"Papa Varyan"

 Vaval 2022 a.

 

Se nèhè pou tan djoubake-djezinen yo pa te ni, se gouvelnè franse a eti ka kabwate tan-ka-pase atè Matnik ek kabwatè-gouvelnaj Foyal pa ni piès djokte politik pou pase anlè larel-gouvelnaj gouvelnè franse taha, men Vaval 2022 taha wòkòkòy ek malouk menm, ladje wòkòkòy ek malouk ka ale. Menm si se te ke an vlen-senyen-kòch ek sa eti moun ka wè anni nan mikròskòp pa te ke pe bidjoul piès toubolman, men kanmenm, Vaval taha bwabwa epi-se-tout. Se pa jòdi man ka matje sa eti Vaval la se pa an bwabwa, se pa anni an bwabwa, ek kawbe-mete-nan-brann nan mès-longsay lanbouk Foyal te, depi mitan se lanne 70 la, fè moun atè-lakay-matnik wè an bwabwa pi djezinen, pi kabeche, pi prelè, pi bòdzè, pi wototoy, se ba y lè pou y pase. Atè-lakay-matnik, Vaval la se wangan kannaval la, (se pa nepi an kasik oben an mayimbe),  se pa anni an kabwatè eti ka bloublou moun, ka piaye moun, ka fè pou moun mache dèhè y asou kat jou, se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y asou kat jou.

Ek menm si dwe Jedi, apre kat jou taha, tout bagay ka vire nan menm trentren an, Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y ek sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, ek menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi eti ka kouri lawonn andidan y lan. Isiya la konsa se pa pou fèmen kannaval la adan an souch-kòtòf pòte-nouvel oben menm kouri-nouvel, tout penteng mès-nanninannan an oben menm mès-longsay-peyi  ka kouri nouvel aleliwon-galba ek ka pe pòte nouvel delè, nan an dekou fann ; se pou se tann ek konprann sa eti nan an peyi-matnik otila pa ni gouvelman atè-lakay, ale-wè an gouvelman natifnatal, pa ni an liannaj pòte-kole nan mitan moun anba-jouk larel-gouvelman ek moun ka gouvelnen, kannaval la se toulong an dekou otila lakou-peyi anba-jouk la ka fè sistenm-gouvelman peyi-lòtbòtsay la sav, "nou la ka veye zòt" ek se pa anni pou ale "di prefè a ale koke manman y" ek si y "pa kontan vire koke manman w", gouvelnè franse a isiya la konsa se pa an moun yonn-tou-yonn eti nèhè pa menm ni manman pou ta y, se an sistenm, an gouvelman-peyi-lòtbòtsay. Nan vèy-o-gren politik taha, kannaval la ka pektekole aleliwon ek se pou sa ni tousa bay-lavwa malelive ka kouri lawonn adan, ou pa ka djè tann bay-lavwa tankon "papiyon vole, se vole nou ka vole" oben tjek "pa leve lanmen asou krapo", Vaval la se toulong prèmie pektekolè politik la ek mi isiya la konsa, nan kannaval 2022 taha nou pa ka wè nan kisa  Papa Varyan  taha te ke ka pektekole, ni menm apiye larel-kòtòf eti kannaval la ni pou ta y.

Papa Varyan  an, se anni an tit-matje, limenm ja lòlòy, si se pa bwabwa, tankon tit-matje. Dabò-pou-yonn tit-langayele depenn-dekantje "papa" a ka depenn an bagay ki pi bidim pase tout larestan, nèhè menm bidim pou moun pa te jenhen wè sa, an bagay krache-dife, an bagay frayik (pou pran an tit-langayele lang natifnatal-ayiti a) men mi Vaval taha pi wòkòkòy pase se Vaval douvan an, tankon si, kannaval atè-lakay-matnik la te ka pèd memwa y, pa te ni memwa ek pa te ke ni an karetel-ale nan tan-ka-pase pou ta y. Lòtbòtsay, se pa bagay jòdi, se trasè-djezinè Foyal la pa fouti kabeche lang atè-lakay-matnik la, se se pran y pou an lang-kreyol, kòdjòm, kimafouti "Varyan" esa ? Se pa jòdi ni an rarate-gouvelman (franse isiya la) asou 4 chous ladeng ki ka kouri lawonn atè Matnik ek Gwadloup.  An "Papa chous" eti fok se dechouste, oben "dechouke" lang natifnatal-ayiti a. Se pou se tann sa eti pa pe ni kannaval-matnik si pa ni an lang natifnatal-matnik ka djezinen y, ka vire kabeche y toulong-ale, ka anchouke y nan wach-kòtòf Matnik la, ka ba y lavwa-pitjan ek lavwa-regle toulong-ale ; owala Vaval la se pran tit lang franse y oben vide a se ale tjoke lavwa-regle nan tjek lang franse-bannann epi boul drivayajè  ek djoubakè-gouvelman franse ki pa sa menm bay kalinda, brennen lawda yo nan lari a,  ale wè vire pran an lavwa-egal kòdjòm, se pou kannaval la towblip nan an welele otila bay lavwa malelive, "bonda manman w ka pri dife", se pou kannaval la pèdi memwa y, pa fouti ranbonni, vire djoke, wakle nan bay-lavwa ek bay-kalinda.

Nan tout an lanne, andewò 22 Me (men 22 Me se anni an penteng rete-sonhe), se anni nan dekou kannaval la otila piplis moun-matnik la ka pe sispann koki zie yo asou sa ka pase An-Frans ek kare kanman yo anni asou Peyi yo Matnik ; sa kouyon ba Matnik tankon peyi-asou-latè pou y se ni anni 22 Me tankon penteng politik, ek menm sosial, natifnatal pou ta y, se kannaval ek kous-yol oliwon Matnik eti se de penteng welele an lari ki pa ka faktore piès matjoukann-kòtok politik blo menm si yo pe ka matjonnen de-o-twa matjoukann-kòtok mès-longsay-peyi eti ka pran anchay tan pou se rive bat tankon matjoukann-kòtok politik. 22 Me ka rete an penteng politik menm lè an konpanyi mafoudja gangan-afrik la denèfle y nan an konsit gloriye gangan-afrik ki pase pàs ek ka fè y pa fouti faktore se se matjoukann politik eti tout rete-chonje, tout memwa, nan peyi oliwon-latè ka pe faktore. Se pa anni pou vini badjole, isiya la konsa, kannaval la te ke an doukou politik ek konprann depi an moun leve an bann-twel Wouj-Vèw-Nwè ni an lèspri wayalachi-politik ki nan brann dèhè sa, se pa ti Wouj-Vèw-Nwè ka kouri lawonn kannaval atè Matnik lajounen-jòdi ; se pou konprann sa eti nan dekou kannaval la, Matnik ka vini an kote-asou-latè (toulong nan lèspri Edouard Glissant an), nèhè menm an peyi eti nan depareyaj epi La-Frans otila pa ni kannaval anba fredi wabap mwa-fevriye pou se prèmie jou mwa-maws la.  Kannaval la ka pe ba Matnik plis laliman, plis kouri-lawonn ek menm dekouri-lawonn,  plis kout-zie asou kò y, plis sa-sav asou tan-ka-pase a, ek sa fondok pou wangan kannaval la, Vaval limenm, se an trase-rel ki sòti nan kabèch moun natifnatal-matnik ek nan fondok Peyi-matnik la. Menm si Papa Varyan an pe ka sanm an makouba nan lawviè Petel, se ti dan  pwenti a ka vire voye nou nan tjek lanmè frèt kon nen chen, an tjou man deviran.

Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing gwo penteng politik ek sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay ek se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp ek an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se mas la anba jouk li, ek ka pe toumbile liannaj nan mitan se mas la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade màs pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa nan yonn adan se tit-mizik li a ;  ek sa tou-yonn ka pe fè an toumbilaj, se màs la, yo menm, ka pe toumbile, an lanne pou anlòt (nan tout toumbilaj ni de janjol fondok, yonn se janjol kannan epi lòt la se janjol rel-kòdjòm lan), kawolin zie-loli pe piplis pase katrin-pitjan oben bòbò-vaval, ek pou latè-wonn mès-fondok ek ekonomi ki ka bay dri oliwon-latè (Entèrnèt, chenn-liannaj sosial, media kouri-kanmo ek media pran-milan ki pran lanmen anlè media pòte-nouvel), se pou tout peyi oliwon-latè rete pri adan an bidim welele toumbilaj sosial ek politik towtow, la-pou-la, eti se anni lang natifnatal la ka pe kore y. Men pou kannan moun machifonnenn ki piplis atè Matnik ek ki pa sa wè lang natifnatal-matnik taha nan zie jik pou mare y ek an tit "kreyol franse" debililikè ek dekalibichè oben an tit "lang-afrik" (lang mafoudja) anni pou koulè lapo-fidji, se pou moun-matnik pa fouti kabeche ek doubout matjoukann politik krache-dife ek matjoukann sosial, se se pou kabeche ek faktore màs-kannaval krache-dife oben nèfte menm si Spicy Pòpòt la se vini chaye an màs bidjoul, plastik lòtbòtsay, nan kannaval la ; menm si Zewopwazon-"klòwdekòn nan tjou nou" se vini pòte an djing konpayel-politik laliwonn nan kannaval la, fè y tjoke gran katel-dekantje-longsay peyi-oliwon-latè.

Bwabwa a djigilòp nan kannaval la, ladje ba an vaval yonn-tou-yonn, ki ka trase nan kannaval la ek se màs Matnik la ka gade wè pann dèhè y kon yo pe, se anni an karetel fè drivayajè ki ka pase nan peyi a, wè màs pase, delè menm bay nan kannaval la tankon si se te an gran-chimen ek pa te ke ni piès larel-kòtòf, ni menm an memwa nan tan-ka-pase. Màs la se toulong twa moun nan yonn adan kannaval-matnik la. Se djing sosial màs la, djab-wouj la eti se màs pi fondok kannaval-matnik la pa pe ni menm djokte epi an màs-lanmò oben an màs-sal, oben menm djabloten an eti fok pa ale konprann se anni an yich papa-djab la. Nan kannaval-matnik la, djab se plis pase an malfentè ki te ke ka manje tjanmay san batenm-kretjen yo oben tjanmay ki pa ni tit-fanmi, se gouvelnè sosial la nan kannaval la, se kabwatè liannaj sosial la nan mitan tout se màs la, djab-wouj la se pa anni an sa-sav nanninannan eti y te ke ni pou ta y, se mèt gouvelnaj politik la (domestic policy) nan kannaval la, nan se kat jou kannaval taha, gouvelman-wangan Vaval la ka pran lanmen anlè gouvelman-repiblik an-frans lan. Pou wangan-kannaval eti y wangan-kannaval, Vaval la ni an djokte nan lèspri-ladje-laliwonn, an bagay ka tjoke mès-kriye djanmbel pou tout kadafa a ki bay oliwon y ek nan menm balan an bagay ki pa politik pou pase eti y ka pase towtow nan tan-ka-pase a.  Màs la se fidji moun an dèhè màs la, moun eti y ye, an fanm se pa an nonm, an tjanmay se pa an gran-moun menm si kannaval la se ka toumbile se katjòt la ek se laj-moun an, nan lendi-mawyaj-vaval la. Dabò-pou-yonn, moun ka kouri kannaval se moun djok, moun nan sokodong, moun doubout djann nan lavi a, moun ki pa kalbòy kouche an kabann yo oben kabann-lopital, anba-machin vire-pran-souf, moun ki pa kanyan oben enpiok, moun ki pa trape Covid-19 oben ki rive fese vlen-senyen-kòch la nan tjek goumen nan lari, nan tjek leve-fese anba Pon Abel  ; lòtbòtsay, moun ka kouri kannaval se moun ki nan lèspri kannaval la, moun ki pa pri djok anba an mès-kriye-bondje-kretjen oben mizilman an, menm si an moun pe sere dèhè an màs-kannaval, alagadigadaw ; an mapipi djezinè-tanbou, tanbou-toumpak, defen, nan Latrinte wabap se lanne 70 la eti te rantre nan mès-kriye-bondje-kretjen alvantis te ka vini kouri kannaval la ek an màs-mal-makak anlè fidji y pou "alvantis la pa wè mwen", epi an slip-tarzan anlè y. Màs la se dikanman an ki anlè moun an eti ka pòte màs la, an gol-lannwit se pa menm djing sosial, ni mès-longsay epi an gran-jile-piti-pantalon, "man ka desann Anvil". Ek, se pou dikanman an toulong nan depareyaj epi màs la pou apiye dekou toumbilaj sosial la, kouri-lawonn san chenn lan. Se pou te konprann an sistenm politik franse ek betje ploge, pa ni piès chap ki pe fèt anlè y, ek kannaval la se te ke dekou taha otila moun-atè-lakay-matnik ka gade wè trase fè-liannaj yo pou se tjenbe doubout yonn-a-lòt douvan sistenm demounizè taha. 

Se pou te ke konprann dwe isiya la konsa, nan pran koumandaj kannaval la anlè bwabwa a, longsay tan-ka-pase a, ek nan djab-wouj la ki vini màs fondalnatal kannaval la, se pou y te ladje, toulong pianmpianm ek nan pangal, annou matje, larel trase fè-liannaj taha. Mi se la nou ka wè moun bonda yo dewò nan kannaval la, smartfòn yo nan lanmen anni selfie yo ek anchay bay-lavwa malelive franse-kreyolize oben kreyol-franseze, nan kannaval la. Se asou katel-dekantje-longsay taha fok se kabeche, poutji Vaval la vini depotjole bwabwa a ek pa jenhen nan wach-kòtòf peyi a ? Pou katel-dekantje-longsay eti se pe anni an mande-sav nan tout lonyen-dekantje sosial, anni ale mande se mapipi sosiològ ek antropològ  atè-lakay-matnik la yo ke di w, se toulong pou gade wè reponn mande-sav taha anba klète an dekantjay tan-ka-pase a. Kannaval-matnik la ek se màs-matnik la leve nan peyi-matnik la, anni la, fok pa ale èche y nan Afrik (Matnik se nan Karayib - Amerik-mitan-kontinan eti y ye ek pa pe ni kannaval-afrik pou Afrik eti se an kontinan) ni nan Ewòp otila menm si anchay peyi pe ka fè an kannaval mawdi-gra, penteng taha pa pe nan menm lèspri ek kare-zobray epi djing mès-longsay-peyi-matnik la eti ka trase tan-ka-pase a.

Vaval 2022 taha, an vlen-senyen-kòch nan kouwonn (coronavirus covid-19), bagay moun pa ka wè toulehou nan de koko-zie yo, ka sanm plis tjek vie sèpan lapo wouye pase tjek ti-mons adan an mikròskòp ; se se ti dan pwenti a (ek file nan menm balan an) ki tout. Se pou te ke wè vlen-senyen-kòch taha tankon an zoko-fondas an sistenm pòte-nouvel eti te ke pete tout chenn liannaj ek ka woule asou pwa kò y. Kannaval atè-lakay-matnik la limenm, ka bat pou  woule asou pwa kò y tankon tout penteng mès-longsay-peyi oliwon-latè. Nan tout woule-asou-pwa-kò-y taha se pou se  trase an chimen-ale ek pou se màs la se vini ka trese liannaj yonn epi lòt, nan an pòte-kole, delè nan an leve-bok yonn-a-lòt, nan an blo djoubap. Se màs-kannaval atè-lakay-matnik la trape pwa-peze sosial ek kous-kouri mès-longsay-peyi yo anni atè Matnik menm lè nou pe trape màs ka sanm yo nan dòt peyi oliwon-latè ; plis pase sa, se anni lang natifnatal-matnik la ki ka pe ba yo pwa-peze sosial taha, kous-kouri mès-longsay-peyi taha, nan anlòt peyi, menm atè Gwadloup toupre la, yo te ke pèd lakat anfwa. Djab-wouj kannaval Ponce a (atè Borinkèn) ka sanm djab-wouj kannaval Foyal la kon de pok dlo asou an fèy ponm-kannel men liannaj nan mitan màs taha epi se zòt màs la pa pe menm atè Ponse epi atè Foyal, nan mès-longsay-peyi Borinkèn lan ek mès-longsay-peyi Matnik la, nan lang-panyol borikwa a ek lang natifnatal-matnik la.

Pimpe isiya la