Si Lang-kreyol se vini lang gouvelnaj-peyi
Kawbe-gouvelnaj
politik Matnik, tankon laliman-peyi la-frans, vote pou lang-kreyol-matnik se
vini lang gouvelnaj-peyi nan menm rel lang-gouvelnaj-peyi epi lang gouvelnaj-peyi
an-frans lan. An bidim trase-welto-rive politik eti ka toumpakte blo tan-nanninannan-longsay
matnik la jik pou dekare wakle-boulin sosial la èk nan menm balan an estèbèdè se
palantjè-peyi-matnik la epi se konpayel peyi-natifnatal-matnik la tou, jik se
kreyolis la yo menm, epi "lang laliman-peyi la-frans" bwabwa
yo a. Vini lang gouvelnaj-peyi se pa pou vini badjole oben fè gòj nan an
kawbe-gouvelnaj politik, "se mren ki fè, se mren ki mete, mren, mren
mren", se pou lang-matje a se pran lanmen anlè lang-pale a ; èk pi nan fondok dekantje-kabeche
lang lan, se pou peyi a, limenm, se vini
peyi-asou-latè, bay nan konsit lawonn peyi-oliwon-latè pou pran pawol politik
asou tit-peyi y ki ta y, se anni pou se fè moun tann èk konprann Matnik ja an chimen
depenn-dekantje èk konte rel-kantinaj matjoukann-kòtok peyi-natifnatal li,
bagay ki pe fèt kòdjòm anni nan an lang natifnatal-matnik.
Dabò-pou-yonn,
nan vini lang gouvelnaj-peyi taha se pou rel-depareyaj nan mitan moun-natifnatal-matnik
èk moun-peyi-lòtbòtsay vini pi klè, pi djok èk konprann sa eti an
moun-lòtbòtsay ki ka debatje, vini djoubake oben vini ba lari chenn, ni pou aprann mès èk lang-pale peyi a, tankon
sa ka fèt nan tout peyi èk laliman-peyi oliwon-latè, tankon moun natifnatal-matnik
ka fè lè yo ka debatje An-Frans ; fè-chous-peyi taha se pa pou
moun-lòtbòtsay la se bliye peyi y, se anni pou y se rive tann èk konprann atè
Matnik ni, tankon nan tout peyi oliwon-latè, an kantinaj larel-kòtòf
mès-longsay-peyi ka kouri lawonn, se se pianmpianm, èk fok pa ka
koubare yo asou chimen dekatonn yo. Nan aprann pale èk matje lang lan se pou se
larel-kòtòf la ki ka kouri lawonn adan lakou-peyi a se pa anni koulè lapo-fidji (depareyaj ràs-moun) oben rel lahan-matjoukann, tout bagay ki ka dezandjoke
toumbilaj sosial la. Jik lajounen-jòi atè Matnik, an moun-lòtbòtsay ki ka
depatje (moun-afrik, moun-azia-ewòp, moun-an-frans, moun lanmè-ble-lezenn, tout
moun se moun-asou-latè) pa ni pou sav ayen asou se larel-kòtòf mès-longsay-peyi
a, se se sav ki jès pou fè, ki pawol-pale fok sa voye lè w bite anlè an sèwkèy
nan an kat-chimen, anba-minwi oben si an fanm se gade w nan mitan zie ka grate
do koukoun li. Se pou rel-depareyaj nan mitan moun natifnatal-matnik ki ka
defann tòt-genyen matnik èk moun natifnatal-matnik ki pa fouti konprann lide an
tòt-genyen matnik, yich-man-bans matnik la eti ka ale vote ba fachis kanman-peyi-kòtòf franse
a èk/oben moun natifnatal-matnik ki ka pase tan yo ka fouye sab tan-nanninannan-longsay
Ejipt la, èche an gangan-afrik nan lang-pale franse yo a. Dwe isiya la konsa, nou
ni pou konprann sa eti menm nan an peyi anba-jouk, an peyi san gouvelman, se se
an gouvelman atè-lakay, ni an konpanyi larel-kòtòf sosial ki malakse, tjè-fondok pou
tjè-fondok, epi se larel-kòtòf mès-longsay-peyi a, kontel yonn-a-lòt la nan
lasotè a, nan lèskàp la oben nan lawviè-leza a.
Larel-kòtòf
sosial la eti fondalnatal nan tout liannaj djoubak èk nan tout progranm
dekatonn ekonomi-peyi, toulong kole nan wach-kòtok lavi-toulejou epi
larel-kòtòf mès-longsay-peyi a menm lè lang-pale peyi a (lang mès-longsay-peyi
a) se pa menm èk lang-matje se kawbe-gouvelnaj, oben lang-matje se progranm
sosial la. Pou kole eti yo de taha kole nan wach-kòtok lavi-toulejou, se pou se
dekole yo (depareye yo) nan plodari lonyen-dekantje-sosial la ;
nan tout peyi anba-jouk, peyi san an gouvelman peyi-natifnatal, se se an
gouvelman atè-lakay, Matnik se an peyi-anba-jouk, progranm sosial gouvelman
peyi-lòtbòtsay la ka toulong denatifnatalize, dezanchouste peyi a, koubare
ekonomi-peyi san larel-tribinal sosial la, nan mete y kòdjòm epi an kanman-kòtòf
sosial ek ekonomi lòtbòtsay. Ekonomi taha (kontel jaden kreyol la, rimèd-razie
a, lawonn-bèlè a, voye-lak-nan-lanmè a, tann-ratjè a, machann-bonbon, tjenbwazè/djerisè,
ekonomi toloman ek mousach la, tontin ek sousou, tousa) eti pa pe ka mache
andewò lang ek mès-longsay-peyi natifnatal la (owala moun-matnik se foute y nan
an pale-franse, se pou tjwe y frèt, menm nan tjek pale franse-bannann, "la
bannann de Fon-kako a tounen kankanbou") ka limenm faktore ek ranbonni
an tilili larel-kòtòf sosial epi dekatonnen larel-kòtòf mès-longsay-peyi, nan
tan-ka-pase pou se mete lanmen frennen djoubap sosial la èk kanmouzaza
lakou-peyi a. Nan tout peyi oliwon-latè ni anchay djoubap sosial ki ka kouri
lawonn èk se nan rale-bwa-anba-dife djoubap sosial la, èche kanmouzaza sosial
la, se toulong anni nan trase an plan-divini, otila an lakou-peyi ka pe tjenbe
doubout nan tan-ka-pase.
Rel-doubout
lang gouvelnaj-peyi taha se te ke pou konprann, lamenm-la, Matnik ni an rarate tan-nanninannan-longsay
peyi-natifnatal epi an rarate tan-nanninannan-longsay sosial ki ta y èk sa pa pe menm
epi ta La-Frans lan ; isiya la konsa se pa anni pou an zafè koulè
lapo-fidji, rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik taha pa pe
menm tou epi rarate tan-nanninannan-longsay franse a atè Matnik, rarate se
betje a nan djoubap sosial/ràs-moun epi nèg-ginen an, rarate se djoubakè kawbe-gouvelnaj
franse a nan pase yo ka pase Matnik èk ka pe menm fè kout-fizi yo epi se
betje a anlè djoubakè nèg-ginen atè-lakay-matnik, Fevriye 1900 O-Fanswa,
Basiyak 1923, Kawbe 1948, Chasen 1951, Lanmanten 1961, Chalve 1974, epi anchay
dòt. Rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik la toulong nan
liannaj pimpe-aleliwon epi rarate tan-nanninannan-longsay anchay peyi-karayib
kontel Gwadloup douvan tout, men Ayiti, Sentlisi, Dòmnik, Senvensan, Gwiyann, lakou
nèg-ginen Etazini an, Panama, Pòtoriko, Trinidad-ek-Tobago, Venezwela, tou. Ek pou
lang lan ki ka, longsay-ale, djezinen rarate tan-nanninannan-longsay
peyi-natifnatal ek/oben sosial la, vini lang gouvelnaj-peyi se te ke pou antipile
dekatonnen rel-kantinaj matjoukann-kòtok politik ek matjoukann-kòtok mès-longsay-peyi
eti nan pale-franse-bannann se badjolè-politik matnik la ka dekati
aleliwon-galba. Se pa anni pou brile eti se badjolè-politik taha ka brile
matjoukann-kòtok politik ek mès-longsay-peyi aleliwon nan plodari politik
franse yo a, bidim tjak la se leve yo pa fouti leve dòt, krache-dife, se se
menm an pawol politik anba-fèy, fè an welto, ou wè y ou pa wèy, anlè
gouvelman franse a, politik se pa pou plere anlè kantinaj lahan-jere-peyi.
Lòtbòtsay,
rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha ka dezandjoke, klètèw-klètèw,
tit-langayele depenn-dekantje kreyol la, se pou se konprann rel-pimpe-aleliwon
an bout, tout lang asou latè ka leve lang-kreyol ek owala yo ka vini lang
gouvelnaj-peyi, owala moun ka matje yo aleliwon-galba, se pou yo se pran tit
lang natifnatal-peyi taha. Se pou se konprann sa kòdjòm nan lèspri èk lide
gouvelnaj-peyi taha, fok sa apiye anlè depenn-dekantje èk kontaj rel-kantinaj
matjoukann-kòtok la ; sav si kantinaj tou-vènan anba Pon Prechè a, se
matjoukann-kòtok laliwonn fondok-peyi oben matjoukann-kòtok
laliwonn vire-fakte ? An lang nan
rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha pa se pe ka nonmen, depenn èk dekantje se
matjoukann-kòtok peyi a epi se menm tit-langayele a, nan menm rel kabeche se
matjoukann-kòtok taha epi an lang pale-kreyol eti piplis moun pa ka/pa sa li ek
matje, delè pa sa menm pale, kontel fouti yo pa fouti konprann pa ni an trase-liy
anba-jouk nan lang natifnatal-matnik, ou pa ka "voye an moun an nouvel-matje" men ou ka "voye
an nouvel-matje ba an moun", lang natifnatal-matnik la se anni
trase-liy pou mete nan brann, an moun pe voye an moun tout-touni anlè de pie y,
nan "dikte kreyol" La-CTM lan oben ta Martinique Ecologie a.
Nan
rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha se pou se rive konprann lang-matje ja pran
lanmen anlè lang-pale a ek se pou lang-matje taha ka rive vire kare zobray
lang-pale a nan pran-lang lavi-toulehou.
Dabò-pou-yonn, nan matje an lang se pou rel-konprann se tit-langayele a pi
fann-lanm ek pou anchay tit-langayele krache-dife oben menm nanninannan se rive
vire kouri lawonn lang lan pou an konpanyi oben kouri lawonn nan anlòt doukou
pou an tan fann, pou anlòt konpanyi adan yo. Lòtbòtsay, owala an lang-pale
(oben an lang yo pa ka matje toulejou lavi fè) se vini lang gouvelnaj-peyi, se
pou lang-matje se mete lang lan nan an rel toumbilaj pimpe-longsay-ale ek pou
lang lavi toulehou a se trape toulong plis matjoukann-kòtok lang pou depenn ek
dekantje doukou sosial ek politik la. Se pou se rive tann ek konprann,
lamenm-la, plis pase matje dekare-larel o-plis mapipi-èskwaya Jan Bèrnabe a, fok se rive nan an matje ankò pi natifnatal-matnik, bagay pou se rale mennen
vini an rel-pimpe-longsay kòtòf lang lan ; bagay pou se rive tann ek
konprann rel-lide kouri-lawonn karayib la nan plodari bililik-longsay karayib la.
Lang
gouvelnaj-peyi, se te ke pou, tann se yonn èk konprann se de, plodari politik atè-lakay-matnik
la se ka rive sispann mès pale otila yo ka ladje pale-franse pou pran
pale-kreyol oben franse-bannann nan an menm wonn-pawol-pale, bagay ki ka
debaba, aleliwon-galba, larel-kòtòf lang natifnatal-matnik la èk tout se liannè-fondàs-lang kare-lide y la. Anni de zoko-fondok-lang taha ka pe fè lang natifnatal-matnik
la se pa pe an lang laliman-peyi franse ek se pa pe an lang-afrik oben tjek
bagay mafoudja konsa men anni an lang kontinan-amerik la ; se pou se
konprann an liannaj pimpe-longsay-ale epi se 900-oliwon lang-pale nan kontinan-amerik taha. Kontel se pou se mande sav poutji, tann an mapipi lavwa-douvan mizik zouk
la pa se pe ka bay lavwa epi tousa lavwa-regle bidjoul, "mi tjè mwen,
pou djeri y ba mwen" epi asou podium lan tout pawol ka trase pòtre se
mòso-mizik la, tout kouri-nouvel nan mitan de mòso-mizik ka bàt nan pale-franse.
Nan
vini lang gouvelnaj-peyi taha, se pou lang-matje a peze anlè bililik-longsay
lang lan, lang-matje a ka ale tjoke tout ti wèt lavi-asou-latè pawol-pale a,
depi an tan-nanninannan otila arawak la te ka file zouti asou wòch-bondie Makouba a se nan sa eti y ka vini toulong pi bililik-lonsay. Vini
lang gouvelnaj-peyi se vini an sistenm-lang èk nan tout sistenm oliwon-latè, se
rel-pimpe-longsay kòtòf la ki pi fondok. Nan vini lang gouvelnaj-peyi, se pou
se èspere wè an lang-matje simèwje, pran lanmen anlè pale-kreyol lòlòy
lavi-toulehou a, bloublou y men pa gare y nan chimen (lang-pale a se toulong an
milan cho bò chimen), èk trase an divini kalibiche ba peyi taha, vire kare y
tankon peyi-asou-latè, toulong-ale.
Ki
matjoukann-kòtok politik krache-dife ki ka pe bay nan dekou otila lang-pale
nanninannan an ka vini an lang gouvelnaj-peyi ? Ki palpa djokte eti rel-doubout
lang gouvelnaj-peyi taha ka pe pòte ba mès-longsay-peyi a, fè pou y se apiye
asou pwa kò y toulong-ale èk ladje mès-nanninannan an, epi tout sistenm-vie-fanm
ki liannen epi y, nan chimen ? Nan
doukou eti Matnik anba jouk gouvelnaj La-Frans depi an bidim vreyaj tan, èk
lang kreyol-matnik taha leve adan dangpantang franse a, ki sa-sav-longsay-lavi
gouvelnaj eti lang kreyol-matnik taha trape pou se rive tjenbe tankon
lang-gouvelnaj-peyi nan divini anni wakle-boulin sosial lajounen-jòdi a ? Rel-doubout
lang gouvelnaj-peyi kantekant epi lang franse taha ka apiye lide an fè-kakol kreyol
ki rive jik bout, ès an moun se pe konprann Matnik rive nan an doukou
de-lang-peyi nawflaw otila se de lang lan nan menm rel-doubout lang ? Ki
divini an lang kreyol nan an peyi san gouvelman peyi-natifnatal si se pa pou vire
fonn nan sistenm-lang peyi-lòtbòtsay eti y anba jouk li a ?
Lang lan ka toulong ladje kanman-kòtòf-peyi a nan chimen, se pa anni pou tout moun-oliwon-latè ki pe debatje nan an peyi èk rive aprann lang taha towtow lè se an lang moun ka matje aleliwon ; plis pianmpianm lè se an lang moun pa ka djè matje ; se pou se tann èk konprann lide taha eti chak lang lan, oliwon-latè, ka leve èk palantje an chimen-ale drive-nan-kabèch anni pou ta y èk se nèhè sa ki te fè Edwa Glisan pòte konparezonnri matje, "man ka matje toulong nan doubout-la tout lang oliwon-latè" ; menm si y pa te se pe tann, ale wè pale, tout sis-mil-epi lang oliwon-latè a.
Pimpe isiya-la-konsa
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire