vendredi 24 septembre 2021

PLodari 24 Sèptanm 2021 an

 

Gouvelnaj banbann doubout-djann lan

 




Se pa ti bwabwa eti kawbe-gouvelnaj politik Matnik la, CTM, te fè bwabwa nan dekou wakle-boulin banbann doubout-djann jwiye-aout-sèptanm 2021 taha, se pa pou kabwatè-gouvelnaj CTM ki te kite an rel-plere koule nan de zie y nan dekou an vire-wonn nan kawbe-alòb CHUM lan, tout moun ki ni tjè pe foute an plere atè douvan an dekou tenmbolizè, se pou fouti se kabwatè-politik ek sobreka-politik CTM taha pa te fouti kabeche mete-nan-brann anbagaye an kawbe, asenise an vie kawbe, fè an lopital pou mete anni moun Covid-19 anba machin pran-souf ; kisa, an 100-epi moun owonzon. Se pa ti lòlòy eti djoubap nan mitan moun ki pou pran-pitji ek moun ki pa le tann pale pran pitji a lòlòy atè Matnik, yonn tankon lòt pa fouti depareye pran-pitji epi pase-wel doubout-djann eti gouvelman franse a le mete ba tout peyi anba jouk li, nan dekou eti plis pase 70% moun, owonzon, atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa te pran piès pitji ek te ke ni pou ale fè yo lonyen an sitjèt kaka-nen yo tout le twa jou. Se pa ti bwabwa eti se kouri-nouvel matje kabwatè yonn-tou-yonn MIM lan bwabwa, bagay ki pa ka rive plen an paj nan dekou an banbann doubout-djann ek an banbann gouvelnaj doubout-djann lan eti ka kouri depi lanne epi lanne.

Lamenm-la, avan man se antre nan gran chan-kann, annou dekantje banbann doubout-djann taha otila boul  "vakansie" ek drivayajè franse a debatje blo atè Matnik (Gwadloup, tou) ek pòte souch delta Covid-19 la vini epi yo. Man pe ke vire fè dekantjay statistik isiya la konsa men jik nan simenn 25 lan, 21 pou 27 Jwen, tout djing-janjol te nan vèw-kosol, rel toumpak la te a 31/100.000, rel pòte-kòtok la te a 2,3%  ek te ni anni 8 moun kouche nan kabann-lopital eti 2 adan yo te ka pran souf epi an machin ;  nan simenn 26 la (28 pou 4 Jwiye) se te an vèw-sann se ponm-kannel mi an (rel toumpak la te a 114/100.000, rel pòte-kòtok la te a 6,8%, anlè rel kriye-ago a eti a 5%, ek te ni 10 moun lopital eti 4 adan yo te anba machin-vire-pran-souf. Se dwe simenn 28 la otila tout bagay chalvire, Matnik towblip adan an dezas franse ek an kannan moun ka alelouya-akasia-lata chak jou-leve. Nan tout peyi eti banbann doubout-djann taha toumpakte, gouvelman te ozabra, nan djoubap tire-mas-mete-mas, nan rimèd-razie ki te djok pou djeri Covid-19, nan klorokin ek/oben ivèwmektin (atjolman) ki ka djeri kouche-kalbòy la nan an bat-zie. Se pa anni gouvelman ki ozabra pou kont kabann-lopital pran-souf yo pa ni pou kore kannan moun ki  kouche kalbòy, se moun-peyi-natifnatal la tou ozabra, pa nepi sav si rimèd-razie se pe pi djok pase mèdsin chimik la. Se an bidim banbann gouvelnaj ki ka bay oliwon-latè depi an lanne-e-dimi ek nèhè gouvelman ki ni plis lanmen nan sistenm pòte-nouvel ka kabwate banbann taha pi kalanmplan pase gouvelman ki pa ni kont lanmen anlè sistenm pòte-nouvel peyi yo. Atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik otila pa ni piès gouvelman peyi-natifnatal, pa menm an gouvelman-atè-lakay, se an bidim dezas kouri-nouvel ek tout badjolaj brèbrè-mouton ka pe kouri lawonn, anlè chenn-liannaj sosial la men nan se media gouvelman franse a tou, nan rarate-nouvel gouvelman.

La-pou-la, se pou mwen ke vini kabeche anlè sistenm pòte-nouvel franse a atè Matnik otila ni piziè rel tann ek konprann lang franse a, se pa anni pou an janjol mabial1 tankon laj-moun oben katjòt-moun men ni anchay janjol anba-jouk tankon rel ale-lekol la (lekol franse a), rel anchoukaj nan lang ek mès peyi-natifnatal-matnik la, krèy sosial epi dòt ti janjol-dèhè eti man pe ke pe gade wè dekantje isiya la konsa, pou pa fè tro long. Men, nan plodari 24 Sèptanm taha eti la pou toulong gloriye prèmie dekou kabeche an gouvelman natifnatal-matnik2, se pou kabeche asou flòkò eti kouri-nouvel natifnatal-matnik la flòkò, si se pa bwabwa, delè menm makak, eti nan lang franse tankon nan lang kreyol dòmi-dewò a, pa fouti kabeche laliwonn matnik la, ale wè sele-bride se wakle-boulin sosial la, nan tan-ka-pase. Nan dekou banbann Covid-19 taha, se anni gouvelnè franse a ki te ka kabwate, pa ni piès pawol atè-lakay-matnik, pa menm an rete-sonhe latrenn3 1918-1920 an, ayen toubolman, anni de-o-twa brenbrel ki rete pri adan an badjolaj fè-koraj eti ka ba gouvelman franse a tankon bann zawa betje y la ek menm se bwabwa politik Matnik la an faro kòtok asou moun-peyi-natifnatal Matnik la.  

Se pou depareye, kòdjòm, fè-koraj ek fè-kakol eti menm si nan wach-lavi-longsay la, yo se liannen, (moun ki nan fè-koraj ka sanble ek moun ki nan fè-kakol toulong nan se krèy-politik la, nan se krèy-defann-djoubakè a, nan se krèy-mete-nan-brann sosial la, nan leve-doubout sosial la, nan se bat-lari Foyal la, tousa) fok se depareye yo nan lonyen-dekantje pou rel-rive yo ki pa se pe menm. Fè-koraj ka toulong toumbile an gouvelnaj-politik franse pou anlòt, an gouvelnaj-sosial atè-lakay pou anlòt ek menm delè, an kabwataj sosial pou anlòt ; nan doukou CSTM3 ek/oben UGTM4 ka kabwate leve-doubout sosial la, fè-koraj la pi djok men anni lè palantjè-peyi a pa ka kabwate se kawbe-gouvelnaj atè-lakay la. Pi nan fondok, leve-doubout sosial K5F 2009 la te fè nou wè, nan de koko-zie nou, an fè-koraj ki ka koubare fè-kakol la ek depotjole mès-longsay sosial la nan menm balan eti y ka debaba mès-longsay politik natifnatal-matnik la. Se pou se tann ek konprann, tann se yonn, tann ek konprann se de, an fè-koraj atè-lakay-matnik ki pa ka jenhen lonhe dwèt asou se kabwatè-politik atè-lakay la ni menm lonyen (anni lonyen ale wè dekantje) se kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik la ; nan dekou jout-politik CTM Jwen 2021 an, nou tann de kabwatè-politik vini badjole rel-rive yo se anni katel-dekantjay-longsay ekonomi, gouvelnaj politik se pa te bagay yo ek pa ni piès joutè-politik ki te vini, se se badjole, pou trape plis djokte politik nan kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik taha. Fè-koraj la, se anni pou lonviye sa ka pase An-Frans ek menm pou se badjolè fè-koraj la, nan lang franse-an-frans yo a eti yo ka bloublou moun-natifnatal-matnik la nan kole de ti-pawol kreyol dòmi-dewò dèhè y, ka vire pran tout vie plodari rayi-ras nèg-ginen se media franse a pou depenn wach sosial ek politik Matnik la. Se toulong an badjolaj nan lang franse-an-frans lan eti yo ka mete an tit-langayele, an ti pawol kreyol brèbrè-mouton dèhè y. Piplis politikè atè-lakay-matnik la eti pa fouti depareye kannan-moun atè-lakay-matnik epi moun-peyi-natifnatal-matnik la, pa fouti tjenbe an plodari politik nan kreyol lòlòy yo a.

Fè-kakol se toulong pou palantje an mès-longsay politik natifnatal, owala nou adan an mès-politik natifnatal, nou pou adan an mès-longsay peyi-natifnatal (nan lèspri razwè-file-de-lanm mapipi-eskwaya Frantz Fanon an) ek, nan palantje an mès-longsay peyi-natifnatal, lang natifnatal la fondalnatal. Atè Matnik, atè Gwadloup ek atè Gwiyann tou, moun pa se pe ka fè kakol nan mès-longsay ek lang an-frans lan, fok pa ka ale pran dlo mousach pou lèt, fè kakol se toulong nan an lang peyi-natifnatal ek si lang taha pa ka bay, se pou kabechinen y oben vire kabeche y si y se djigilòp. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, atè Matnik otila sistenm anchoukaj politik franse a rive nan bout bat-lawonn li depi wabap se lanne 70 la, ni anchay fè-koraj ki ka leve men fè-kakol la toulong kare-o-pipich. Tilili fè-koraj taha ka leve an doukou pangal aleliwon eti ka pe kore simèwjay ek dekatonn, atè Matnik menm, mès-longsay fè-kakol la. Nan dekou banbann doubout djann taha, mès-longsay fè-koraj la dekatonnen pi douvan epi an badjolaj konfiol oliwon-latè ki ka kouri lawonn. Fè-kakol  toulong mande èche fè yonn o-pi-plis, fè koraj la limenm ka deyonnife moun-peyi-natifnatal la nan anchay ti krèy otila moun ka tjoke lonbrik yo toulong-ale, plodari-kabeche chive-grennen, koulè lapo-fidji, gangan-afrik, tan-nanninannan peyi-lòtbòtsay, tousa.

Dabò-pou-yonn, djoubap koulè lapo-fidji a ka peze djok adan mès-longsay fè-koraj la, piplis moun atè-lakay-matnik ka depenn kò yo tankon nèg-ginen nan an djoubap sosial  epi se blan an (betje tankon moun-ewòp ka sòti lòtbòtsay debatje) men pa nan djoubap ras-moun6 ; menm si lajounen-jòdi, an ti-piti konpanyi moun adan yo ka vini masoke an mès gloriye-gangan-afrik eti ka tjoke lide an djoubap ras-moun men anni nan lang-an-frans lan ek jenhen nan tjek lang, pale ek/oben matje, Afrik-anba-solèy, kontel yorouba oben igbo. Gloriye-gangan-afrik taha nan lang-an-frans lan se pa anni an vire-lang, pi tan ka pase atè Matnik, pi gangan-afrik la, tankon gangan-ewòp, gangan-lezenn, gangan-lachin tou, te pou ka djigilòp dèhè tras yo. Tras gangan-kalinago a eti moun ka jwenn nan chak detoun laliwonn lan, nan piplis chous-boujonnen peyi a, ka vire toulong nan wach peyi a ek ka fè kalinago ek/oben tayino ke sa vini gangan fondalnatal moun Matnik ek moun Gwadloup, si se peyi taha se rete san gouvelman natifnatal tout lavi yo. Gloriye-gangan-afrik taha nan lang-an-frans lan, menm si se an ti-piti konpanyi moun, ka peze kòtok nan mès-longsay fè-koraj pou piplis moun atè Matnik ki adan plodari nèg-ginen-krann lan, owa kou. Pou lang-an-frans taha eti se lang gloriye-gangan-afrik la, se tankon an zawa-ewòp ka debatje nan Afrik ek fouben lang ek mès-longsay se moun-peyi-natifnatal oliwon kontinan taha, gangan-afrik la, limenm, ka rete an moun-lòtbòtsay ; ek, nan menm balan an ka diskoupe tan-ka-pase a, ka depotjole konsians moun-peyi-natifnatal-matnik la asou tan-nanninannan-longsay la. Sa pi bililik pase djigilòp se Longué a adan rarate-kabechinen Edouard Glissant an, Le Quatrième Siècle7 ; se pa anni pou tras afrik la ki ka djigilòp may-an-may,  nan memwa moun (lajounen-jòdi, tout moun pou sav se pa an zayann epi tousa tibray ek ti-mafi ki ka janbe lanmè vini bite anlè laliman Ewòp ek Etazini, fè zawa-ewòp deprele yo) ek nan lèspri Edouard Glissant se te ke pou y ale sere tankon an wòch-bidjoul nan sa-sav moun oben nan kò-doubout-djok moun tankon an chous yo se rache pou vire mete nan tè, chous-dechouste-vire-anchouste. Pi bililik-longsay la, se pou tan ka pase dawlakataw ek ka toulong wakle boulin pase y, se memwa a ek/oben  se rarate-memwa a, ka toulong mele se wach-peyi a yonn epi lòt, lè pa ni an gouvelman peyi-natifnatal pou se se vire doubout an rarate-nouvel-toulong-ale gouvelmanan. Matnik pa ni an gouvelman natifnatal-matnik pou ta y, ek plis pase an fè-koraj ki ka gate tout ti fè kakol ki se pe leve nan peyi a, fondase lang peyi-natifnatal la, se an sa-sav-longsay-lavi sosial ki pa ka antipilonnen ; si an banbann doubout-djann menm rel epi taha, se rive nan twa, senk, dis lanne dèhè, se ke menm bankoulele a, Matnik pa genyen an rel-kòtok nan gouvelnaj politik.

Ki depareyaj politik nan mitan an gouvelman atè-lakay ek an gouvelman natifnatal ? Ki lanmen-djok eti an gouvelman atè-lakay se pe ni pou gouvelnen an peyi nan dekou an banbann doubout-djann oliwon-latè ? Nan an peyi tankon Matnik otila moun-peyi-natifnatal la ka depotjole lang natifnatal-matnik la nan chak pawol an koze-lavi-toulejou, ki chimen pou se pran tonnfakte tilili badjolaj fè-kakol la nan an plodari fè-kakol ? Nan tout mande-sav taha, se pou gade wè konprann, pou pri Matnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, pri nan tè sèk tan-nanninannan-longsay la, poutji an banbann doubout-djann eti yo pe gouvelnen anni atè-peyi-natifnatal ka rive anni anba lanmen gouvelman franse a 8.000 kilomèt nan dekou eti kabwatè-gouvelman franse taha pa menm sav sa eti vie depareyaj DOM/TOM8 lan pa ka bay ankò, nan larel-gouvelman-fondalnatal franse a, depi Maws 2003 ek pi kabeche nan mete-nan-brann, 4 fevriye 2008, konsit-gouvelman Versay la. Nan dekou wakle-boulin sosial la eti ka bay oliwon latè, ki peyi pe tjenbe doubout nan tan-ka-pase dawlakataw san an gouvelman, se se atè-lakay ?

Matnik, Gwadloup ek Gwiyann, tankon tout peyi nan Amerik-anba-Rio-Grande, anba jouk wakle-boulin teknik ek teknolojik Etazini-kanada a eti ka tonnfakte tout ti kannal pòte-nouvel ek kouri-nouvel la, epi lòtbòtsay, se twa peyi taha, tankon laliman-peyi franse, anba jouk wakle-boulin sosial franse a eti ka toumbile kare-zobray sosial yo, aleliwon. Nan doukou eti toumbilaj sosial la ka bat dèhè An-Frans menm, gouvelman ka ladje lanmen asou anchay kare-gouvelnaj sosial nan vire voye yo ba se laliman-peyi a (ek pou kabwatè-politik yonn-tou-yonn Matnik la ale plere, "l’Etat se désengage") oben nan vire vann anchay djoubaktwa sosial ba krèy kapitalis, oben ankò nan se pòte-kole gouvelman ek djoubakatè, tousa, wakle-boulin sosial la ka mete anchay lonjman sosial natifnatal-matnik (oben atè-lakay-matnik) tou-touni anlè de pie yo ek pou se kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik la (CTM, EPCI, tousa) pa fouti rive trape an lanmen-gouvelnaj pou se ba se lonjman sosial natifnatal-matnik taha tankon an souch-kòtòf sistenm-tribinal (identité juridique isiya la konsa) se se pou pare bok wakle-boulin teknik ek teknolojik la ba yo. Nan dekou banbann doubout-djann taha eti sòti An-Frans debatje, se kawbe-gouvelnaj Matnik la, se kawbe-gouvelnaj Gwadloup la tou, pa rive se se kouri nouvel kòdjòm asou banbann lan limenm ek pi douvan, pare bok eti gouvelman ek sistenm medja franse te ka foute an tjou moun-peyi-natifnatal la. Nan de mwa ki pase, Jwiye epi Awout, moun Gwadloup ek Matnik te vini lapidanm gouvelman ek media pawol-rapòte franse a, se kawbe-gouvelnaj se peyi taha pa menm rive fè wol fè eti tribinal pou debinaj oben mande vini bay-dilere, ayen toubolman. Nan se ti kannal tou wèt pòte-nouvel nanninannan an, anchay siyalaj sosial lòtbòtsay, delè jik trase-pòtre vini ka pase dawlakataw ek ka depotjole se kannal la yo-menm.  Se pou se tann ek konprann ja lè pou trape an gouvelman natifnatal atè Gwadloup ek Matnik, an krèy larel-gouvelman, ki se pe gade wè mete nan brann ranmande se kannal la ; si se pa sa, se pou mès-longsay (mès-longsay lavi toulehou tankon mès-longsay politik ek mès longsay sosial) vini ka sek anlè kò y. 

Nan Jedi 22 Sèptanm 1870 la, Ehèn Lakay te rive nan bouk Lawviè-Pilòt epi an 300 a 400 moun dèhè y ek te mande pou doubout an Repiblik Nèg-ginen tankon ta Ayiti a ek pou ladje tè nan lanmen moun ka djoubake tè ; se prèmie kou, atè Matnik, otila moun-peyi-natifnatal la te bay nan an leve-doubout politik ek te gade wè toumbile se kare-zobray sosial la. Men, menm 22 Sèptanm 1870 taha, owonzon de hè-tan apre, Lwi Telga te rive epi plis pase mil moun anba koumandaj li, ka kriye "annou fann tjou se blan an, annou pete frisi Kode", sa tou-yonn pa pe fè an rel-rive politik, se anni pou fè koraj ek jwe nan lonbrik nèg-ginen ; jik pou 151 lanne dèhè, moun-natifnatal-matnik la pòhò pe rive konprann se anni an gouvelman natifnatal-matnik ki se pe rive fè moun-natifnatal-matnik la pran letjèt nan divini.

Pou plis Pimpe anfwa

Aucun commentaire: