Plodari 22 Me 2021 an

Leve-doubout trape tòt-ranmande 

Se pa jòdi man la ka kabeche-plodarele tjak-dekantjaj-longsay tòt-ranmande taha ; chak lanne, chak "konvwa pou réparasyon" atè Matnik, se pou an parad rete-sonhe gangan-afrik pran douvan leve-doubout sosial ek politik natifnatal-matnik la. Chak "konvwa pou réparasyon", se pou janbe laliman Matnik ek menm janbe laliman Karayib la, jik kontinan-amerik la, ek ale gare tan-nanninannan-longsay Matnik la adan an Afrik san bòdaj ni laliman otila wakle-boulin tan-ka-pase a ek wakle-boulin sosial ki liannen epi’y nan dekou tekonloji krache-dife ka debatje aleliwon, nan tout peyi oliwon-latè, pa te ke ni piès priz, piès peze-kòtok anlè moun. Gangan-afrik taha, pou liannen eti tit-langayele gangan an se liannen epi lanmò (gangan an, "zansèt" la, se toulong an moun ki ja mò ek eti manman oben papa moun ka pale anlè’y la pa te ni tan konnèt nan zoklit epi lachè-senyen), plis pase an driv-nan-kabèch, se pou mare tout an kontinan, owa kou, nan an doukou-anba-jouk-ewòp nanninannan otila   an konpanyi tibray afrik ek peyi-afrik andewò franse-o-pale, ka gade wè rale’y.

Se anni lang-pale a eti ka pe liannen an gangan¹ epi moun ka nonmen gangan taha ; mès-nanninannan an, nan limenm, se anni lang natifnatal la ki pe trase laliman’y ek fè’y tjenbe san toumbile nan tan-ka-pase  ; plodari  gangan-afrik taha lòlòy,  pa ka tann mach, pou ka fòse gangan-afrik la pale franse oben tjek pale-kreyol tjòlòlò a eti moun ka koumanse toulong nan franse djol-pwenti ek ka mete an ti piman lang-kreyol adan, oben pale an kreyol dòmi-dewò eti yo pa menm fouti demele’y epi pale-franse bannann lan, "yo pale mwen di projet yo" ; an koutja pou sav nan lang natifnatal-matnik la an moun ka pale ba anlòt moun asou an bagay. Atjolman-la, se pou konprann sa kòdjòm, vini dekantje tan-nanninannan-longsay  oben mès-nanninannan an peyi-afrik nan tjek lang-ewòp (alman, angle, franse, itali, panyol, pòtidje, tousa) pàs, men mande fè yonn epi gangan, fè an djòw ba se gangan an, se toulong nan lang eti yo sa tann ek konprann, an lang (yorouba, ibo, twi-asante, twi-akwapenm pou piplis, isiya la konsa) eti ki leve nan an peyi fann. Ki gangan-afrik esa ? Afrik se an kontinan, se pou konprann se pa an wach kòtok, an tè-danme yonn-tou-yonn otila moun ka pase, an bagay eti an moun pe menyen ek sansle anlè’y nan lavi toulehou, dechaje an tjè-sote, tousa. Afrik se an kontinan, se pa an tè-danme yonn-tou-yonn men an woltonn tè-danme, se pa an peyi-asou-latè men an tililii peyi² otila tout se lang-rarate a pa pe nan menm rel lang-asou-latè, "tout lang se lang" Edouard Glissant ; Afrik se pa nepi an peyi-natifnatal ek mi gangan an se anni nan an peyi-natifnatal eti’y ka pe fè an sa-sav kouri lawonn. Ki gangan-afrik esa, nan doukou eti anni nan Afrik-anba-solèy, plis pase mil-epi lang, mès-nanninannan ek mès-longsay ka toumpakte nan an blo, toulong-ale ?

Se pa anni pou mwen se degare wonn-pawol-kouri-nouvel Edouard Glissant an « nou sòti nan divini ka rive » isiya la konsa, ek eti man toulong mete palpa wonn-pawol taha, "ek se ba nou lè pou nou pase" ; se pou plodaye, isiya la konsa, si leve-doubout trape tòt-ranmande pou sistenm ninang-founang ki te bay nan se peyi kontinan Amerik la kòdjòm tankon an mete-nan-brann politik, blòf gangan-afrik eti moun atè-lakay-matnik ka mare epi’y la ka toulong rale’y dèhè, ka denèfle’y nan an badjolaj ras-moun eti ka mare’y nan tan-nanninannan ek ka rale tout lèspri politik adan. Gangan eti se an tit-langayele lang natifnatal-gwiyann lan, se toulong an moun san fidji ek san lanmen ki ka trase laliman an peyi, an mès-nanninannan nan an lang-pale/lang-matje, anni an lang-pale/lang-matje fann. Moun natifnatal-matnik pa pe ni gangan-afrik pou ta yo ek nan kontinan Afrik tilili peyi, mès-nanninannan ek mès-longsay, an moun ki leve nan lang ek mès-longsay kontel yorouba³ a pa pe ni gangan igbo⁴ pou ta’y. Pi nan fondok, moun natifnatal-matnik pa se pe ni menm gangan epi moun natifnatal-gwadloup oben moun natifnatal-ayiti, ek se te ke pou rive konprann gangan an se toulong an rarate-lavi yonn-a-lòt eti pou ka toumbile pianmpianm nan tan-ka-pase pou mès-longsay la ki toulong pri nan an djoubap mès-nanninannan an tan benmbo, ek an djoubap mès-longsay oliwon-latè, lajounen-jòdi nan doukou teknoloji pòte-nouvel ka dekatonnen dawlakataw ek ka fè wach-sosial la ek tan-ka-pase a wakle boulin pase’y. Moun natifnatal-matnik, si matnik se an peyi-natifnatal tankon se konpayel bann-twel Wouj-Vèw-Nwè a ja teste sa douvan sistenm-tribinal franse a atè Matnik, gangan moun natifnatal-matnik se anni moun natifnatal-matnik, moun ki anzobrayte peyi taha, lang ek mès-longsay li, ti-lèspri’y ek mès-nanninannan’y, tousa.

Pou gouvelman natifnatal eti Matnik  pòhò ni pou ta’y, pa menm an gouvelman atè-lakay (bagay ou pa sa menm fè an larel-mete-nan-brann pou fè an tiyo dlo pase anba tè eti an betje te ke ni pou ta’y), rarate-lavi yonn-a-lòt la ka pe toumbile dawlakataw nan an lakou-moun pou anlòt lakou-moun ek toulong nan djoubap epi rarate-lavi yonn-a-lòt gouvelman franse a, "nos ancêtres les gaulois" ; se lang lan ki ka fè gangan an ek lang franse konnèt anni golwa tankon gangan, epi rezon’y pou sa. Lang natifnatal-matnik la, limenm, pou konnèt anni gangan natifnatal-matnik ; isiya la konsa, pa pe ni gangan-afrik, pa pe ni gangan-golwa (pa menm Lagolaz Latrinte a), pa pe ni gangan-lezenn, pa pe ni gangan-lachin, tousa ; men sa pa ka kore an moun natifnatal-matnik, yonn-tou-yonn, ale tjoke memwa tjek moun afrik-nanninannan oben tjek zawa-ewòp nan tan matji-karaba, tjek maharadja-lezenn avan vini-kouli-ewòp la. Mi se sa mi ! Pou an gouvelman natifnatal-matnik ki pa jenhen rive matje piès larel-gouvelnaj atè Matnik, moun  natifnatal-matnik rete pri adan an badjolaj djol-bòkiè otila yo pa fouti konprann depareyaj-longsay ki ni nan mitan an janjol-depareye yonn-tou-yonn epi an janjol-depareye yonn-epi-lòt. An moun pe pa ka vini badjole ba an lakou-moun se afritjen yo ye, Afrik tankon Amerik oben Azia (Ewòp se adan Azia sa ye), sa pa ni piès wach nan lavi toulehou, se anni an anzobraytaj politik⁵.

Lè man depenn an kabechinaj politik, man le fè moun tann epi konprann an plan-divini otila moun ka kole an tilili peyi, yonn-epi-lòt, delè yonn-bò-lòt menm si yo pe pa ni, tankon peyi-asou-latè, menm rel-rive a politik ek sosial, menm tòt-genyen-santay la, tousa. Si nan Karayib-atè-solèy la, depi Antigwa-ek-Barbuda jik Grinada-Kawyakou-Ti-Matnik, de siek-e-dimi tan-nanninannan-longsay sistenm ninang-founang pa rive doubout yonn-de lakou-moun epi an larel-kòtòf sistenm mès-longsay fann, nan se peyi Afrik la, magre se sistenm matje a mafoudja, jik pou an lang fann pa rive mete tout larestan an anba jouk li, anchay lakou-moun epi mès-nanninannan djok epi anchay larel-kòtòf, an mès-kriye-dja kare-bare te rive tije eti siek tan rete anba jouk ewòp pòhò pe rive demantibile. Nan plodari gangan-afrik la, ni toulong lide eti an lavi dous ka bay san diskoupaj nan Afrik, div-kabèch soubawou lanmen-asou-tjè Jean-Jacques Rousseau a nan Topay sosial la, menm nan doukou semeda nan mitan lakou-moun atè Nijewya, menm nan doukou anchay brenbrel⁶ ka ladje peyi-afrik-anba-solèy yo, pou mache jik Libia, bat lanmè Meditèrane pou vini towblip nan lanmizè-ble rayi-ras-nèg-ginen Ewòp la.  

Se pou gouvelman natifnatal-matnik ki pa ni ki fè si an konpanyi moun atè-lakay-matnik ka pe badjole asou tan-nanninannan-longsay la anni epi tjè yo, san kabeche’y, nan an lèwdou tjè-koko epi se gangan an ek pa fouti rive konprann tan ki pase nan sistenm ninang-founang lan, delè jik pou’y, tankon sistenm, te chouboule anzandalaj ras-moun an (laliman-wangan Bayano a nan Panama, 1553 a 1559, Palenque Wangan Midjel la nan Venezwela, 1540 a 1585  ; laliman-wangan Ganga Zumba a nan Pernanbuco, 1630 a 1670,  Francisca da Silva de Oliveira -Xica da Silva- nan Brazil 1735 a 1796 la, nan Verachuz 1609 la, Yanga te ja ka siyen topay sispann-semeda, nan Jamayik 1730 lan, se nèg-mawon an siyen an bidim topay sispann-semeda, tousa)  an bililik-longsay eti, tankon tout sistenm oliwon-latè, te ka pe dekatonnen anchay ti sistenm-anba oben menm koraj-sistenm, nèg-mawon an te ke nèg-mawon anni lè’y ka kabeche laliwonn lan. Nan sistenm anni-kapital lajounen-jòdi a, ni anchay dekou ekonomi sosial, nan sistenm sosialis La-Risi Lenin lan, te ni anchay koulak⁷, nan sistenm sosialis Kouba lajounen-jòdi a, ni anchay djoubakè ek djoubaktwa andewò larel-sosialis gouvelman an, tousa ; poutji moun atè-lakay-matnik se konprann nan sistenm ninang-founang lan, tout moun an te ke ninang-founang ? Kote nèg-mawon an te pase ? Nan mitan 18^enm siek la, gouvelnè franse te ka konte owonzon 700 a 800 nèg-mawon atè Matnik, chak lanne. Ki badjolè tan-nanninannan-longsay la ki pe fè moun pran dlo mousach pou lèt, pou nan 700 a 800 nèg-mawon taha, an lakou nèg-mawon pa leve anba tousa bwa ki ni nan laliman-bwa Mòn-Makouba, Mòn-pwenti Kawbe a, Mòn Jakòb, Mòn Lawòch, Mòn Loren, se dèhè Mòn ki ni mòn ?   Ki plodari tògò ki te ke ale konprann sa eti an nèg-mawon te ke sa rive tjenbe doubout anba bwa Mòn Loren an epi an model afrik bòdaj Lawviè Nijè nan kabèch li ?

Ek se anni drive-nan-kabèch Edouard Glissant an ki te rive fè tan-nanninannan-longsay Matnik la pati asou an kout nèg-mawon ek an moun-afrik (nou pa nepi sav kilès Afrik esa) debatje ek chape nan mòn nèg-mawon an san pase pàs ninang-founang lan, Prèmie Longué a nan Le Quatrième Siècle. Se prèmie lèspri Edouard Glissant taha, Afrik tankon an zayonn otila tout bagay te ka woule dous jik lè zawa-ewòp debatje, ki ka kouri nan plodari gloriye gangan-afrik lajounen-jòdi atè Matnik. Mapipi-eskwaya kabechè-plodayè a te toumbile rarate-matje’y la, dwe La Case du Commandeur menm si’y te vire kole kabèch epi’y, se se kanyan-kanyan, nan Sartorius rarate-matje se Batouto a, tankon an gloriye-lanmen-asou-tjè ba lakou-moun Ibo a eti yo ka matje Igbo lajounen-jòdi. Pi nan fondok, ek pou se gran meltjò koubarè plodari ankreyolaj la se toufe, se dwe Mahagony otila Edouard Glissant te depenn an tilili-afrik, Igbo a eti te ja ka kriye Osebùruùwà, an Papa-dja yonn-tou-yonn, ki sav tout bagay ek doubout djok nan tout laliwonn, pa se pe nan menm rel dekatonn sosial, mès-longsay ek politik epi Yorouba a eti te ni anni an mapipi-loa kabechè-djezinè lavi-asou-latè, Olórun, eti ni anchay loa pou lonje pal ba’y. An tilili-afrik se pa anni pou konprann te ni anchay lakou-moun ek yo pa te ka kriye menm Papa-dja a, se anzandalaj sosial la ki pa pe menm lè ou ni an Papa-dja yonn-tou-yonn eti chak moun pe kriye li-tou-yonn san pastè ni labe, ek lè ni an tilili loa eti fok ni an moun pou kriye loa a ba moun ki ka djayi a, tousa. Hawousa a te ja ka kriye Alah ek se pou se tann, plis pase tilili Edouard Glissant an, Afrik anba-solèy avan zawa-ewòp debatje te ja adan an bidim doukou bililik-longsay, tout se mès-kriye-dja taha te pou nan an bidim djoubap, si se pa an semeda.

Pi nan fondok, tilili mès-kriye-dja taha ka vini dèhè an tilili lang-pale ek mès-nanninannan eti yo menm ka bat pou mete anzandalaj sosial yonn-tou-yonn nan tan-ka-pase, ba’y an kous kouri-laliwonn, plis pase an kouri-lawonn/dekouri-lawonn/vire-kouri-lawonn pou tan-ka-pase ki pa pe menm nan an lakou-moun pou anlòt. Se anni isiya la eti plodari tilili-lang ek tilili mès-longsay Edouard Glissant an ka pèd souf, mapipi-eskwaya plodayè-kabechè a pa te le tann pale sistenm-kabeche. Gangan-afrik la, pou moun-asou-latè eti tout moun-afrik ye nan tilili-moun yo, pa te pe pòte-sa-sav ba ninang-founang, ni menm nèg-mawon atè-lakay-matnik la ; lanmè-ble Atlantik la pou ka branbrannize an diskoupaj jik an rel-fann nan pòte-sa-sav la, nan pale-lang lan ek mès-nanninannan an eti si pa ni sa, moun taha pa te ke pe tjenbe nan tan-ka-pase, pa te ke pe doubout moun djok douvan betje-ewòp la ek fredi’y lè doukou sosial la te ka wakle boulin. Plis pase, "dwel eti si moun se vire do ba’y se pou yo pa jenhen rive nan tè-danme krache-dife a, doubout moun ek djoubake"⁷, nan wabap Katriyenm Siek Edouard Glissant an, se pou se fondase an tan-nanninannan-longsay eti ka ladje memwa ninang-founang nan chimen. 

Pou plis, Pimpe isiya la