Nan chimen an gouvelman-peyi atè-lakay-matnik ?
Nan Desanm 2007, an
prèmie kabwatè-gouvelnaj politik franse te pase Gwadloup ek te badjole douvan
an konpanyi moun-gwadloup estebekwe ek nan kakarel, pou yo se ale nan Karayib
la fè eti mètafè-djoubakatwa pou yo se vini mete lahan palantje ekonomi-gwadloup
la. Pa te ni an ti lavwa-gwadloup pou te mande y eti se lanmen-gouvelnaj
politik ek larel-tribinal atè-lakay ki ka ale epi y la pase ?
Ki kote esa an peyi anba-jouk, an peyi ki pa ni piès gouvelman atè-lakay
oben natifnatal pou ta y, ka pe fè moun-peyi-lòtbòtsay ek djoubaktwa
peyi-lòtbòtsay vini mete lahan nan ekonomi y ? Moun-politik-gwadloup
te nan kakarel, se pa yo te ke ale mande sa ; ek lè prèmie
kabwatè-gouvelnaj politik franse taha te rive Matnik, Aimé Césaire te tjenbe lanmen
y, deklòtche ponyèt, ba y an gwo bo epi di y "nous avons
besoin de vous car c’est grâce à vous que nous subsistons", anlòt
dekou dekatje mès-longsay-peyi politik Matnik la (ta Gwadloup la tou nan menm
balan an), tankon peyi-asou-latè, tankon palpa-moun-peyi-natifnatal asou-latè.
Se pou moun kouri vini
mande kisa sa ni pou tjoke epi gouvelman atè-lakay-matnik ek pi nan fondok epi
jou gloriye 22 Me 1848 lè se ninang-founang atè-lakay-matnik la te pete chenn ?
Se pou redi lide taha vini eti mès-longsay-peyi politik Matnik la pa ka
dekatonnen, se se pianmpianm, depi Sèptanm 1870 jik jòdi. Anni pou moun ka vini
gloriye 22 Me, se plis timbile pase gloriye, badjole asou an lakou-peyi
ninang-founang ki te, ale-vire, pi bililik-longsay pase sa moun ka konprann, se
se pou kantinaj nèg-mawon ki te ka fè kakol adan epi an tilili moun (owonzon
lonmwatje se nèg-ginen an) ki te ja ka djoubake asou pwa kò yo ; lonje dwèt
asou an rayi-ràs-nèg-ginen ki ka kouri lawonn, anraje-mechan, nan tout
lakou-peyi ewòp lajounen-jòdi menm delè lakou-peyi afrik tou ; dawne nan lari
pou trape an tòt-ranmande eti menm si y se rive an jou nan se peyi-ewòp
debantje a, se pou yo ke vire pran y, lamenm, anlè se peyi nan dekatonn
ekonomi ek sosial la, adan an djendjen a tòt-genyen nèy, sa eti an konpanyi
genyen, se pou anlòt konpanyi pèdi y, oben menm, adan an menm peyi sa eti an
kare-ekonomi peyi se genyen nan tòt-ranmande taha, se pou anlòt kare-ekonomi
pèdi y anfwa, nan tout dekou, tout lahan-tontin se peyi nan dekatonn lan, se
nan labank ewòp-etazini eti y sere. Se pa pou plenyen zie sèk, tout tòt-ranmande
sosial ke rale-mennen-vini an debantjay kòtok se peyi anba-jouk la, tout
tòt-ranmande teknolojik oben teknik, ke depotjole teknoloji ek teknik atè-lakay
ek nan menm balan an ke mete krèy sosial defaroze (moun ki ja ka trimen,
mayonmbo a, latchè-nan-lanmè) adan an doukou rete-pri-anba-swen Ewòp,
san-manman. Se pou se mande sav, lamenm-la, si plis pase branbrann-kòtok, se
lanmen-gouvelnaj peyi-natifnatal (vini repiblik nan se peyi Commonwealth la
ek trape an wayalachi-politik kòtok pou se peyi anba-jouk franse a)eti fok
ale èche ek menm si yo se vini ka ba tòt-ranmande taha se anni nan lanmen an
gouvelman, an kawbe-gouvelnaj atè-lakay yo pe ladje y, se pa pe ba an konpanyi
moun, ek asou ki fondàs, koulè lapo-fidji yo ?
Mande tòt-ranmande
kòtok san an lanmen-gouvelnaj se pou rete adan lèspri rive jik bout
rete-san-chenn nèg-mawon an eti te fouben si sistenm ninang-founang lan ka bay
longsay-ale, se anni pou kò y, fouben palpa-moun-peyi-natifnatal la ki te ke
nan chenn. Ek nèhè menm sa vini dedou, denèfle jik pou se konpayel nan konvwa
pou tòt-ranmande a vini ka mande an tòt pou kadje-larel-lavi koubare
moun-asou-latè sistenm ninang-founang lan, pou makandaj klòdekòn lan nan menm
balan an, pou blòf pran-pitji kore Covid-19 la ek pou dòt ti bagay ki ka
rive blo ek djigilòp delè nan menm dawne-nan-lari a. Lamenm-la, si sistenm
ninang-founang amerik la se an kadje-larel-lavi moun-asou-latè, an moun pa pe
ka depenn ek dekantje makandaj klòdekòn lan tankon an kadje-larel-lavi
moun-asou-latè, bankoulele doubout-sokodong lan ankò pi mal. Nan se de dènie a,
se anni pou lonje dwèt asou kanman gouvelman franse a ek isiya la konsa se anni
an konpanyi moun, lapidanm tenkant eti an gouvelman, franse oben
atè-lakay-matnik, ni pou "ranmande". Isiya la konsa, se toulong moun
yonn-tou-yonn ; kontel an djoubakè nan kawbe-bitako bannann adan men an
koupè-kann oben an latchè-nan-lanmè pa adan ; an dezenpiokè ki ka
djoubake La-Mena ek ki pa te pran pitji adan dezienm krèy la, an doktè ki ka ba
moun rimèd nan joupa-mèdsin li ek ki te pran pitji pa adan. Se tout tjak la atè
Matnik, rive ladje an janjol-dekantje moun-yonn-tou-yonn pou an janjol-dekantje
moun-yonn-a-lòt. Politik se toulong moun-yonn-a-lòt, se pou fondase,
longsay-ale, an yonn-a-lòt nan mitan moun nan an peyi. Se longsay-ale taha ki
ka fè se anni an kawbe-gouvelnaj, an gouvelman atè-lakay, an gouvelman-peyi ki
pe pran mete-katel-nan-brann taha asou kont li, se pa an moun yonn-tou-yonn, se
se menm an bondje-senyè-lavièj-mari pòpòt-lacho, se pa nepi an krèy moun. Kisa
? Se pou se tann ek konprann, tann la se yonn, tann-ek-konprann lan se de, dwe
isiya la konsa, gouvelman an ka pe janbe tan-ka-pase politik la, an moun, an
krèy moun menm an bondje-senyè pa sa janbe tan-ka-pase politik la, "mren,
mren, mren" Marijàn la djigilòp nèt, konsa yo foute y dal 27 Jwen
2021 ek 19 Jwen 2022 a. Epi an gouvelman-peyi, se se an gouvelman-atè-lakay, sa
eti papa-yich ek manman-yich pa rive regle, se pou asire yich-dèhè ke sa fè pa
ta yo asou chimen regle se tjak-dekantje-longsay peyi a eti se anni nan
tan-ka-pase yo ka rive regle, yich-dèhè apre yich-dèhè.
Lè man ka matje
katel-dekantje-longsay man pa ka kabeche an problenm eti moun ki sa plodaye pe
depenn towtow, katel-dekantje-longsay la (la problématique nan
pale-franse se nouvelis media kouri-nouvel la) se sa eti ka pòte problenm, se
pa problenm lan limenm, delè se an tjole problenm ; kontel
katel-dekantje-longsay dekatonn ekonomi an ka pòte problenm sosial, problenm
politik, problenm branbrann-kòtok, problenm laliwonn, problenm kontaj moun-doubout
nan peyi a, problenm larel-tribinal, problenm liannaj epi peyi-oliwon, epi
anchay dòt problenm eti man pa le depenn isiya la konsa pou pa se ni tròp pou
pòte. Se pou se tann ek konprann, la-atjolman-la, katel-dekantje-longsay
la ka bay longsay tan-ka-pase ek pa pe ka janbe laliman-peyi ; se
katel-dekantje-longsay Matnik la pa se pe nan menm rel kabeche epi kontel se
katel-dekantje-longsay Gwadloup la ; apre sa pa ka fout kore plodari
an-tjè-koko fòse se moun-gwadloup ek moun-matnik la eti se "de tè-danme-mitan-lanmè
ki sese" menm si Gwadloup se an bidim "tjole
tè-danme-mitan-lanmè" ek Matnik se anni an tè-danme-mitan-lanmè
ek 48 ti-piti tè-danme oliwon y men otila piès palpa-moun-doubout pa ka rete.
Nan tousa, se pou moun se rive konprann, an katel-dekantje-longsay, se toulong
nan liannaj wèt epi an gouvelman-peyi, an kawbe-gouvelnaj ki ka gade wè regle
problenm, jou-ale-jou-vire, ki ka kouri lawonn andidan y. Nan chak problenm eti
y te ke rive regle, toulong pou an tan fann, se pou y se toumbile ek vire
kabeche katel-dekantje-longsay taha.
Pi nan fondok, avan
menm an gouvelman-peyi oben an gouvelman atè-lakay, se leve politik regle
problenm nan katel-dekantje-longsay, leve-doubout sosial la (nan tout
peyi oliwon-latè ni an leve-doubout sosial ka bay ek chak peyi a ni
leve-doubout sosial li pou ta y) ja ka trase an laliwonn sosial ek politik
depareye-yonn-tou-yonn ba chak se katel-dekantje-longsay la, ek se sa ki ka fè
menm nan an peyi san gouvelman atè-lakay (kontel Gwadloup, Gwiyann ek Matnik)
ni an depareyaj politik ki ka fèt. Se katel-dekantje-longsay sosial,
plis pase tout nan se katel-dekantje-longsay sosial taha, toumbilaj
sosial la eti limenm ka kantinen tout katel-dekantje-longsay dèhè, sosial
tankon politik, mès-longsay-peyi, larel-gouvelnaj, larel-tribinal, tankon
branbrann-kòtok, tousa, pa pe ka trase menm chimen-ale a nan an peyi pou anlòt.
Se pou sa katel-dekantje-longsay toumbilaj sosial la (problématique du
changement social nan pale-franse djol-bè se konpayel
lawonn-palantje-djoubakè a) pa pe menm atè Matnik epi atè Gwadloup, ale wè
An-Frans, se pa menm pou laliwonn lan eti pa se pe menm, ni menm se
krèy-doubout-o-kare a, ni menm se kawbe-gouvelnaj la, se pou
tan-nanninannan-longsay la ki pa ka kouri lawonn nan menm toumbele, nan menm boulin,
an peyi pou anlòt, ek la-pou-la, anchoustaj lang lan (depareyaj-dekantje
lang-pale/lang-matje a) ka pe apiye oben dekati kouri-lawonn
tan-nanninannan-longsay taha. Atè Matnik, jou-gloriye pete-chenn 22 Me a
ni plis djokte politik pase jou-gloriye pete-chenn 27 Me Gwadloup la, pou
rete-sonhe Me 67 la ki nan memwa bòdò a, se anni 56 lanne ek anchay konpayel
doubout toujou, tousa eti ka voye 27 Me 1848 Gwadloup la adan larel an
pete-chenn sosial, san piès trase-pòtre politik dèhè y. Leve-doubout sosial
Matnik la rive palantje 22 Me tankon an pete-chenn sosial (se anni pou
palpa-moun-doubout ninang-founang lan te pete chenn yo ek piplis moun nan peyi
a pa te nan chenn nan 1848 - nèg-mawon, nèg-san-chenn, djoubakè-san-chenn nan
kawbe-bitako, djoubakè-lanmen-djok, mayonmbo milàt, tousa -) ek pi nan welto,
an jou-gloriye politik, se pou anchay krèy leve-doubout politik pou Matnik se
apiye anlè pwa kò y oben pou Wayalachi-politik Matnik ki te ka kabwate
leve-doubout sosial la. Ki sa ka mantje pou laliwonn sosial ek politik eti an
leve-doubout sosial se mete nan brann, rive tjenbe nan tan-ka-pase ?
Ki rel-doubout
an leve-doubout sosial nan an peyi anba-jouk, an peyi san gouvelman-peyi ? Nan
dekou wakle-boulin sosial eti gouvelman-peyi lòtbòtsay la pe mete nan brann lè
y le (anni sonhe bankoulele doubout-djann Covid-19 la), ki djokte leve-doubout
sosial pou frennen, ale wè kore, wakle-boulin sosial taha ? Ki
lanmen-djok sosial ek politik eti an gouvelman-peyi-atè-lakay se pe ni plis
pase leve-doubout sosial la ? Ki depareyaj-yonn-tou-yonn eti
leve-doubout sosial Matnik la se pe ni pou ta y ek ki chimen-ale eti y ka wouvè
ba an gouvelman-peyi-atè-lakay ?
Lamenm-la, se pou matje
ek kabeche sa eti pou tan-nanninannan-longsay ki toulong se an rarate
tan-ki-pase, nan peyi otila pa ni an gouvelman-peyi, se se an gouvelman
atè-lakay, nan peyi anba-jouk, se anni leve-doubout sosial la ki ka pe trase an
gloriye-jou-lanne ek ka ba yo an rel-doubout politik oben sosial, politik ek
sosial delè pou bay yo ka bay toulong tankon an fè-kakol.
Leve-doubout sosial taha limenm ka toumbile nan tan-ka-pase, nan blo eti y pe ka fè epi gouvelman-peyi antra a (gouvelman franse a, atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik), nan matjoukann-peyi branbrann-kòtok eti se djoubakatwa a tankon gouvelman peyi-lòtbòtsay la ka ladje oben fè wol ladje may-an-may pou se krèy-doubout-o-kare defann tòt-genyen djoubakè a ki piplis nan se leve-doubout sosial la. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, an leve-doubout sosial, pou djok eti y te ke djok, pa fouti matje, ni menm mete nan brann an larel-gouvelnaj ek oben an larel-tribinal, bagay eti an gouvelman-peyi pe fè flouz, se se an gouvelman atè-lakay. Leve-doubout sosial la se anni pou defann tòt-genyen, branbrann-kòtok, sosial ek menm delè politik, palpa-moun-doubout nan an peyi, palpa-moun-doubout la (moun peyi-lòtbòtsay tankon moun atè-lakay) se pa, pies toubolman, palpa-moun-peyi-natifnatal la. Se anni an gouvelman-peyi ki ka pe rive fè depareyaj taha eti fondalnatal nan kalibich an peyi ek pou y se rive apiye anlè fondàs li, pran letjèt nan divini, djouboum.
nni Pimpe Isiya-la-konsa
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire