Katel-dekantje-longsay sosial dèhè

 

Anni pou 28.000 moun ki brile nan deblozonn-volkan 08 Me 1902 a, an tilili wach-dèhè eti se wach-dèhè anlè kannan-moun ki pi fondok, te kouri lawonn Matnik nan lanne dèhè. Rarate-lavi atè-lakay-matnik la se pou bay lavwa asou an peyi ki te vini ka trimen, san ayen pou ta y ek an bidim konpanyi moun ki ale rete lòtbòtsay, Ayiti, Etazini, Gwiyann, Panama, Sentlisi, Trinidad ek Tobago, Venezwela, jik An-Frans delè, pou piplis. Owala an bidim konpanyi moun ka ladje an peyi pou ale rete lòtbòtsay, se pou se tann ek konprann se brayès la ki piplis adan se moun taha, ek se brayès la ki pe ni tjè pou vire koumanse sa ki te ja fèt, ek lèspri kabeche bagay krache-dife ki ka ranbonni sa pa tjenbe nan tan-ka-pase oben nan an dezas blo.

Se pou se konprann, dwe isiya la konsa, an dezas-laliwonn (deblozonn-volkan, gren-vante, hourakàn, latè-tranble, lavalas-matjak, razmare, tè-sek, woule-lanm, tousa) se dabò-pou-yonn an wach-dèhè asou kannan-moun nan an peyi, eti ka rale an tilili wach-dèhè sosial, politik, ekonomi, mès-longsay, delè menm lèspri-ladje-laliwonn. Deblozonn-volkan 08 Me 1902 a te chaye tout se wach-dèhè taha epi dòt pi nolfok dèhè jik pou Matnik eti te trape piplis liannaj ekonomi y epi Etazini nan wabap 19^enm siek la, te vini, nan 4 dis-lanne dèhè an laliman-peyi tenkant anba gouvelman La-Frans epi tout koraj politik eti nou konnèt lajounen-jòdi. Se pa anni pou Matnik ki pa te djè ni wonm, sik, kako-dou pou vann atè Etazini ankò oben bèf-zebi pou genyen atè Pòtoriko (Borinkèn) jik pou sa te fè an lavwa-note ladja a, "w a kore zebi a", tankon sa fèt jik nan lanne douvan dezienm gran ladjè a nan Ewòp, se pou an gouvelnaj atè-lakay defann tòt-genyen y eti Matnik pa te rive vidjoze, Marius Hurard¹ te brile nan deblozonn-volkan an, ek ladje may-an-may ; jik pou lajounen-jòdi se plis gouvelman franse a ki ka fè wol lonhe an larel-gouvelnaj-politik apiye-asou-pwa-kò ba moun-matnik   ek moun-gwadloup ki ka fè tout sik yo pe pou fè wol pa wè y. Ki lide esa, deblozonn-volkan mòn-Makouba² a te ke ni an bagay pou wè ek wach politik Gwadloup ek Matnik lajounen-jòdi ?

Lamenm dèhè wach-dèhè anlè laliwonn lan (piebwa ki brile, mòn-sann ki leve ek ki, lanne epi lanne dèhè ke kantinen se lavalas-matjak-frèt la, lawviè ki sek ek lawviè ki vini ka fè dlo yo, dlo-lasous ki kontaminen, tout bèt anba-bwa ki brile, rel gaz-souf, lapli jòn-zabriko, tousa), se wach-dèhè anlè kannan-moun (moun ki brile ek tere anba rel-sann-a-kouri, moun ki chape ale rete nan laliman lòtbòtsay³, moun ki chape ale rete nan peyi-lòtbòtsay⁴, rel kannan tjanmay-piti ki tizi pou brayès la ki piplis nan ale rete nan peyi-lòtbòtsay, tousa epi anchay dòt ti bagay nou ke pe dekatonnen pi douvan) epi dèhè tout katel-dekantje-longsay kannan-moun, ni an tilili katel-dekantje-longsay sosial, politik ek mès-longsay-peyi, tousa. Nan katel-dekantje-longsay sosial la se pou se tann ek konprann, nan prèmie blo, anchay moun ki kalbòy nan laliman oliwon volkan an ek pou kay-rete ki kraze oben brile, anchay moun ki yonn anlè lòt anba se joupa lonhe pal la. Owala ni moun wòkòkòy an kote, se pou an konpanyi bafrezè ek malfentè debatje, bloublou moun pou pran sa yo pa ni, pran fanm pa fent, genyen pou peye apre ek vann kòtok ba moun, tousa adan wach-dèhè sosial deblozonn-volkan 1902-1905 lan ek debaba lanbouk Senpiè a tankon lanbouk-gouvelnaj Matnik menm si Foyal⁵ te ja ni anchay kawbe-gouvelnaj asou laliman y. Tout deblozonn-volkan ni anchay wach-dèhè ekonomi ek sosial  pou tout dezas anlè laliwonn mayonmbe a,  mazonnaj ki pa ka bay, tout jaden brile, tout bèt anba-bwa ki brile, wòch-koray anba lanmè ki chode oben pran sann ek bonm-volkan, tout lizin ek djoubaktwa nan laliman deblozonn lan ki djigilòp.

Lè nou leve tout se katel-dekantje-longsay sosial taha, se pou, lamenm dèhè y, gade wè pou katel-dekantje-longsay politik ; se anni larel-gouvelnaj ki ka pe, dabò-pou-yonn, konte ek depenn se katel-dekantje-longsay sosial la, sav ki tjak sosial an gouvelman, an kawbe-gouvelnaj, ka pe mete pou regle douvan-douvan ek sa ki pe atann an dezienm wonn-regle, sa tou-yonn ja anba bidim janjol tan-ka-pase a. Owala an moun se brennen janjol tan-ka-pase a, se pou tjoke politik la. Pi nan fondok, menm lè gouvelman djigilòp nan dezas-laliwonn lan⁶, se pou, fap-fap vire pran mete lanmen anlè kabouya pou tjenbe tan-ka-pase a. Menm si kawbe-gouvelnaj politik atè-lakay la, Conseil Général⁷, lanne 1902 te ni an ti lanmen-gouvelnaj anni anlè an ti konpanyi katel-dekantje-longsay kòtòf peyi a (lajounen-jòdi yo pa menm ni sa apre bawouf politik 19 Maws 1946 yo a), yo pa te ni kabouya pou te kalibiche, se se pianmpianm, tan-ka-pase a nan dekou an dezas lliwonn. Apre deblozonn-volkan Soufriere Hill 25 Jwen 1997 la eti mete lanbouk gouvelman an Plymouth nan sann ek debaba lonmwatje Monserat, peyi-karayib taha eti te ja ni an gouvelman-peyi-Caricom pou ta y, te vire vini an laliman-peyi Anglitè. Apre latè-tranble 12 Janvie 2010 la, Ayiti vini anba gouvelnaj Lawonn Peyi Oliwon-latè epi an gouvelnè ki sòti Etazini. Atè Matnik, apre deblozonn volkan, kawbe-gouvelnaj la fini pèdi tout ti lanmen djok eti y te trape nan 1866  ek pou vini an laliman-peyi franse nan Maws 1946 men plis pase sa, se pou krèy sosial mitan an, se vie-blan-peyi a ek milat la, te djigilòp anba sann cho volkan an ek pou nèg-ginen an vini touve kòy blo douvan betje a eti gouvelman franse a te mete tout djokte lahan-mete-nan-brann nan lanmen yo, nan 1852, ek se konsa depotjolaj peyi Matnik la vire pati pi djok ek pou Matnik te vire nan ekonomi anni-machandiz-makadè a, dwe 1936-39. Se pa anni pou "matjak-dife ki bouche klarinèt"⁸, deblozonn-volkan Matnik la se plis rel-sann-a-kouri pase matjak-dife, an dezas-laliwonn ka toulong chaye an tilili bidim-tjak politik ek sosial (andewò tjak liannen epi branbrann-kòtok, tjak ekonomi lamenm-la) eti ka pe pimpe, vire pimpe longsay nan tan-ka-pase.

Pou gouvelman natifnatal-matnik, oben menm an gouvelman atè-lakay-matnik, ki pa te ka bay nan tan taha, ni menm lajounen-jòdi, pa te pe ni, se se an kontaj matjoukann, matjoukann-kòtok ek matjoukann moun-doubout, pou te jere doukou apre-dezas-laliwonn lan eti, si sa te fèt, sa te ke leve an mès-longsay dezas-laliwonn dabò-pou-yonn, ek pi dèhè ankò, kantinen mès-longsay-peyi a ek fè pou se fè-kakol politik lajounen-jòdi a te pi vidjò, pi anchouke nan wach peyi a, pi kalibiche nan mitan laliwonn natifnatal-karayib la ek gouvelnaj-politik antra La-Frans ek Ewòp la. Ki matjoukann politik, matjoukann mès-longsay-peyi, ek menm matjoukann laliwonn eti an dezas-laliwonn tankon an deblozonn-volkan se pe ka pòte ? Ki matjoukann an peyi tankon Matnik te ni pou te vire doubout pimpe apre deblozonn-volkan 1902-1905 lan ? Se pou se mande sav kisa ki an dezas-laliwonn, se pa anni pou depenn li, ek nan kilès dekou esa eti an peyi, an bidim lakou, ka pe santaye apre dezas laliwonn ?

Si nan se chenn yonn-a-lòt sosial la tout moun ka pe konprann an dezas-laliwonn eti pèsonn pa pe ni piès pwen anlè y (se bagay ka rive flap ek ka vire pati towtow, menm pou an hurakàn eti moun lajounen-jòdi ka pe wè y rive pou teknoloji pòte-nouvel ki pi dekatonnen), se toulong an dekou vire sanble moun, fè yonn pou rive pran kabouya mare wakle-boulin sosial tan-ka-pase a, pa ni anchay moun pou rive wè an santay politik oben mès-longsay-peyi dèhè dezas-laliwonn lan. Nan lanne lamenm dèhè ourakàn Maria, Dòmnik te trape an bidim pimpe ekonomi, +5% ek nan yonn-a-lòt oliwon-latè ki te leve dèhè dezas-laliwonn taha, anchay konpayel vann-genyen-machandiz krache-dife. Pou gouvelman natifnatal-dòmnik⁹  eti peyi taha te ni pou ta y, te ni an jeray kòdjòm apre-dezas ki pòte an santay ba Dòmnik jik jòdi, ka rive trape liannaj kalibiche kontel epi La-Chin ek Taywann nan menm balan an. Isiya la konsa, se pou kabeche sa eti si dezas-laliwonn lan se an dekou pou moun se fè yonn adan an peyi, an bidim lakou, an laliman-peyi nan se yonn-a-lòt nanninannan¹⁰ an, se tankon an vire nate liannaj sosial la (ek la eti ni vire nate ni toulong an kontaj, se se towtow, anlè matjoukann lan) ek nan peyi otila pa ni an gouvelman atè-lakay oben natifnatal, pa ni an yonn-a-lòt mete-nan-brann-gouvelman, vire-nate taha ka rete anni pou rarate-lavi moun. Owala wakle-boulin tan-ka-pase a, eti ka rive epi lonje-pal peyi-oliwon-latè, se pase adan vire-nate taha, se pou y depotjole lamenm.

Nan deblozonn-volkan 08 Me 1902 a, pou gouvelman atè-lakay eti Matnik pa te pe ni pou ta y ek pou piplis gouvelman peyi-oliwon-latè ki te anba-jouk, wakle-boulin sosial taha te gare chimen nan ale-rete-lòtbòtsay, atè Fonlaye (Chelchè), Tivoli oben Lameday (Fòdfrans), ek pi nolfok, nan peyi-lòtbòtsay (Ayiti, Dòmnik, Etazini, Gwiyann, Sentlisi, Trinidad oben Venezwela, tousa) ek pou, menm si ni toulong an wakle-boulin tan-ka-pase (pou teknoloji krach eki ka debatje) nan tout wakle-boulin sosial la, Matnik te vini pi nan chinpontong  ek pa te rive vire doubout pimpe anfwa, jik lajounen-jòdi, Senpiè, 4.122 moun nan 2018,  pa vire tankon an mapipi lanbouk nan peyi Matnik la. Pou gouvelman atè-lakay-matnik ki pa te ni pou jere dezas-laliwonn nan tan taha, ek si te ke ni an dezas-laliwonn menm rel epi 08 Me 1902 Senpiè a, nèhè se vire nan  menm penpenp lan, pa te pe ni wakle-boulin sosial ek se plis an bat-dèhè sosial ki rive nan dekou dezas-laliwonn taha, piplis adan krèy sosial milàt ek betje-griyav la djigilòp anba sann ek dife volkan an epi kite krèy sosial defaroze nèg-ginen an tou-yonn douvan betje a epi gouvelman franse a ; nan tan taha, se anni adan krèy-sosial milàt ek betje-griyav la otila te ni an plodari politik, gouvelnaj atè-lakay,  "apiye-asou-pwa-kò-nou" ki te ka bay. Nan se krèy-sosial defaroze a¹¹ pa te pe ni plodari politik, se anni an plodari sosial eti ki mele epi djoubap ras-moun an. Se pou konprann sa kòdjòm eti nèg-ginen natifnatal-matnik la, yich-dèhè moun ki te anba sistenm ninang-founang lan ek yich-dèhè moun ki te mawon anlè sistenm ninang-founang lan, pa te ni piès kout-zie politik pou ta yo, ("nou ke pete tjou se betje a ba y" Lwi Telga a nan depareyaj epi "nou le fè an repiblik nèg tankon Ayiti", oben "nou ke separe tè nan mitan moun a fouye tè", Ejèn lakay la), pa te menm ni an konsians sosial, kifè pa te pe ni an konsians politik,  yo te rete pri adan djoubap ras-moun an, san jenhen fè an kout zie-wouvè anlè peyi a, pran an letjèt nan divini ; tout bagay ki ka  lonje pal ba betje a eti te ni gouvelman franse a epi yo, jik jòdi-jou.

Deblozonn 1902-1905 lan ek pi wèt-nan-wèt, deblozonn-volkan 08 Me 1902 a, te bout an bidim doukou djoubap politik, sosial ek menm mès-longsay ; nan lanne douvan, Conseil Général Marius Hurard la ki te genyen jout-politik Oktòb1886 la, te jik pare takse tout machandiz franse ki te ka debatje, tankon machandiz peyi-lòtbòtsay (se pa politik kòkòdò CTM 2016-2021 an) ek te apiye asou an politik ka palantje tòt-genyen Matnik. Nan rel sosial la, se nan menm lanne 1886 taha, nan Sèptanm,  eti Felis Loube te doubout prèmie lawonn-palantje-tòt-genyen-djoubakè ; se pou konprann an bidim wakle-boulin sosial eti volkan an brile, nan 08 Me 1902 taha a 08hè 02 minit anba solèy-leve a.         

Pimpe isiya la konsa