Diksionnè kreyol/franse
Se diksionnè se pa anni
pou ba moun an zie-klere asou lang lan ; men, plis pase tout bagay, pou
dekate an liannaj bòdò nan mitan se tit-langayele lang lan, se ti-pawol la, se
pawol-pale a, se lavwa-egal la, se pawol-badjole a, se toumbele-lavwa lang lan,
sonnen-lavwa ek jik se jès lang lan, anchouste lang-matje a pou lang lan
se rive sistenm-lang, kantinen lang-pale a pou lang lan se vire pimpe
toulong ek chape anlè lang-sistenm eti y anba jouk li a, chape anlè
sistenm-gouvelman antra a eti ka gade wè fè y djigilòp anfwa. Nan rive nan rel
sistenm-lang taha, bagay ka ladje rel-doubout lang kreyol la nan chimen,
se pou se konprann an tilili liannaj nan mitan se tit-langayele, pawol-pale,
ti-pawol, lavwa-regle, toumbele-lavwa-lang, pawol-badjole ek sonnen-lavwa,
tousa, ki ka vire trase an tan-nanninannan-longsay ba lang lan, eti, plis pase
an karetel-ale, depi nanninannan jik lajounen-jòdi, atjolman-la, ka vire kare
lang lan kòdjòm nan laliwonn lang li (laliwonn karayib li isiya la konsa) ek
nan tan-ka-pase. Se pou se, dwe isiya la konsa, sispann plenyen asou an
mete-larel amerik tjek bagay ki leve atè Ewòp (plodari kreyolis la) oben, pi
bwabwa ankò, tjek matjoukann-afrik, lang-pale afrik ki te ke vire leve nan an
peyi-karayib ; an lang-pale se toulong an sistenm anchouste nan an laliman
fann, owala laliman taha se foukan anba y, se pou y djigilòp, lamenm oben vini
an pale-kadafa.
Se diksionnè de lang
lan ka toulong denèfle lang anba-jouk la, fè an divini lang nan doukou djigilòp
kole anlè y. Se diksionnè kreyol/franse a ka toulong ladje lang natifnatal la
nan an dig franse otila fondas-lang franse a ka depotjole tout se larel-matje
fondas lang-matnik la oben lang-gwadloup la ek ka denèfle tout liannaj nan mitan
se tit-langayele, se ti-pawol, se pawol-pale, se lavwa-note, se liannè-lang
fondok la, andidan lang-pale-matnik la oben lang-pale-gwadloup la. Pi nan
fondok, se diksionnè taha, kreyol/franse, se diksionnè franse/kreyol oben
diksionnè angle/kreyol la pa pi kòdjòm, ka tizi tout liannaj
blo nan mitan lang-gwadloup la ek lang-matnik la, lang-ayiti a ek lang-matnik
la, lang-gwiyann lan ek lang-ayiti a, tousa ; se pou ladje an lang-pale
kontel lang-pale-matnik la, pase nan lang-franse (isiya la konsa lang-pale tankon
lang-matje) pou vire pran nan anlòt lang-pale, kontel lang-pale-gwadloup la
oben lang-pale-ayiti a. Nan an tonbe-leve tit-langayele, se diksionnè taha ka
kraze tout karetel sistenm nan se lang-pale taha ek ka gare yo asou chimen vini
lang-matje yo. Se pou se mande sav si se diksionnè kreyol/angle a,
ka pe fè pi kòdjòm ?
Ek pou piplis
tit-langayele lang atè-lakay-matnik la ki sòti nan tilili lang-laliman-franse a,
an diksionnè kreyol/franse ka toulong vire andjoke matje bwabwa kreyol-franse
a eti ka dekalibiche lang lan, vire voye y nan tan-nanninannan
ninang-founang lan otila se anni koulè lapo-fidji te ka fè liannaj sosial la ek
moun pa te fouti kole de tit-langayele atè-lakay si se pa te pou
krache anlè nèg-ginen ek nègrès-badja ki te ke ni "mès
soubawou-anba-bwa" oben "kouli-manje-chen", demounize
moun-asou-latè ; leve an anzandalaj ràs-moun eti ka delantiraye peyi ek
mès-longsay-peyi Matnik la, voye nan Ewòp oben nan Afrik, toulong nan menm lang
franse taha. Lòtbòtsay, se pou lang-franse taha se depotjole an
rel-depareyaj nan mitan se tit-langayele lang natifnatal-matnik la eti
yonn-a-lòt pa pe ni menm pwa-peze a, ni menm kouri-lawonn lan, nan lang-pale
atè-lakay la limenm, pou yonn ek nan lang-pale peyi lantouraj-karayib la, nan
dekou kouri-lawonn karayib la ; an tit-langayele pe leve adan an lang-peyi
ek, mizik la pe chaye y, fè y vini kouri lawonn adan anlòt lang-peyi, adan menm
rel-konprann lan oben anlòt rel-konprann. Mi se sa mi ! An
tit-langayele, an pawol-pale, an lavwa-regle, lang natifnatal-matnik la
ni toulong pou kouri lawonn Karayib la, se se anni anlòt peyi (Ayiti,
Dòmnik, Gwadloup, Sentlisi, tousa) jik rive Amerik anni-solèy, nan Gwiyann, pou
se anchouke nan lang ek mès-longsay-peyi Matnik la. Nan dekou wakle-boulin sosial
la epi ti-lèspri moun-yonn-tou-yonn lan eti y ka chaye, anchay tit-langayele ek
pawol-pale lang franse a ka vini toumpakte, blo, lang natifnatal-matnik
la, nan tjek pale-kreyol moun-desèvle jik moun-debiele, men se tit-langayele ek
pawol-pale taha pa ka pe janbe laliman Matnik, pa menm pou rive Gwadloup eti ni
ta y pou ta y.
Kontel an tit-langayele
tankon "chimen" se pa anni "chemin" lang-franse
a eti se anni an wach-kòtok branbrannize, se toulong pou rive an kote oben nan
an rel-rive ; nan lang franse a chimen an pa ka debranbrannize. Nan lang
natifnatal-matnik la eti toulong pi dekatonnen pase an ti lang-pale "la
dictée créole" chak 28 Oktòb la, chimen an se an wach-fondok ki
ka ladje branbrann kòtok la nan chimen ek ka leve anchay liannaj epi dòt
tit-langayele lang natifnatal-matnik la. Se liannaj taha ki pa pe menm nan
lang-pale gwadloup la ek lang-pale matnik la oben lang-pale ayiti a, ale wè
lang-pale gwiyann lan otila ni an tilili lang-pale ka toumpakte ek se pa anni
pou laliwonn/tan-ka-pase ki nan depareyaj an peyi pou anlòt peyi, ka toulong
vire bàt silon rel bay-antre lang franse a, silon rel anchoustaj chak
tit-langayele a nan lang-pale atè-lakay la, silon rel matje lang lan nan peyi
a. Ni an pawol-pale "trase chimen" nan lang
natifnatal-matnik la, eti ka bay nan menm rel-konprann epi "chimen-chimen" lang
natifnatal-gwadloup la men ka ba tit-langayele "chimen" an, an
rel-doubout tit-langayele fondok ki pi kabeche pase "chimen"
nan lang natifnatal-gwadloup la. Se pou se tann pou konprann, tann
se yonn, tann epi konprann se de, lang natifnatal-gwadloup la se pa lang
natifnatal-matnik eti limenm pa se pe ka fè ganm douvan lang natifnatal-ayiti
a, tousa, men plodari kabeche-dekantje-lang lan pa pe ka bàt san lonyen tilili
liannaj lang ki ka bay nan se lang-natifnatal taha. Se diksionnè
kreyol/franse a ka, dabò-pou-yonn, tizi se liannaj taha, jik debaba yo, ek pi
nan fondok, ka dekalibiche fondokte liannaj la nan mitan se tit-langayele a, se
ti-pawol la, se lavwa-note a, tousa ; chimen, chimen-ale, chimen-anba-bwa,
chimen-bare, chimen-chen, chimen-dekoupe, chimen-devire, chimen-divini,
chimen-douk, chimen-drive, chimen-kochi, chimen-kore, chimen-lwiloud,
chimen-mayonmbo, chimen-mòn, chimen-nèf, chimen-pase, chimen-pete-zotèy,
chimen-rive, chimen-tè, chimen-vire, chimen-wòch, chimen-zèb, bàt-chimen,
bò-chimen, bolonm-chimen, gare chimen, gran-chimen, kat-chimen, kouri nan
chimen, pase chimen, ti-chimen, trase-chimen, vie-chimen, vire-chimen, welele-nan-chimen,
se dèhè chimen ki ni chimen, plis pase an karetel-ale oben an
laliman, nan lang natifnatal-matnik la, an chimen se an laliwonn/tan-ka-pase ek
an djing tjenbe kalibich nan dekou an tilili tit-langayele lang-pale peyi
lòtbòtsay ki pe ka kouri lawonn adan an lang-pale atè-lakay.
Rive la, se pou mande
sav kisa an diksionnè kreyol/franse oben menm franse/kreyol se pe ka pòte
ba lang natifnatal-matnik la ? Si nan flòkò yo flòkò, se diksionnè
kreyol/franse taha pa ka redi lang lan dèhè, tjenbe y nan an rel-doubout ki te
ke rale tout divini anlè y ? Se pou se mande sav tou, si an
diksionnè lang natifnatal-matnik la ke sa rive kore djigilòp ki pare pran lang
taha ? Si nan rel-doubout lang-matje eti an diksionnè ka pe mete nan
brann, moun-matnik ke sa rive vire pran lang nan lang natifnatal-matnik la, ba y
plis laliman kouri-lawonn ek ba mès-longsay-peyi politik atè-lakay-matnik la,
plis rel-lèspri-kabeche-lavi gouvelnaj-politik ?
Si an diksionnè kreyol/franse oben franse/kreyol ka toulong apiye se tit-langayele ek pawol-pale franse a eti ka kouri lawonn nan lang natifnatal-matnik la, se se pou an tan fann nan lang-pale-kreyol atè-lakay-matnik la pou Matnik ki anba jouk politik gouvelman franse a ek pa fouti se se kabechinen an ti gouvelman atè-lakay, bagay yo pa ke sa menm demare an bèf-betje asdan savann eti betje ka bat djol yo di se ta yo, an diksionnè lang natifnatal-matnik la se pou dabò-pou-yonn mete an anzandalaj nan mitan tit-langayele ek pawol-pale, ti pawol, lavwa-regle, tousa nan brann. Lòtbòtsay, an diksionnè lang natifnatal-matnik la, an diksionnè lang natifnatal-ayiti a, an diksionnè lang natifnatal-gwadloup la, tousa, se pou se mete an kontaj matjoukann-peyi nan brann, an lang natifnatal se pa anni pou konte, yonn-apre-lòt, tit-langayele, pawol-pale, ti-pawol, lavwa-egal, tousa eti an lang natifnatal ka pe mate liannaj nan mitan yo, se trase laliman kouri-lawonn an lang-pale, an lang-matje, matjoukann-peyi moun-doubout ek mès-longsay-peyi, ba peyi a toulong plis laliman.
Pimpe isiya la konsa
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire