbe an kanman-fondòk-peyi san an gouvelman natifnatal pou ta y èk epi lang èk mès-longsay-peyi politik anlòt peyi, an peyi-lòtbòtsay ? Ki gouvelman antra, gouvelman an peyi-lòtbòtsay te ke debatje nan anlòt peyi-asou-latè pou palantje tòt-genyen peyi anba-jouk la ? Nan ki peyi-asou-latè otila moun ka ka rive nan dekatonn ekonomi èk sosial, nan dekatonn mès-longsay-peyi, nan dekatonn moun-asou-latè, tousa, san an gouvelman natifnatal ? Ki peyi-asou-latè ka rive trape an lanmen-gouvelnaj asou matjoukann-fondòk-peyi san an larel-tribinal natifnatal ?

Plodari kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi,  ka fòse lèspri moun ki sav an peyi pa se pe ka woule asou de bòdaj nan an menm doukou, rete nan mande-trape kantekantaj sosial epi La-Frans (larel-gouvelman depotjolè Maws 1946 la eti Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la te palantje) èk nan menm balan an palantje an kanman-fondòk-peyi-matnik nan repiblik anni-jakoben franse a. Isiya la konsa, se pa menm an gade-pou-douvan politik, se se pou leve lide an gouvelman atè-lakay-matnik (se pou y toulong mele Gwadloup, Gwiyann, tout se peyi-anba-jouk-la-frans taha, "les outremers" yo a, adan sa), men pou lòlòy èk bwabwa gouvelnaj CTM douvan an te lòlòy èk bwabwa, plodari politik Sèy Lètchimi an (se an plodari politik pou kabeche èk dekantje eti y ka kabeche èk dekantje se kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik la) ka pe bloublou an moun epi lide mande plis lanmen-gouvelnaj CTM eti pa se pe, jenhen, an ti gouvelman atè-lakay pou, se se mete an konte-dekantje matjoukann-fondòk-peyi nan brann. Se anni an gouvelman natifnatal ki pe rive fè pou yich-dèhè pa ale pèdi oben ladje matjoukann-fondòk-peyi eti  gran-moun-lontan te genyen nan leve-doubout djòk yo.         

Pimpe isiya la konsa