Toni Morrison
(1931-2019)
Beloved1, se senkienm nouvel-kabechinen eti Toni Morrison te matje, ek ki te fè dekinay nouvel-kabechinen te depenn li tankon an plodayè "wach-lavi anni zeskay" (realismo magico, Alejo Carpentier, Gabriel Garcia Marquez, Juan Rulfo, epi dòt matjè-raratè), pou respekte eti’y pa te ka respekte yonn-tou-yonn lavwa rarate a eti se fondas nouvel-kabechinen an. Beloved liannen epi Jazz ek Paradise, ek, pi dèhè ankò Love, se pou li ek konprann tankon an potjel lèwdou-tjè-koko eti moun-asou-latè ka leve, ba ek epi, dòt moun-asou-latè. Nan tout lèwdou-tjè-koko taha, se pa anni lèwdou-tjè-koko masibol, tankon nan Jazz, ki ka bay, ni an lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ek nan dekou sistenm ninang-founang lan otila lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè taha te pe dechèpie jik sere nan an liannaj san pawol, bagay moun pa sa wè, ni tann, anni sansle asou’y, ek pou lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ka chape anlè moun toulong, an lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn eti ka bay nan Paradise.
Lakay Toni Morrison, lèwdou-tjè-koko a, menm lèwdou-tjè-koko masibol la, se pa anni an welto, se pa an raratè-matjè ki te la, anni pou bloublou lizè-liv li, nan bloublou a ni toulong an depareyaj laliwonn, an bat-dèhè, nan mitan moun ka li epi nouvel-kabechinen an eti’y ka li a. Isiya la, nan Beloved ek nan Love, plis pase nan Jazz oben Paradise, moun an ka li a pri nan an zatrap, tankon tout se moun-afrik-anba-solèy taha eti ki towblip nan barank bidim-kanawa ninang-founang lan, san yo te sav kote yo te ka ale, tankon si, nan lèspri Toni Morrison, lèwdou-tjè-koko a, lèwdou-tjè-koko se masibol la (ihunanya nke ochicho lang igbo a) tankon lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a oben lèwdou-tjè-koko kanmouzaza lakou-sosial la, ek nèhè menm lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn lan oben lèwdou-tjè-koko ba gran-mèt siel la, toulong mele epi an sanslay rayi-moun. Se pou moun ka li pèd lakat nan chèche kilès moun ki kilès moun ek an menm moun, nan Love, Bill Cosey, se pe an nonm-maye, an nonm-maye-libèten, an makolèlè, an kaliè, an konpè, an papa, an papa-yich, an gran-frè, an ti-frè, an kòkòdò, an bakatrel, an mako, an kal-mò, epi dòt moun ankò pou an konpanyi fanm eti ka kouri lawonn tan-ka-pase a o-vant-atè. Se tout bililik-aleliwon kanman-fondok ki leve nan sitenm ekonomi-bitako a eti Toni Morrison te ka depenn ek se pou, lamenm la, fè eti mapipi raratè sistenm-bitako nan Amerik, misie Edouard Glissant (1928-2011), raratè-matjè Le Quatrième Siècle la, gade wè kote eti yo ka teke ek kote eti yo ka depareye nan nouvel-kabechinen yo.
Se pa anni pou plodaye asou bililik-aleliwon liannaj nonm/fanm lan, majò/majorin lan, ek se pa nepi pou gade an fanm pase nan lari a ek badjole asou mande rete an nonm se pe mande’y rete oben, nan pi òwdinè, dlo an nonm se te pe espere voye nan fant katje’y, se pou se rive konprann sa eti lakay Toni Morrison, nan tout lèwdou-tjè-koko taha, ni an wach-lavi fanm ek an janjol koulè-lapo-fidji ka toulong malakse. Se pou se moun rarataj la, se fanm lan, pa djè ni rarataj nonm nan se liv Toni Morrison lan menm si Bill Cosey se poto-mitan nan Love men ja alelouya-zakasia ek menm si Paul D ka ba lari chenn nan Beloved drivè debiele nan mitan kabèch, tjoke, longsay-ale, flandjay yo trape nan tan-ki-pase, tjè-senyen, lenbe yo te trape nan lèwdou-tjè-koko masibol yo te mare epi an nonm, an nèg-ginen, an nèg-soubawou ki pa te ke ka konprann ayen adan lèwdou-tjè-koko. Nan tout lakou-peyi, oliwon-latè, ni an depareyaj sosial nonm/fanm, majò/majorin, tifi/tibolonm, tousa, ek nèhè se pou se tann ek konprann fondok eti depareyaj taha te ke fondok nan anzobraytaj sosial la, we-feeling lan, nan fè lakou-peyi a ek pi douvan-douvan, nan kout-zie-asou-lavi, weltanschaung moun-almay la. Nan rarate depareyaj sosial nonm/fanm taha, se pou raratè-matjè Beloved ek Love la te toulong ale èche nan pase-pàs anba sistenm ninang-founang lan, tankon si sistenm taha te ke machokete lèspri ek kanman moun longsay-ale menm nan dekou eti’y ja djigilòp depi siek-tan. Ek, tankon si an moun-asou-latè te ke anni yich gangan’y, pa te ke fouti vire doubout pimpe dèhè an gwo-tjè, an lenbe, an labim-solo ; tankon si, nan vire-doubout-pimpe (resilience) taha, an lakou-moun pa te ke ale èche matjoukann nan tout wach-lavi oliwon, tout lakou-moun oliwon ; lakay Toni Morrison ni toulong an malaksay tan-ki-pase ek tan-lajounen-jòdi eti ka fè, delè, an menm moun se gangan an limenm, se menm semeda a, se menm lanmizè-ble a, se menm mare-nan-chenn lan, se menm lèspri-mare a, an bouk-kabrit ka fè kòn li anlè pitjèt pak la ek pa fouti kouri zie oliwon, wè la pak la ba pou janbe, tousa eti ka fè an rarataj bililik-aleliwon, si se pa an lelekou, an rarataj nan ble-rèch ek wòz-bonbon, nan mitan nèg-ginen ek betje otila nèg-ginen an djol-koule douvan matjoukann betje a ek pa sa fè dòt bagay, se se an welto, si se pa gade wè dekalkomani lakou betje a.
Se pa anni pou nèg-ginen atè Etazini an ki ti-konpanyi-moun adan lakou-peyi a ek ka pe vini oben vire vini moun-lòtbòtsay nan peyi yo nan chak kout-zie se betje a eti ki piplis ; atè Gwadloup ek/oben Matnik, otila nèg-ginen an piplis men pa fouti leve-doubout pou an gouvelman natifnatal-gwadloup oben natifnatal-matnik, ni bat pou dekatonnen lang natifnatal yo ek toulong malelive’y adan an depenn kreyol lòlòy, nèg-ginen ka toulong delantiraye peyi yo (to break down the territorial space), ek se pou lèwdou-tjè-koko yonn-a-lòt la, anzobraytaj sosial la, pa ka jenhen bay nan dekatonn vini pi prenti, bay nan an depareyaj longsay-ale, tjek ana’ kalina’ote, se nou menm ki nou menm mapipi lakou-moun asou-latè. Ek, si lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a pa ka rive pri, se pou lèwdou-tjè-koko masibol la, pa jenhen ale pi douvan pase an koke-djouk-djouk, "koke dou akouche pa dou", an kòkòlò lang natifnatal-gwadloup la, an rache-prel, "prel, prel, prelele, gade leta manman’w mete mwen". Se pou lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn lan tou, agapé lang grek la, enmen moun-asou-latè kon ou se enmen wou menm, se bay tankon an driv-nan-kabèch, bagay moun debiele an mitan kabèch pou sav nou pou sav si se lèspri-ladje-laliwonn fok se ja kabeche laliwonn lan nawflaw.
Nan Beloved ek Love, nan Paradise tou, ni an bidim sansle-epi-djanmbel, toulong an mès kriye-djanmbel eti se tankon an lawonn pou vire doubout lavi ki depotjole, kraze, debaba, anba sistenm ninang-founang lan ek rayi-ras-nèg-ginen eti’y machokete. Men pou nèg-ginen an ki pran mès-kriye-djanmbel betje a pou ta’y, ki ka kriye menm djanmbel epi moun an ki mare’y nan chenn lan, ni anchay brazan, anchay kare brazannen, anchay kote otila bazil sere ka veye, anchay bawouf : nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, lèwdou-tjè-koko a ek rayi-ras-moun lan ka malakse, ou wè’y ou pa wè’y, se pa anni pou kraze, depotjole eti lakou-moun nèg-ginen an te depotjole ek yonn ka vare lòt, se pou te teste lakou-moun taha pa fouti fondase an divini pou kò’y, apiye anlè pwa kò’y, kabeche an sistenm-gouvelman natifnatal. An lakou-moun ki te rete pri nan tan-nanninannan an, anba sistenm ninang-founang lan ek kout-zie ble-frèt se betje a, an kare-plodari-kabeche ras-moun otila Toni Morrison limenm pa ka rive chape ek kare-plodari-kabeche ras-moun taha te ke pi anba pase kare-plodari-kabeche matjoukann afrik-ginen Aimé Césaire (1913-2008) a. Isiya la konsa, se pou rete la ka plere asou an djoubap nèg-ginen/betje ki pa ka jenhen bout, pàs eti nèg-ginen pase anba lanmen-gante-fere se betje a, depi zayann Afrik-anba-solèy la jik se chan-koton Alabama a, se kay brik-wouj Chicago a, tout kote otila lèwdou-tjè-koko mawon ; ek menm lè Toni Morrison ka gloriye an fè-kakol, se pou an manman-yich alelouya yich li nan Beloved, se pou an moun ki ja alelouya-zakasia depi anchay tan ka rive leve djoubap nan mitan yich-dèhè’y, ka vini rale pat yo, nan Love. Tousa ka fè ras-nèg-ginen Toni Morrison lan se pa te nepi nan menm lèspri ras-nèg-ginen Aimé Césaire a otila, tan-nanninannan, krèy sosial, mès-fondok, lang-pale (nou pa nepi sav kilès lang), peyi-natifnatal la, tousa te ka fè yonn epi ras-nèg-ginen an, ek se pou pèsonn pa sav la nou ka ale.
Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, se moun-rarataj la pri anba chay yo ka pòte ek yo pa ka rive chape, se se an kou konsa, anlè chimen-lavi yo, anlè kouri-divini yo, se pa menm an divini pou tan-ki-pase ki ka vire toulong, nan Beloved, Baby Suggs pa te ni chenn ka mare’y men "tan-nanninannan te ka sanm lavi’y jòdi-jou, an chay pou’y pa sa pòte". Se pou se mande sav lamenm la, ki nouvel-kabechinen ka pe rive nouvel-kabechinen si ayen pa ka toumbile, si se toulong menm fè a, menm penpenp lan, menm lanmizè-ble a, ek si moun-anba-chenn pa te ni tankon an èspere-divini-pi-dous pou ta yo ? Ki nouvel-kabechinen se pe nouvel-kabechinen si pa ni an rel-rive mès-fondok, politik oben sosial adan, si moun pa ka gade wè trape an faro lèwdou-tjè-koko masibol, nan lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ki ka pe bay, si pa ni an plan-divini mès-fondok (kontel palantje an lang-pale oben ranbonni an mès-nanninannan) politik ek/oben sosial (apiye asou pwa kò, gloriye an wangannite-politik, teste an wayalachi politik, tousa) ki ka trase, se se pianmpianm ek si mapipi nouvel-kabechinen an pa ka gade wè trase chimen rive an kote ? Nan Native son, Black Boy, Uncle Tom’s Children oben The Long Dream, Richard Wright ni an plan-divini sosial ek politik menm si’y pa ka trase’y pou’y se kreve zie moun, ek se nouvel-kabechinen taha pa ka anni depenn liannaj nan mitan moun nouvel-kabechinen an, se pa anni pou depenn isenbokte se betje-etazini an oben plenyen asou rayi-ras-nèg-ginen ki ka bay. Menm nan The Five Cornered Square, Chester Himes ni an plan-divini sosial ek nèhè menm politik eti ka fè se moun nouvel-kabechinen an chape anlè liannaj nèg-ginen/betje a, toumbile kanman-fondok ek lèspri toulong jik pou an kole-fimel se sere anba wòb an masè. Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, pèsonn pa ka rive chape anlè "kanman-fondok nèg-ginen" yo a, ek mi nou tout fout sav kanman-fondok se sa eti an moun pe toumbile. Es se te ke pou plan-divini politik ki pa ni ki fè si se anni lèwdou-tjè-koko, lèwdou-tjè-koko masibol plis pase tout, ki ka kouri lawonn se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan ? Depenn liannaj nèg-ginen ek betje-griyav, lonje dwèt ek kriye ago asou rayi-ras-nèg-ginen eti betje ka tjoke toulong, tousa pa pe ka bat tankon an plan-divini politik, se plis an djengèt-mal-papay, tout moun pou sav djoubap ras-moun ke sispann bay anni lè kok ke fè dan ; ek moun-asou-latè ni kont kabechinen yo pou ke sa doubout lide an ras-moun krache-dife lè pe ke ni ras-moun ankò.
Se pou te ke konprann sa eti ki klè nan se nouvel-kabechinen Edouard Glissant an, Le Quatrième Siècle ek Mahagony pou piplis, nèhè menm La Case du Commandeur nan lide an mawonnaj lèspri, lide mawonnaj la te ka bat tankon espère-divini taha, longsay-ale. Ek se pou sa tann ek konprann, si ni an espère-divini longsay-ale, sistenm ninang-founang lan, limenm, te ka mete anchay dekou depareyaj nan brann jik delè pou fè wol fèmen zie asou mawonnaj la, nan sistenm ninang-founang atè Kouba depi wabap 18enm siek la jik desitiraj sistenm lan nan 1886 (larel-gouvelnaj 1880 an te pare mete’y nan brann nan 1888 me yo bat li 2 lanne douvan), an ninang-founang ki te pran bwa mawonnaj la te pe vire vini anlè bitako a ek mande an pa-yaya ninang-founang (un viejo) pou plodaye vire’y ba’y. Se pou se tann ek konprann, nan rarate an moun ka rarate tan-nanninannan, lang-matje nan limenm fondok, se tit-matje a pa pe ni menm pwa-peze sosial ek politik nan tan-ka-pase, nan an laliwonn/tan-ka-pase pou anlòt ; an moun pa pe sa rarate nan lang-angle-etazini an tankon’y te ke sa rarate nan lang-angle-trinidad la oben lang-angle-jamayik la, ek an moun pa sa ladje an lang pou pran anlòt nan an menm pawol-pale tankon nou ka tann sa asou RLDM (Radio Lévé Doubout Matinik -Sel radio ki kantékant épi Pèp Matinik-) ek Radio APAL (Asé Pléré Annou Lité -Radio pèp la) otila an badjolè-progranm-radio ka li an liv oben an plodari gouvelnaj politik nan lang-an-frans lan ek ka depenn li nan an kreyol-tjòlòlò eti ka malelive moun atè Matnik ek ka mete lang natifnatal-matnik tòchon-pie douvan lang-an-frans lan, menm lang-an-frans dòmi-dewò se konparezon atè-lakay-matnik la. Pi nan fondok, nan an nouvel-kabechinen, lang kabechinaj la eti pa toulong menm epi lang-matje a, pou rive toumpotjole moun ka pe rive toumpotjole an nouvel-kabechinen, Juan Rulfo depi lang-panyol-meksik la jik lang-an-frans lan, ek se pou sa an pawol-langayele-itali ka pe di, "traduttore, traditore", an bagay tankon toumpotjole nan an lang pou anlòt se bay koraj pa dèhè, lang kabechinaj la ka machokete nouvel-kabechinen an silon rel mès matje nouvel-kabechinen lang taha (nouvel-kabechinen an pa pe ni menm fondokte a nan lang-angle, nan lang-yorouba oben nan lang-aymara a) men plis pase sa, silon pwa-peze tirad (poenm) lang taha nan mès-nanninannan tire-kont eti tout lang ni pou ta yo.
Rarate Toni Morrison ka rarate, lang-matje’y la ka gade wè chape anlè lang-angle-etazini an, delè konsa ; se anni pou fè an van wach-lajounen-jòdi pase adan, se toulong an djing nan kouri lawonn tan-ka-pase, nan ale-vini depi tan-nanninannan jik lajounen-jòdi otila moun ka li ka pe pèd lakat. Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan otila se pou toulong mache dèhè an lèwdou-tjè-koko kase ki pa ka vire vini lèwdou-tjè-koko, sa eti pe apiye lèwdou-tjè-koko taha te pri nan tan-ki-pase men pa rive tjenbe pou asoukwel ek azougoun, bòbòyòt se pa menm ek bòbò, choukoun ek doudou-darlin, dòg ek dòwlis, dousin-katjòt ek kout-fouk, gwo-pwel ek lenmbe, koke-djouk-djouk ek koke-tou-doubout (konyen kanpe lang natifnatal-ayiti a), lanmou-jan-gwo-mòn (Tobago love nan pawol-pale moun Trinidad), lèwdou-tjè-koko-adoumanman, lèwdou-tjè-koko-chalerin, lèwdou-tjè-koko-mennen-vini, lèwdou-tjè-koko masibol, lèwdou-tjè-koko anni-sansle, lèwdou-tjè-koko vire-flanbe, miyonnen ek ponponnen, panmpanlanm ek pon, kanman djenm jik an wonn-bwa delè, yich-kòn, fanm-dewò ek nonm-maye-libèten, koukoun-lagli se chabin-zie-klè a, kay-sèt-yich-sèt-papa, ka fè tilili, lang-matje a pa sa rete adan an angle-etazini gran-jan-bel, moun wototoy, angle se betje a men ale tjoke Ebonics la, pawol-pale lakou nèg-ginen eti Toni Morrison pa ka jenhen èche toumpotjole nan tjek matje-angle bililik.
Nan se rarate-kabechinen Toni Morrison lan, lèwdou-tjè-koko ka bay, delè nan pangal, delè debòwdinen, delè frayik, delè tòde, delè rache-koupe, delè se pou’y te depenn li tankon an rete-mize-nan-chimen, delè depenn kon an welto-ou-wè’y-ou-pa-wè’y. Se pa pou an moun se ale konprann Toni Morrison te ka anni depenn wach lakou nèg-ginen an tankon moun ki la ka plenyen asou pàs sistenm ninang-founang eti gangan yo te pase ek tout wach-dèhè sa pe ka chaye tankon ti-lèspri dènie-ras-moun-apre-krapo, debòwdinaj katjòt la, bankoulele lavi-anni-dousinen an, ek apre vire-bat mès mafoudja afrik-anba-solèy la eti ka mare se fanm lan, tousa. Isiya la, lèwdou-tjè-koko a se plis pase an mande-sav-fondok (“love is divine only and difficult always”), se atankon an teknik mete pawol-pale nan brann pou trape an lanmen-djok pale, anni katjile sa konsa, rive moun-asou-latè.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire