Gouvelnaj
banbann doubout-djann lan
Se pa ti bwabwa eti
kawbe-gouvelnaj politik Matnik la, CTM, te fè bwabwa nan dekou wakle-boulin
banbann doubout-djann jwiye-aout-sèptanm 2021 taha, se pa pou kabwatè-gouvelnaj
CTM ki te kite an rel-plere koule nan de zie y nan dekou an vire-wonn nan
kawbe-alòb CHUM lan, tout moun ki ni tjè pe foute an plere atè douvan an dekou
tenmbolizè, se pou fouti se kabwatè-politik ek sobreka-politik CTM taha pa te
fouti kabeche mete-nan-brann anbagaye an kawbe, asenise an vie kawbe, fè an
lopital pou mete anni moun Covid-19 anba machin pran-souf ; kisa, an
100-epi moun owonzon. Se pa ti lòlòy eti djoubap nan mitan moun ki pou
pran-pitji ek moun ki pa le tann pale pran pitji a lòlòy atè Matnik, yonn
tankon lòt pa fouti depareye pran-pitji epi pase-wel doubout-djann eti
gouvelman franse a le mete ba tout peyi anba jouk li, nan dekou eti plis pase
70% moun, owonzon, atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa te pran piès pitji ek te
ke ni pou ale fè yo lonyen an sitjèt kaka-nen yo tout le twa jou. Se pa ti
bwabwa eti se kouri-nouvel matje kabwatè yonn-tou-yonn MIM lan bwabwa, bagay ki
pa ka rive plen an paj nan dekou an banbann doubout-djann ek an banbann
gouvelnaj doubout-djann lan eti ka kouri depi lanne epi lanne.
La-pou-la, se pou mwen
ke vini kabeche anlè sistenm pòte-nouvel franse a atè Matnik otila ni piziè rel
tann ek konprann lang franse a, se pa anni pou an janjol mabial1 tankon
laj-moun oben katjòt-moun men ni anchay janjol anba-jouk tankon rel ale-lekol
la (lekol franse a), rel anchoukaj nan lang ek mès peyi-natifnatal-matnik la,
krèy sosial epi dòt ti janjol-dèhè eti man pe ke pe gade wè dekantje isiya la
konsa, pou pa fè tro long. Men, nan plodari 24 Sèptanm taha eti la pou toulong
gloriye prèmie dekou kabeche an gouvelman natifnatal-matnik2, se pou
kabeche asou flòkò eti kouri-nouvel natifnatal-matnik la flòkò, si se pa
bwabwa, delè menm makak, eti nan lang franse tankon nan lang kreyol dòmi-dewò
a, pa fouti kabeche laliwonn matnik la, ale wè sele-bride se wakle-boulin
sosial la, nan tan-ka-pase. Nan dekou banbann Covid-19 taha, se anni gouvelnè
franse a ki te ka kabwate, pa ni piès pawol atè-lakay-matnik, pa menm an
rete-sonhe latrenn3 1918-1920 an, ayen toubolman, anni de-o-twa
brenbrel ki rete pri adan an badjolaj fè-koraj eti ka ba gouvelman franse a
tankon bann zawa betje y la ek menm se bwabwa politik Matnik la an faro kòtok
asou moun-peyi-natifnatal Matnik la.
Se pou depareye,
kòdjòm, fè-koraj ek fè-kakol eti menm si nan wach-lavi-longsay la, yo se
liannen, (moun ki nan fè-koraj ka sanble ek moun ki nan fè-kakol toulong nan se
krèy-politik la, nan se krèy-defann-djoubakè a, nan se krèy-mete-nan-brann
sosial la, nan leve-doubout sosial la, nan se bat-lari Foyal la, tousa) fok se
depareye yo nan lonyen-dekantje pou rel-rive yo ki pa se pe menm. Fè-koraj ka
toulong toumbile an gouvelnaj-politik franse pou anlòt, an gouvelnaj-sosial
atè-lakay pou anlòt ek menm delè, an kabwataj sosial pou anlòt ; nan
doukou CSTM3 ek/oben UGTM4 ka kabwate
leve-doubout sosial la, fè-koraj la pi djok men anni lè palantjè-peyi a pa ka
kabwate se kawbe-gouvelnaj atè-lakay la. Pi nan fondok, leve-doubout sosial K5F
2009 la te fè nou wè, nan de koko-zie nou, an fè-koraj ki ka koubare fè-kakol
la ek depotjole mès-longsay sosial la nan menm balan eti y ka debaba
mès-longsay politik natifnatal-matnik la. Se pou se tann ek konprann, tann se
yonn, tann ek konprann se de, an fè-koraj atè-lakay-matnik ki pa ka jenhen
lonhe dwèt asou se kabwatè-politik atè-lakay la ni menm lonyen (anni lonyen ale
wè dekantje) se kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik la ; nan dekou
jout-politik CTM Jwen 2021 an, nou tann de kabwatè-politik vini badjole
rel-rive yo se anni katel-dekantjay-longsay ekonomi, gouvelnaj politik se pa te
bagay yo ek pa ni piès joutè-politik ki te vini, se se badjole, pou trape plis
djokte politik nan kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik taha. Fè-koraj la, se anni
pou lonviye sa ka pase An-Frans ek menm pou se badjolè fè-koraj la, nan lang
franse-an-frans yo a eti yo ka bloublou moun-natifnatal-matnik la nan kole de
ti-pawol kreyol dòmi-dewò dèhè y, ka vire pran tout vie plodari rayi-ras
nèg-ginen se media franse a pou depenn wach sosial ek politik Matnik la. Se
toulong an badjolaj nan lang franse-an-frans lan eti yo ka mete an
tit-langayele, an ti pawol kreyol brèbrè-mouton dèhè y. Piplis politikè
atè-lakay-matnik la eti pa fouti depareye kannan-moun atè-lakay-matnik epi
moun-peyi-natifnatal-matnik la, pa fouti tjenbe an plodari politik nan kreyol
lòlòy yo a.
Fè-kakol se toulong pou
palantje an mès-longsay politik natifnatal, owala nou adan an mès-politik
natifnatal, nou pou adan an mès-longsay peyi-natifnatal (nan lèspri
razwè-file-de-lanm mapipi-eskwaya Frantz Fanon an) ek, nan palantje an
mès-longsay peyi-natifnatal, lang natifnatal la fondalnatal. Atè Matnik, atè
Gwadloup ek atè Gwiyann tou, moun pa se pe ka fè kakol nan mès-longsay ek lang
an-frans lan, fok pa ka ale pran dlo mousach pou lèt, fè kakol se toulong nan
an lang peyi-natifnatal ek si lang taha pa ka bay, se pou kabechinen y oben
vire kabeche y si y se djigilòp. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la
konsa, atè Matnik otila sistenm anchoukaj politik franse a rive nan bout
bat-lawonn li depi wabap se lanne 70 la, ni anchay fè-koraj ki ka leve men
fè-kakol la toulong kare-o-pipich. Tilili fè-koraj taha ka leve an doukou
pangal aleliwon eti ka pe kore simèwjay ek dekatonn, atè Matnik menm,
mès-longsay fè-kakol la. Nan dekou banbann doubout djann taha, mès-longsay
fè-koraj la dekatonnen pi douvan epi an badjolaj konfiol oliwon-latè ki ka
kouri lawonn. Fè-kakol toulong mande èche fè yonn o-pi-plis, fè koraj la
limenm ka deyonnife moun-peyi-natifnatal la nan anchay ti krèy otila moun ka
tjoke lonbrik yo toulong-ale, plodari-kabeche chive-grennen, koulè lapo-fidji,
gangan-afrik, tan-nanninannan peyi-lòtbòtsay, tousa.
Dabò-pou-yonn, djoubap
koulè lapo-fidji a ka peze djok adan mès-longsay fè-koraj la, piplis moun
atè-lakay-matnik ka depenn kò yo tankon nèg-ginen nan an djoubap sosial
epi se blan an (betje tankon moun-ewòp ka sòti lòtbòtsay debatje) men pa
nan djoubap ras-moun6 ; menm si lajounen-jòdi, an ti-piti
konpanyi moun adan yo ka vini masoke an mès gloriye-gangan-afrik eti ka tjoke
lide an djoubap ras-moun men anni nan lang-an-frans lan ek jenhen nan tjek
lang, pale ek/oben matje, Afrik-anba-solèy, kontel yorouba oben igbo.
Gloriye-gangan-afrik taha nan lang-an-frans lan se pa anni an vire-lang, pi tan
ka pase atè Matnik, pi gangan-afrik la, tankon gangan-ewòp, gangan-lezenn,
gangan-lachin tou, te pou ka djigilòp dèhè tras yo. Tras gangan-kalinago a eti
moun ka jwenn nan chak detoun laliwonn lan, nan piplis chous-boujonnen peyi a,
ka vire toulong nan wach peyi a ek ka fè kalinago ek/oben tayino ke sa vini
gangan fondalnatal moun Matnik ek moun Gwadloup, si se peyi taha se rete san
gouvelman natifnatal tout lavi yo. Gloriye-gangan-afrik taha nan lang-an-frans
lan, menm si se an ti-piti konpanyi moun, ka peze kòtok nan mès-longsay
fè-koraj pou piplis moun atè Matnik ki adan plodari nèg-ginen-krann lan, owa
kou. Pou lang-an-frans taha eti se lang gloriye-gangan-afrik la, se tankon an
zawa-ewòp ka debatje nan Afrik ek fouben lang ek mès-longsay se
moun-peyi-natifnatal oliwon kontinan taha, gangan-afrik la, limenm, ka rete an
moun-lòtbòtsay ; ek, nan menm balan an ka diskoupe tan-ka-pase a, ka
depotjole konsians moun-peyi-natifnatal-matnik la asou tan-nanninannan-longsay
la. Sa pi bililik pase djigilòp se Longué a adan rarate-kabechinen Edouard
Glissant an, Le Quatrième Siècle7 ; se pa anni pou
tras afrik la ki ka djigilòp may-an-may, nan memwa moun (lajounen-jòdi,
tout moun pou sav se pa an zayann epi tousa tibray ek ti-mafi ki ka janbe lanmè
vini bite anlè laliman Ewòp ek Etazini, fè zawa-ewòp deprele yo) ek nan lèspri
Edouard Glissant se te ke pou y ale sere tankon an wòch-bidjoul nan sa-sav moun
oben nan kò-doubout-djok moun tankon an chous yo se rache pou vire mete nan tè,
chous-dechouste-vire-anchouste. Pi bililik-longsay la, se pou tan ka pase
dawlakataw ek ka toulong wakle boulin pase y, se memwa a ek/oben se
rarate-memwa a, ka toulong mele se wach-peyi a yonn epi lòt, lè pa ni an
gouvelman peyi-natifnatal pou se se vire doubout an rarate-nouvel-toulong-ale
gouvelmanan. Matnik pa ni an gouvelman natifnatal-matnik pou ta y, ek plis pase
an fè-koraj ki ka gate tout ti fè kakol ki se pe leve nan peyi a, fondase lang
peyi-natifnatal la, se an sa-sav-longsay-lavi sosial ki pa ka
antipilonnen ; si an banbann doubout-djann menm rel epi taha, se rive nan
twa, senk, dis lanne dèhè, se ke menm bankoulele a, Matnik pa genyen an
rel-kòtok nan gouvelnaj politik.
Ki depareyaj politik
nan mitan an gouvelman atè-lakay ek an gouvelman natifnatal ? Ki
lanmen-djok eti an gouvelman atè-lakay se pe ni pou gouvelnen an peyi nan dekou
an banbann doubout-djann oliwon-latè ? Nan an peyi tankon Matnik otila
moun-peyi-natifnatal la ka depotjole lang natifnatal-matnik la nan chak pawol
an koze-lavi-toulejou, ki chimen pou se pran tonnfakte tilili badjolaj fè-kakol
la nan an plodari fè-kakol ? Nan tout mande-sav taha, se pou gade wè
konprann, pou pri Matnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, pri nan tè sèk
tan-nanninannan-longsay la, poutji an banbann doubout-djann eti yo pe gouvelnen
anni atè-peyi-natifnatal ka rive anni anba lanmen gouvelman franse a 8.000
kilomèt nan dekou eti kabwatè-gouvelman franse taha pa menm sav sa eti vie
depareyaj DOM/TOM8 lan pa ka bay ankò, nan
larel-gouvelman-fondalnatal franse a, depi Maws 2003 ek pi kabeche nan
mete-nan-brann, 4 fevriye 2008, konsit-gouvelman Versay la. Nan dekou
wakle-boulin sosial la eti ka bay oliwon latè, ki peyi pe tjenbe doubout nan
tan-ka-pase dawlakataw san an gouvelman, se se atè-lakay ?
Matnik, Gwadloup ek
Gwiyann, tankon tout peyi nan Amerik-anba-Rio-Grande, anba jouk wakle-boulin
teknik ek teknolojik Etazini-kanada a eti ka tonnfakte tout ti kannal
pòte-nouvel ek kouri-nouvel la, epi lòtbòtsay, se twa peyi taha, tankon
laliman-peyi franse, anba jouk wakle-boulin sosial franse a eti ka toumbile
kare-zobray sosial yo, aleliwon. Nan doukou eti toumbilaj sosial la ka bat
dèhè An-Frans menm, gouvelman ka ladje lanmen asou anchay kare-gouvelnaj sosial
nan vire voye yo ba se laliman-peyi a (ek pou kabwatè-politik yonn-tou-yonn
Matnik la ale plere, "l’Etat se désengage") oben nan vire
vann anchay djoubaktwa sosial ba krèy kapitalis, oben ankò nan se pòte-kole
gouvelman ek djoubakatè, tousa, wakle-boulin sosial la ka mete anchay lonjman
sosial natifnatal-matnik (oben atè-lakay-matnik) tou-touni anlè de pie yo ek
pou se kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik la (CTM, EPCI, tousa) pa fouti rive
trape an lanmen-gouvelnaj pou se ba se lonjman sosial natifnatal-matnik taha
tankon an souch-kòtòf sistenm-tribinal (identité juridique isiya la
konsa) se se pou pare bok wakle-boulin teknik ek teknolojik la ba yo. Nan dekou
banbann doubout-djann taha eti sòti An-Frans debatje, se kawbe-gouvelnaj Matnik
la, se kawbe-gouvelnaj Gwadloup la tou, pa rive se se kouri nouvel kòdjòm asou
banbann lan limenm ek pi douvan, pare bok eti gouvelman ek sistenm medja franse
te ka foute an tjou moun-peyi-natifnatal la. Nan de mwa ki pase, Jwiye epi
Awout, moun Gwadloup ek Matnik te vini lapidanm gouvelman ek media pawol-rapòte
franse a, se kawbe-gouvelnaj se peyi taha pa menm rive fè wol fè eti tribinal
pou debinaj oben mande vini bay-dilere, ayen toubolman. Nan se ti kannal
tou wèt pòte-nouvel nanninannan an, anchay siyalaj sosial lòtbòtsay, delè jik
trase-pòtre vini ka pase dawlakataw ek ka depotjole se kannal la yo-menm.
Se pou se tann ek konprann ja lè pou trape an gouvelman natifnatal atè
Gwadloup ek Matnik, an krèy larel-gouvelman, ki se pe gade wè mete nan brann
ranmande se kannal la ; si se pa sa, se pou mès-longsay (mès-longsay lavi
toulehou tankon mès-longsay politik ek mès longsay sosial) vini ka sek anlè kò
y.
Nan Jedi 22 Sèptanm
1870 la, Ehèn Lakay te rive nan bouk Lawviè-Pilòt epi an 300 a 400 moun dèhè y
ek te mande pou doubout an Repiblik Nèg-ginen tankon ta Ayiti a ek pou ladje tè
nan lanmen moun ka djoubake tè ; se prèmie kou, atè Matnik, otila
moun-peyi-natifnatal la te bay nan an leve-doubout politik ek te gade wè
toumbile se kare-zobray sosial la. Men, menm 22 Sèptanm 1870 taha, owonzon de
hè-tan apre, Lwi Telga te rive epi plis pase mil moun anba koumandaj li, ka
kriye "annou fann tjou se blan an, annou pete frisi Kode",
sa tou-yonn pa pe fè an rel-rive politik, se anni pou fè koraj ek jwe nan
lonbrik nèg-ginen ; jik pou 151 lanne dèhè, moun-natifnatal-matnik la pòhò pe
rive konprann se anni an gouvelman natifnatal-matnik ki se pe rive fè
moun-natifnatal-matnik la pran letjèt nan divini.
Pou plis Pimpe anfwa
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire