Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan  

 

Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-nouvel eti te pe ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis-moun an, moun-ki-pa-sav ; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase taha plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire, plis laliman-pase, plis trase-chimen. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang lan kouri lawonn nich-lavi y, delè menm dekouri lawonn, vire kouri lawonn ; an konte-dekantje matjoukann-peyi jou-apre-jou eti ka pe ba an kote-doubout, an kote-rete (nan lèspri kabeche kote-rete  Edouard Glissant an), an laliman, an laliwonn, an peyi, toulong plis fondokte. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje plodari bililik-aleliwon karayib la pou tjek lespri laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa yas eti si deblozonn 08 Me 1902 a te rive, blo, brile 28.000 moun owonzon, debaba lanbouk-gouvelnaj Senpiè, men se rarate eti moun Matnik ka rarate penteng taha, nan an lang ka anchouke y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè y tankon penteng nan lavi a ek ka pe mete moun matnik nan liannaj epi moun oliwon-latè.

Se pa anni pou rete la badjole, si wou menm pa ka rarate dekou lavi-lakay se pa moun lòtbòtsay ke sa vini rarate y ba w men se pou se tann ek konprann nan rarate moun ka pe rarate an penteng se pou yo se rive leve an parad pare bok si-an-ka ek pi nolfok pou tankon vidjoze doubout-moun matnik la oben kanman-kòtòf matnik la pou moun ki nan lèspri kanman-kòtòf la. Si pa ni rarate taha, pa pe ni peyi men anni an kare-tè, an laliman ka lonje nannan ba moun, an tè-danme pou ladje vie falfrèt tan-ki-pase men jenhen an fondas apiye pou pran letjèt nan divini. Lè franse a debatje atè Ioüanacaera ("peyi otila igwann lan ka bay" nan lang-arawak nanninannan an), 15 Sektanm 1635, se pou yo te ba volkan an tit dòmi-dewò taha, "La Montagne Pelée" pou wè yo te wè an mòn tèt pliche, san piès degra anlè y, san piès lavi ka bay dapre yo ; tit taha rete, menm nan lang natifnatal-matnik la, nèhè pou deblozonn volkan ki pa ka rive anchay kou nan lavi an peyi ek/oben nèhè pou lang natifnatal-matnik la ki pa ka djè fòse kabeche asou wach-ek-kratjak laliwonn lan (latè-tranble, hourakàn, lavalas, lavalas-matjak, dife-pri, karenm dangpantang, karenm-gras, tè-koupe, tousa epi sa), se toulong Dja (bondje kretjen an) ka fè zafè y ek fok pa djè sistraye y, se anni predje epi se tout. Lanne douvan debatje franse taha, an deblozonn magma te debaba tout degra laliman volkan an.

Deblozonn lan ni anchay wach-dèhè, kannan-moun-doubout nan peyi a, men wach-dèhè asou lavi ekonomi ek sosial, laliwonn lan ek mès leve-masonn-kay nan peyi a, politik (Marius Hurard te brile adan deblozonn lan ek nèhè tout lide an gouvelnaj atè-lakay-matnik te brile epi y), mès-longsay-peyi a, jik matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn tou. Owala ni an palpa-moun-doubout ka djigilòp nan an peyi (alelouya-akasia-lata oben ale rete nan peyi-lòtbòtsay), fok pa se bliye Senpiè se te gran-lanbouk gouvelnaj ekonomi atè Matnik, se pou wach ekonomi ek sosial la toumbile pak-an-pak ek pou anchay djing mès-longsay-peyi tankon mès-nanninannan se djigilòp tou oben toumbile, pak-an-pak oben an titak. Deblozonn peleyen lanne oliwon  lanne 1.300 an, eti te rache djol volkan an, te fè gangan arawak la ale rete Wanalao (Sentlisi, lajounen-jòdi) oben Loulowoumèn (Senvensan, lajounen-jòdi), nèhè menm deblozenn peleyen lanne oliwon lanne 300 te leve an bidim rad-mare nan tout Karayib atè-solèy la. Se pa anni pou rete la ka plenyen asou tan-nanninannan-longsay natifnatal-matnik la eti deblozonn 08 Me 1902 a  se an djing-fondok, bagay ki ka pe fè kanman-kòtòf natifnatal-matnik la (martinican we-feeling, sa eti an peyi ka dekatonnen longsay-ale pou depareye epi anlòt oben dòt peyi ; sa pa ni ayen pou teke epi depareyaj-fondok Jean Bernabé (1942-2017), kanman-kòtòf peyi a se toulong an kare-zobray politik) vini toulong pi djok. Anni nan ale rete nan peyi-oliwon oben peyi-lòtbòtsay te ka pe lonyen depenn Matnik tankon peyi, ba y toulong plis djing kanman-kòtòf, plis laliman ek plis laliwonn, tou.

Nan menm balan an, nan tout gwo palpa-moun-doubout taha ki ale rete nan peyi-oliwon-karayib oben peyi-lòtbòtsay, Matnik te vini an peyi-lanmizè, peyi-triminay, se anni moun ki te ni an koko lahan ki te ka pe ale rete nan peyi-lòtbòtsay. Moun ki te rete nan peyi a, te ale fè kay yo nan laliman  anba an rel Mòn-zetok Kawbe a pou Tè-lonji Karavel la. Se konsa kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik eti gouvelman an-frans te rale tout se ti lanmen-gouvelnaj-atè-lakay 1866 la anba y, nan Avril 1900, te kare masonn an krèy 19 kare-kay (Fon-Bouche, Fon-Laye, Founiol, Kolson, La-Bonnè, La-Demach, Lalma, La-Trase, Ritjile, Prefontenn, Tivoli, te ni dòt eti pa rete doubout jik lajounen-jòdi) nan lanne 1904 la, ba moun zouti fouye tè, ek grenn mete nan tè, ti chous-boujonnen pou fè jaden-mayonmbo men se kare-tè a pa te ni kont laliman pou se ba an fanmi manje tout lanne a. Anchay adan se kare-kay taha te djigilòp nan lanne dèhè, hourakàn 1903 a te kraze an 100-epi kay nan se kare-kay krache-dife taha. Tousa pou se tann ek konprann, se pa anni pou palpa-moun-doubout ki brile nan sann atè Senpiè, deblozonn volkan matnik la leve anchay wach-dèhè eti toumbile jik tan-nanninannan-longsay peyi taha, ek si si pa te si, si te ke siwo, nèhè wach politik lajounen-jòdi a te ke pi djok (epi se se an gouvelman atè-lakay-matnik) si volkan pa te debloze. Nèhè se konpayel Marius Hurard la te ke pe vire pi rèd ek fè se konpayel epi yich-dèhè L-J Ernest Deproge la (jik PCM ek PPM lajounen-jòdi, man se pe matje jik FMP ek MIM, kabwatè yonn-tou-yonn lan, tou) pran lanmè sèvi savann, fè lide an gouvelman atè-lakay-matnik kouri lawonn ek wouvè chimen ba an gouvelman natifnatal-matnik. Se pou mande sav si an dezàs-laliwonn, bagay pèsonn asou latè pa ke sa mare, pa ka chape toulong anlè rarate eti moun ki te anba jouk li ka rarate y ? Sav si palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la (« le peuple martiniquais » nan pale-franse dekale-mangous Eme Sezè, 1913-2008) sa rive rarate an dezàs-laliwonn ki fè y tankon palpa-moun-peyi nan an lang-pale peyi-lòtbòtsay, lang-pale franse a isiya la konsa ? Sav si rarate dezàs-laliwonn taha, deblozonn-volkan oben hourakàn ka pòte kòtok nan doubout an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn ? Ek pi douvan, si mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha ka pe ba kanman-kòtòf palpa-moun-peyi a tjek matjoukann-peyi mès-longsay-peyi ek oben matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn pou pran letjèt nan divini ?  

Pi nan fondok, se pou se konprann sa eti an bidim dezàs-laliwonn tankon deblozonn 1902-1905 lan te ni anchay wach-dèhè anlè mès-longsay-peyi a pou moun ki ka konprann an dezàs-laliwonn anni epi djing mès-longsay-peyi (cultural landmarks) yo ni pou ta yo, anni adan sistenm mès-longsay-peyi yo ek, nan menm balan an, pou se anni epi se djing mès-longsay-peyi taha eti yo ka vire kabeche pianmpianm oben towtow, pou se rive vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan. Ou pa ke sa vire doubout dèhè an toumvàs tankon Dorothy (18 pou 22 d Awou 1970, 44 moun neye) epi djing mès-longsay-peyi la-frans.  Fok sa konprann sa, se tout plodari-kabeche-sosial vire-kabeche-longsay la (reflexive sociology) eti mwen menm pa ka demòd asou sa, nan bat ek debat pou vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan, palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la te ka pran chimen an vire-kabeche mès-longsay-peyi a, toumfakte se mès-nanninannan an jik se sistenm-vie-fanm lan nan an bagay pi djok, pi kòdjòm epi laliwonn/tan-ka-pase a, apiye an doubout-yonn-tou-yonn (process of individuating) nan mès-longsay-peyi taha. Kontel, se nan dekou taha, apre deblozonn 1902-1905 lan otila moun vini rete nan kare-kay oliwon an laliman nan mitan Lawviè Bizoden ek Lawviè Banbou (Bizoden, Fon-Kako, Mòn-Makwa, Mòn-Perou, Mòn-Poutoun) ek toumbile banboula nanninannan an nan an tilili bèlè ek lalin-klè eti ka pran adan se mizik-douvan bidjin Senpiè a, nan se lanne 1880-1900 an. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, Senpiè te gran-lanbouk gouvelnaj-ekonomi Matnik avan deblozonn 1902-1905 lan ek anchay djing mès-longsay-peyi Senpiè (ki te ka malakse djing mès-nanninannan peyi-lòtbòtsay, Anglitè, Espany, Etazini, La-Frans, pou piplis ek mès-nanninannan atè-lakay) te ka pe vini toumpakte, si se pa kare ba yo, mès-nanninannan atè-lakay-matnik avan deblozonn volkan an ek lè volkan an vini pete, moun ki te rive chape kò yo te masokade an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn, se se towtow, eti vini kole anlè anchay mès-nanninannan ki te ka kouri lawonn atè Matnik pou fè mès-longsay-peyi natifnatal-matnik taha eti piplis moun atè-lakay-matnik lajounen-jòdi ka pran seraj li nan an pale-franse dòmi-dewò.

Lang natifnatal la toulong poto-mitan nan mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha eti limenm se pa anni an memwa, an rete-sonhe pou palpa-lanne penteng taha men toulong an kantinaj sa-sav, teknik oben kabeche, pou se rive pran letjèt nan divini. Lang natifnatal la poto-mitan nan mès-longsay-peyi a eti lè pa ni an gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se se konte ek dekantje rel matjoukann-peyi, se anni li ka pe ba moun an djing asou tan-ka-pase. Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha, bagay ki ka bay nan tout peyi-oliwon-latè, menm peyi ki pa ni anchay dezàs-laliwonn adan yo, kontel Lagwiyann, fondase anlè rarate tan-nanninannan-longsay la, limenm, men ka toulong ladje rarate tan-nanninannan-longsay taha nan chimen ; se pa anni an pawol-pale, se an tjè-senyen eti moun ka dispaye moun-lontan ba yich-dèhè, ek ki ka debòwne pawol-pale lang lan nan limenm. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, se anni nan lang natifnatal-matnik la eti an moun pe badjole deblozonn 08 Me 1902 a, tankon an djing tan-ka-pase, sa pe fèt nan tout lang oliwon-latè, se anni pou se tann ek konprann, rarate dezàs-laliwonn taha limenm ka ladje penteng deblozonn 08 Me 1902 a nan chimen. La-pou-la, se pou mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan, li tou, ladje penteng 08 Me 1902 a nan chimen ek tankon an antipilonn, rel-apre-rel, ni dòt dezàs-laliwonn dèhè (deblozonn-volkan lòlòy 1929 la oben ta 1932 a, toumvàs Dorothy 1970 la, dezàs politik 10 Janvie 2010 la, dezàs politik 24 Avril 2022 a, tousa)   eti ka pe vire depenn-o-kare dezàs-laliwonn douvan. 

Anni Pimpe Isiya-la