Fondas lang-matje

Souch-kòtòf lang natifnatal-matnik la. 

 

 

Lè nou matje souch-kòtòf, nou ka matje an bagay ki ka depareye lang natifnatal-matnik la epi dòt lang peyi-karayib ek peyi-amerik-latin la kontel lang natifnatal-ayiti eti se an lang gouvelman depi larel-fondas-politik 1987 la, lang natifnatal-gwadloup la, lang natifnatal-gwiyann lan, lang natifnatal-sentlisi a eti vini lang gouvelman, tout se lang peyi-karayib ek peyi-amerik taha eti liannen djok pou lang an kontinan eti yo ye ek pou an konpanyi dwel lang-pale yonn pe ka pe kouri lawonn, pou an tan fann adan anlòt lang peyi-karayib oben peyi-amerik, nan dekou an mizik, an bay-lavwa, an lavwa-regle, tousa. Lamenm-la, man ja kouri antre adan gran plodari sosial-langannis fann-kabèch, an wach-kòtok eti moun pa se pe ka wè nan de koko-zie yo, nan lavi toulehou, ni menm gade wè frennen, ek ki ka fennte yo an chimen-douk lang natifnatal-matnik la menm si y se anba jouk politik lang an-frans lan.

Se an bidim doukou bililik-longsay, lang natifnatal-matnik la tankon lang natifnatal-gwadloup la oben lang natifnatal-gwiyann lan, jik lang natifnatal-ayiti a, tout se lang natifnatal taha anba jouk lang an-frans lan eti ka pe kantinen yo epi anchay tit-langayele, delè menm de-o-twa larel fondas-lang, ek ka apiye wakle-boulin sosial¹ la nan se lang taha. Nan wakle-boulin sosial la fok se tann ek konprann an wakle-boulin teknik, jik teknolojik ; epi lòtbòtsay an wakle-boulin toumbele lavi toulehou moun-yonn-tou-yonn. Pa di yo di w, tousa ka toumbile liannaj eti moun-peyi-natifnatal-matnik la (moun-peyi-natifnatal-gwadloup la, moun-peyi-natifnatal-ayiti a, moun-peyi-natifnatal-gwiyann lan, tou)   pe ni epi lang li a, kout-zie kabeche eti y ka jete anlè y tankon lang-asou-latè epi menm rel liannaj eti moun-peyi-natifnatal-matnik la tankon an anzobraytaj politik ek sosial, ka pe mare epi se zòt lang natifnatal-peyi-karayib-amerik-latin lan. Atè Gwiyann otila ni an tilili lang-pale², lè man ka matje lang natifnatal-gwiyann, man ja ka fè an chimen-dekoupe adan divini Gwiyann lan, moun Gwiyann se pa nepi moun-peyi-natifnatal-gwiyann lan ek pou wkle-boulin sosial ki ka bay, pèsonn pa pe sav ki chimen eti moun-peyi-natifnatal la se pran, ni menm ki rel-rive eti y se trase.

Man ja matje sa anchay kou, nan se peyi-anba-jouk ek san gouvelman natifnatal taha, se anni lang natifnatal la ki ka fè doubout moun-peyi-natifnatal la tankon anzobraytaj politik ek sosial, ek kantinen y longsay-ale. Lòtbòtsay, se pa jòdi man ka dekantje, kabeche ek matje sa, nan se peyi san gouvelman natifnatal taha oben epi an gouvelman natifnatal ki flòkò, si se pa lòlòy, tankon nan Ayiti³, se anni lang natifnatal la ki pe rive frennen wakle-boulin toumbele lavi-toulehou a, ba moun tan vire pran souf yo. Menm si nan an peyi, moun se pe ka rive faktore epi an lang peyi-lòtbòtsay, asou latè, tout moun se moun, tout moun se moun-asou-latè, se anni lang natifnatal la ka pe fèmen rel-fann ek diskoupaj  ki ka leve nan mitan kare-laj (gran-manman, gran-papa, anman-apa epi yich oben menm yich-dèhè) lè teknoloji krache-dife ka debatje blo anlè an lakou-peyi, lè wakle-boulin teknik la ka toumbile se toumbele lavi-toulehou a, dawlakataw ek ka pe depotjole liannaj sosial la. Se pou se konprann, lamenm-la, lè lang natifnatal la pri adan an djoubap-lang, tankon atè Gwadloup epi Matnik, ki ka debaba tout mès-longsay peyi-natifnatal la, ale-vire, kabwatè-politik oben sosial atè-lakay-matnik la ka koumanse plodari adan an lang ek dwe prèmie pawol, ka malakse anlòt lang adan ; wakle-boulin sosial la ka pe fè anchay pawol-rapòte oben sistenm-vie-fanm peyi-lòtbòtsay la (An-Frans isiya la konsa) kouri lawonn adan lang ek mès-longsay peyi-natifnatal la.

Wakle-boulin sosial taha ka toumpakte lang natifnatal la toulehou ek anlè ridjèt li, plis pase an gojèt tan-ka-pase (nan Solibo Magnifique Patrick Chamoiseau a), an depale-lang, an dekalibich eti ka depotjole kouri-lawonn tan-ka-pase a andidan lang lan, jik laliwonn lan (an ti dekou pale epi an moun Matnik, pou y ja rive nan Afrik epi w men anni epi lang-an-frans lan, pa konnèt lang-pale-afrik, ale wè lang-matje-afrik, ou pale moun bwabwa an tjou yo) ; se pou se konprann chak lang pa ka anchouke tan-ka-pase a nan menm rel ni menm anzobrayte an laliwonn, an laliman-peyi, jik pi kare-bare, an peyi,  nan menm toumbele a. Isiya la konsa, se pa anni pou fèmen doukou langannis la adan an djoubap-lang, an depareyaj-longsay lang-franse/lang-kreyol epi tit-langayele-kabeche dekreyolaj⁴ la eti mapipi-eskwaya Jean Bernabé (1942-2017) a te ka liannen epi y la, nou-menm pa nepi langannis pou sa, se pou se gade wè konprann ek dekantje an lang natifnatal (atè Ayiti epi lang angle-etazini an, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik) ki la ka gobe wakle-boulin teknik la ek delè menm wakle-boulin sosial la (piplis moun Gwadloup ek Matnik, pa sa menm pale kreyol yo a pi sa) nan dekou an mès-longsay latè-wonn ka bay ek ka gade wè anchouke mès-longsay tout laliman-peyi oliwon-latè pou se rive kore lavanniz matjoukann-laliwonn lan. Ki peyi esa, Ayiti, Gwadloup ek Matnik (Gwiyann se an tilili peyi) ki pa fouti nonmen an lang-natifnatal pou yo se pran letjèt nan divini men anni badjole an lang-kreyol ki ka mare yo nan tan-nanninannan anba jouk lang-franse ?

Nan se peyi taha, lang lan se anni  pou fè eti se gangan an ki te pase pàs sistenm ninang-founang lan ek gangan taha se te ke anni moun-afrik ek mande kilès afrik, pèsonn pa nepi sav, pa ni lang-pale dèhè afrik taha, se epi lang-an-frans eti moun Ayiti, Gwadloup, Gwiyann (an konpanyi moun-gwiyann) ek Matnik, ka ale pran lang epi gangan-afrik yo a. Man ja kabeche, matje ek dekantje sa eti gangan an se, toulong, tout moun anchouke nan mès-nanninannan yo ki anzobrayte an laliman-peyi, san diskoupaj, ek nan rarate anzobraytaj taha (se an plodari kabeche ek vire-kabeche, kare-laj dèhè kare-laj), lang peyi-natifnatal la fondalnatal, rarate taha pe pa fèt nan an lang peyi-lòtbòtsay, pa pe ni an rarate peyi-natifnatal-ayiti nan lang-franse, pa pe ni an peyi-natifnatal-matnik nan lang-franse, man tou djòsol ba se plodayè peyi-natifnatal-matnik la ek se palantjè-peyi a tou.

Isiya la konsa, se pou se lonyen, kabeche ek dekantje an depareyaj lang natifnatal-ayiti epi lang natifnatal-matnik (man pa ka wè kote eti de lang ki pa ka fè yonnifay tit-langayele a epi se menm larel-fondas-lang lan, "ap", "ape" oben "pe"  nan lang natifnatal-ayiti a ek "ka" nan lang natifnatal-matnik la, pe ka rive menm lang lan), lang natifnatal-gwadloup epi lang natifnatal-gwiyann, lang natifnatal-ayiti epi lang natifnatal-gwiyann, jik an depareyaj nan mitan lang natifnatal-gwadloup epi lang natifnatal-matnik pou peyi-asou-latè eti Gwadloup ek Matnik ye pou ta yo, yonn-tou-yonn, yo pa pe ni menm divini peyi-asou-latè a, nan tout dekou, sa ki ka wouvè an bidim chimen yonn-a-lòt ek pòte-kole, peyi pou peyi, fok toulong, o-pi-piti, de pou fè an yonn-a-lòt ek an menm peyi-natifnatal pa se pe ka pòte-kole epi limenm.  Lòtbòtsay, anlè an menm tit-langayele oben an menm pawol-pale, rel-pòte a (reldjansay la) nan lang lan ek rel-konprann lan, nan menm lang taha, pa pe menm ; an bèlè⁵ nan lang natifnatal-matnik la pa pe menm bagay ek an bèlè⁶ nan lang natifnatal-gwadloup la. Moun atè-lakay-matnik pe pa ka vini badjole zèb-a-pik (Neurolaena lobata) nan tout dite pou pase Covid-19 nan dekou eti nan mès-nanninannan rimèd-razie atè-lakay-matnik la, tabak-djab la eti yo ka kriye tabak-jako (pluchea symphytifolia) tou menm si se pa menm zèb la, pa te jenhen dite pi djok pou pase fianza, ni menm pou detoksinen sistenm senyen moun atè Matnik. Ki depareyaj nan mitan lang natifnatal-matnik ek lang kreyol-matnik oben nan mitan lang natifnatal-ayiti ek lang kreyol-ayiti ? Nan an peyi otila ni an gouvelman natifnatal tankon Ayiti (sa eti ka pòte lide an politik lang-pale ek lang-matje, liy 5 larel-fondas-politik Repiblik Ayiti a nan 1987, ka matje sa eti lang-kreyol-ayiti se lang tout moun Ayiti ek se yonn adan de lang-gouvelman nan peyi a) pa se pe ni lang kreyol men anni lang natifnatal-ayiti ek pou Gwadloup, Gwiyann ek Matnik otila pa ni gouvelman natifnatal, pa menm an gouvelman atè-lakay nan 21^enm siek taha, pa se pe ni lang natifnatal men anni lang kreyol ; lang gouvelman an, lang-an-frans lan ka rarate sistenm gouvelnaj ek liannaj epi djoktòch politik la toulejou ki ka fè tan-ka-pase a, se pou konprann rarataj gouvelman an (nan lang franse yo te ke kriye sa "le récit officiel") ka toumbile kanman moun ek ka mete yo nan tèt-koupe epi (nan vire-lang) lavi atè-lakay yo. Men nou-menm ki nou-menm lan, te ja ka matje depi plis pase an dis-lanne, katel-dekantje-longsay lang-matje a, li tou-yonn, ka wouvè chimen  an ladje lang kreyol pou lang natifnatal, nan lide an antipilaj sa-fè teknik ek an plodari-kabeche asou lang lan eti pe rive kore wakle-boulin sosial ki sòti lòtbòtsay, An-Frans pou pilis, debatje nan peyi a. La-pou-la, (man ja matje, dekantje ek kabeche sa, man pe ke mize nan chimen ek moun ki se toufe ke pe ale li nan lonyen-dekantje-kabeche asou lang natifnatal-matnik la douvan, nan Oktòb chak lanne depi lanne 2007 oen nan jounal Madjoumbe se lanne 1990 a 2000 la) se pou lang-natifnatal la bay nan an doukou fè-kakol ek nan tout fè-kakol ni anchay dekou pòte-kole, ek an lang pou anlòt, an peyi pou anlòt, an tan pou anlòt, tousa, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa pe nan menm rel fè-kakol douvan lang ek mès-longsay franse a.

Fè-kakol la toulong liannen epi anchay janjol depi kannan moun nan an peyi, jik tan-nanninannan-longsay peyi a eti pa pe menm atè Gwadloup ek atè Matnik, Gwiyann pa menm pale ; ek pou rete, isiya la konsa nan kare-dekantje-plodaye bililik-longsay karayib la (caribbean complexness paradigma) fok se rive tann ek konprann an bidim ale-vini djouk-djouk nan mitan se lang taha, nan menm doukou fè-kakol douvan lang-an-frans lan. Man pa se le moun ki vini li jik isiya la konsa se pran tròp gojèt epi kare-dekantje-plodaye bililik-longsay karayib taha men atè Gwiyann otila ja ni an tilili lang-pale, kouri-lawonn an tit-langayele oben an pawol-pale natifnatal-matnik, oben natifnatal-gwadloup, nan lang natifnatal-gwiyann, sa tou-yonn, se te ke an tilili rel-konprann. Atè Matnik otila lang-matje a pi dekatonnen pase nan se de zòt peyi a, fè-kakol nan lang-pale a ka pe ale tjoke pi nolfok nan tan-ki-pase ek trape plis djokte pou kore se bay-antre (inputs) franse a tankon se ta Ayiti Gwadloup ek Gwiyann lan eti delè, yo menm, se an anzobraytaj asou fondas lang-franse a. Man pa le pran tròp kanman konparezon men lang natifnatal-matnik la, tankon sistenm lang pi kare-bare pase lang natifnatal-gwadloup la menm si moun-peyi-natifnatal Gwadloup la ka rete pi krann nan pale-lang li pase moun-peyi-natitnatal Matnik la. Ni an pawol-pale atè-lakay-matnik ki ka di “pawol ka pase men matje ka rete” ; si an lang se dabò-pou-yonn nan pale, pawol-pale ek ti-pawol moun, ek lamenm la se pou konprann tan ka pase adan, lang-matje a,  ek nèhè menm sistenm matje a, fondok pou konprann toumbilaj ki bay adan lang lan nan tan-ka-pase ek pou katjile djokte pou tjenbe doubout douvan bok laliwonn lang li nan dekou wakle-boulin sosial la ek pi won-nan-won wakle-boulin teknik la.

Nan dekou se toumbilaj taha, nan tan-ka-pase eti pa pe menm atè Gwadloup ek atè Matnik, atè Ayiti ek atè Gwiyann, atè Sentlisi ek atè Dòmnik, atè Trinidad ek atè Jamayik, tousa ; eti pa pe menm nan bitako ninang-founang 18^enm siek la epi bitako leve-doubout sosial Chalve⁷, Janvier-Fevriye 74 la ; anchay pawol-pale, ti-pawol menm tit-langayele pe ka pèdi oben genyen nan rel-konprann, nan liannaj epi dòt pawol-pale, tit-langayele oben ti-pawol, tousa, djigilòp oben fonn adan anlòt ; an pawol-pale nanninannan pe rive trape plis fondokte nan dekou an mete-nan-brann sosial krache-dife oben anlòt pawol-pale krache-dife ; an lang peyi-natifnatal, plis pase an tilili tit-langayele, pawol-pale ek ti-pawol, epi menm tout liannaj nan mitan yo nan an tan t-zero, sa tou yonn ja ka fè an sistenm, se an tilili larel-kòtòf eti laliwonn lan (tout sistenm-lang oliwon) ka pe toumbile jik dekatja nan tan-ka-pase. Se pa anni pou an sistenm-lang, nan lide taha eti sistenm-lang lan ka, toulong, kabeche-djezinen an laliwonn/tan-ka-pase pou ta y ; se pou liannaj nan mitan se sistenm-lang taha ki ka vini toulong pi mastok ek pi bililik-longsay nan dekou wakle-boulin teknoloji a ek wakle-boulin toumbele wach-lavi. Isiya la konsa, nan se lang-matje flòkò peyi-karayib la, nou adan an doukou kare-larel-kòtòf/dekare-larel-kòtòf eti Stuart Hall⁸ te kabeche-dekantje nan se lanne 1980-90 la anni pou se mès-longsay la ek se kanman-longsay la ; nan malaksay mès-longsay taha (ankreyolaj Edouard Glissant eti fok pa ka tann ni konprann tankon an plodari sistenm), se mès-nanninannan an ek se mès-longsay la ka bat dèhè, jik djigilòp, may-an-may lèspri latè-wonn lan ka pòte nouvel nan tout peyi oliwon-latè ek se pou an lèspri peyi-natifnatal ek an mès-longsay peyi-natifnatal bat dèhè. "Culture is always translation", lide taha eti nan se peyi tilili mès-nanninannan ek mès-longsay la, moun te ke ka, toulong ek pou an tan fann, fè tankon an plouplouplouf nan mitan tilili mès-nanninannan ek mès-longsay taha. Asire, nan koumanse an pawol (menm an pawol politik, si atè Matnik nou pe depenn pawol gouvelnaj la tankon an pawol politik) nan an lang (franse oben kabeche tankon kreyol) ek bout li nan anlòt, oben nan an menm wonn-pawol, toumbile lang-pale, de oben twa kou, tankon piplis moun atè-lakay-matnik ka fè a, se an bagay rache-tjè ek kouyonn.

Doukou lang lan toulong pi bililik-longsay pase doukou mès-longsay la, nan sa eti lang peyi-natifnatal la pe ka rive ladje laliwonn lan, se se dwel-dèhè-dwel oben nan anni an kou, depareye an lang-matje epi an lang-pale (nan larel-fondas lang, nan fè-tit-langayele-fè-yonn, nan tilili tit-langayele, tousa), dekatonnn an souch-kòtòf yonn-tou-yonn nan vini lang-peyi-natifnatal oben lang an lakou-moun-nanninannan. Nan tout sistenm ni anchay dekou bililik-longsay nan tan ka pase, tout se dwel sistenm lan nan liannaj pòte-kole jik delè nan liannaj toumpakte eti ka fè chak dwel la pe ni an rel-doubout pou ta y. Nan se lang lan, bililik-longsay taha se pou an larel fondas-lang, an pawol-pale, an ti-pawol,  an tit-langayele, an fè tit-langayele mete-nan-brann fè yonn, tousa epi dòt ki ka toumbile  towtow oben pianmpianm nan tan-ka-pase, silon lang-pale ki ka bay nan laliwonn lang taha, silon teknoloji et ilang lan sèvi pou kouri lawonn, tousa. Nan se lang Gwadloup, Gwiyann ek Matnik la, se pou yonn toumpakte lòt, nan an mete-nan-brann fè-kakol douvan lang an-frans lan, men anni nan an apiye asou doukou politik la. Kontel nan se lanne 80 an otila an politik kaskòd epi La-Frans te ka bay atè Gwadloup, pale-gwadloup la te ka kouri lawonn aleliwon atè Matnik, anni pou moun-matnik te badjole "biten" nan plas bagay ek "awa" nan plas "an-an", oben tjek "ki jan a w ?" pase an "sa y di a", an "ye leve",  atè-lakay-matnik la. Konsa model anchoukaj politik natifnatal la depotjole atè Gwadloup, gouvelman sosial-demokrat franse a te rive gare y nan an leve-doubout nèg-ginen krann (vire sezerize y nan an bat-zie), se pou tout mande-dekatonnen oliwon lang lan ek mès-longsay la te djigilòp ek vire towblip nan an mès-gangan-afrik kreyolize jik pou an konpanyi blofè atè-lakay vini trape an lang kreyol ki te ke ja ka bay nan Afrik avan zawa-ewòp te ke mete pie atè Elmina (Castelo da Mina) nan 1482.     

Nan pipirit se lanne 80 an, se radio andewò-larel-gouvelman (Radio APAL, Radio Inité, RLDM, Radio Tanbou, tousa) vini mete nan brann anchay progranm-radio eti te ka pòte an bidim wakle-boulin teknik nan se lang kreyol la. Se pa anni an obije matje lang lan, se se pianmpianm, avan pretann pòte nouvel ba moun ka koute, ek plis, asou radio APAL ek RLDM avan pretann "aprann" moun ka koute lavi ; plis pase sa, se pou ang kreyol taha te ke vini bay lavwa nan tout kare-mete-nan-brann lavi-toulehou, delè se te an bidim dezas nan se progranm-radio RLDM lan plis pase tout larestan progranm-radio. Lòtbòtsay se pou se progranm-radio taha te ladje laliman Gwadloup oben Matnik, pou chaye moun jik anlè kontinan-afrik la, nolfok wach sosial ek politik yo, nan an Afrik kabechinen eti limenm pa te fouti ladje laliman se ti-lanbouk bòdaj Paris, An-Frans lan. Tousa mare lang natifnatal-gwadloup la ek lang natifnatal-matnik, doukou lang Gwiyann lan toulong pi bililik-longsay, nan an pale kreyol eti pa ka jenhen rive depareye epi lang An-Frans lan, pa ka jenhen rive ladje rel-doubout lang kreyol (anni an "dictée créole" chak lanne epi de-o-twa ti badjolaj nan lang-an-frans asou lang kreyol taha eti pa ka menm rive se se depenn tan-ka-pase nan se peyi a), ki ka mare tout mete-nan-brann politik, gouvelman natifnatal la, adan se peyi taha, pran an letjèt-djouboum nan divini ka rive dawlakataw epi wakle-boulin sosial lajounen-jòdi a. 

Pou plis, pimpe Isiya