Kannaval lanne 2023, atè-lakay-matnik la

 

Vaval mete  fidji revolvè-biwa y

Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayimbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan papa-djab kannaval la te tibolonm pàt-kaye te ka jwe tèk-mab an lari Senpiè, nan brazonn volkan an) asou menm kat jou taha. Vaval la se pa nepi an bwabwa, se pa anni an bwabwa, ek si fok se piaye moun, tout moun-vide-kannaval, si fok moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, fok pa ka vini epi kanman djenm, fok pa ka vini epi mès majò, fok sa rete adan lèspri kannaval la, moun la pou blèz kò yo, Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa)   ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kat jou kannaval taha.

Men, mi Vaval lanne 2023 taha, pi djenm pase ta lanne 2022 a, "Papa varyan", ka sanm sa ki se le trase pòtre

tout malè, tout koraj, eti ka pran seraj lakou-peyi-matnik la. Fidji Vaval la se an revolvè-biwa lonje nan de koko-zie moun, nan djol-revolvè lonji nan fidji moun ; nan lanmen dwèt li ni an malèt (tout moun ja sav sa ki pe adan y, ni an ràt zie-wouji ki bò an trale lapoud blan), nan lanmen gòch la ni an branbrann eti ka tjanse nan mitan flachè ek an ti-mitrayèt, tout kò Vaval la se djing-trase ek kaskèt li douvan-dèhè nan kabèch-lonji-revolvè y la pou fè moun sav se anni brayès la (nèhè menm anni tibolonm) ki pe ka kouri lawonn nan lennde-kou-longsay taha, se pa nepi anni brayès la ki ka kouri kannaval. Se djezinè Vaval taha le lonje dwèt asou an lakou-peyi anni lennde-kou-longsay, anni kanman djenm, anni lahan fap-fap lapoud-blan an ; kannaval atè-lakay-matnik la se toulong an doukou dekinay sosial, lonje dwèt asou tout tjak, tout wach-bòtò ki ka bay nan peyi a, nan lakou-peyi a (ek se pa anni moun natifnatal-matnik ki ka fè palpa-moun-doubout atè-lakay-matnik, se pa anni moun natifnatal-matnik ki ka fè lakou-peyi a, menm si yo se piplis) men se anni pou depenn yo, se pa pou pretann gouvelnen yo, se pou sa Vaval la se pa jenhen an tjak sosial nan limenm, ni menm an katel-dekantje-longsay (eti ka bay nan tan-ka-pase men eti piès kawbe-gouvelnaj pa ke sa regle pou fè y djigilòp anfwa ; se sa ki ka pe depareye an tjak epi an katel-dekantje-longsay), se plis an lèspri-kannaval ki toulong bwabwa douvan se tjak-dekantje-longsay atè-lakay-matnik taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y ek sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, ek menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se tanbouye TBK a) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lakou oliwon-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, ek menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik ek mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval ek otila màs la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19^enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen ek vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, ek menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing gwo penteng politik ek sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay ek se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp ek an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se mas la anba jouk li, ek ka pe toumbile liannaj nan mitan se mas la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade màs pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.

Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; ek nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kat jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bekmè. Kimafouti Vaval ka mete fidji an revolve-biwa, esa ?  Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an revolve-biwa ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan lonje revolvè an fidji moun ? Pi nan fondok, ki peyi, ek/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi tenmbolizè, lennde-kou-longsay la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?

Lennde-kou-longsay la ka bay nan tout peyi, nan tout lakou-peyi, nan tout laliman-peyi, oliwon-latè ; menm nan peyi otila lahan, malèt-lahan, pa ka bay tankon fèy-piebwa. Se pou se tann sa eti lennde-kou-longsay la pa liannen anni epi kontribann, lahan krak-kokayin lan, mès-manawa, kout-fizi-biwa, tousa men ka pe fè chous nan an lakou-peyi otila pa ni piès kawbe-gouvelman natifnatal eti se dabò-pou-yonn an bidim brèt-nwè otila tout djoubap, djoubap sosial tankon djoubap moun-yonn-a-lòt ka pe regle nan tan-ka-pase. Se pou konprann lamenm-la, se pa owala ni an gouvelman natifnatal eti tout djoubap regle nan an peyi men nan brèt-nwè gouvelman natifnatal la, an mès-longsay-peyi sosial ek politik ka pe leve ek mete moun pi djok douvan se katel-dekantje-longsay la eti an peyi ka pe trape an lanmen-gouvelnaj djok anlè yo, nan tan-ka-pase. Kannaval-matnik la, pou wach-kòtok mès-longsay-peyi eti y ye a, ka, longsay-ale nan tan-ka-pase men kannaval se pa toulehou, plis pase anchouste, natifnatalize (matnikannize nan lèspri an yize y pou y se vini kòdjòm epi laliwonn matnik li) tout ti wach-kòtok ki se debatje nan peyi a ; nan menm balan natifnatalizay taha, pou toulehou ki pa pe jou-kannaval, ni an denatifnatalizay ka fèt eti ki pi bililik pase natifnatalizay la limenm. Kannaval la se an dekou djezinay, an dekou kabeche-djezinen otila moun ka ale tjoke tout ti matjoukann-peyi mès-longsay  la eti  peyi a se trape pou ta y, sa ki ka fè yo ale tjoke nan matjoukann-peyi lòtbòtsay ek ka fè natifnatalizay la pi flouz pase denatifnatalizay la. Owala tan-ka-pase ek laliwonn atè-lakay-matnik la se pase adan an zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay, se pou y bat adan an natifnatalizay jik rive djigilòp nan mès-longsay-peyi-matnik la ; ek, pou gouvelman natifnatal-matnik ki pa ni nan peyi a, pa menm an gouvelman atè-lakay, lè zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay taha se rive nan djoubap epi an zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik, se pou zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik taha se pèd lakat, vini bagay tan-nanninannan, bagay ki pase lanmòd, se isiya la konsa eti POM POM C'CHANN lan ka foute Katrin-pitjan kannaval nanninannan Matnik la,  an tilili zòy, aleliwon-galba.

Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bebe, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, touloulou, wangan-vaval, zawa,, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha ek Vaval la, nan yonn-tou-yonn li, anlè wagaba kannaval-matnik la ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, delè se jik tjek kaka-chen, tjek bobo-santi, lakou-peyi franse a ki ka vini Vaval la, tout se màs kannaval nanninannan Matnik la ka kouri, djol-koule, dèhè y. Pou gouvelman natifnatal eti Matnik pa ni pou ta y, pa menm an gouvelman atè-lakay, Kannaval-matnik la (Kous-yol oliwon-matnik la, Jounen rete-sonhe 22 Me a, ek menm chante-nwel la,tousa) ka pe bàt tankon an dekou wayalachi mès-longsay-peyi, nèhè menm an dekou wayalachi-politik, an dekou otila peyi a (se plis peyi yonn-a-lòt la isiya la konsa) ka pe apiye asou pwa kò y, mete piplis matjoukann-peyi a nan brann (se pa anni matjoukann-peyi palpa-moun-doubout ek mès-longsay-peyi) ek tankon an leve-doubout sosial gade wè  trase an chimen-divini. Se anni nan lang natifnatal-matnik la otila moun atè-lakay-matnik ke pe trase chimen-divini, pa di yo di w !

Pimpe Isiya la konsa