Nan dekou jounen gloriye mizik oliwon-latè

Le bélia d’Aimé Césaire

Bélia pou Sézè

Nan se lakou-moun Bizoden, Perou ek  Ritjile a, nan pie se mòn-pwenti Kawbe a, nan mitan ek wabap se lanne sistenm ninang-founang lan, an yonn-a-lòt  te leve nan mitan nèg-mawon, kalinago ek moun yo te ladje chenn  ba yo ki fè jaden, kont, lang ek an mès dousin ek djezinay oliwon bay-lavwa ek bay-kalinda eti Etjenn Janbatis ka kriye, isiya la konsa, La société Bélia. Nan lang natifnatal-matnik la limenm, an “sosiete” se toulong an kare-moun ka bat oliwon an mete-nan-brann, politik, sosial, mès-fondok oben djezinaj, tousa ; nan sistenm-lang an-frans lan, an “société” se toulong an lakou-moun ki ka bat pou tèp li ki ta’y, ek se pou se tann anchay tèp nan djoubap, anchay djoubap eti ka toulong siktire, desiktire vire siktire liannaj sosial la, ek se te ke pou tann, lamenm la, nou pa pe nan an dekou matjoukann afrik nan “société bélia” taha.

Se depi liv la, Matrice Bèlè, eti Etjenn Janbatis ka kabeche ek plodaye lide an siktiraj atè-lakay, bèlè a tankon an mès-fondok, jès, kanman ek pawol ki leve atè Matnik, nan fondok peyi a, ek si se fondok, se pou’y dekatonnen (siktire, desiktire, vire siktire/kouri lawonn, dekouri lawonn, vire kouri lawonn) nan tan-ka-pase, trase an chimen eti’y ni pou ta’y atè Matnik. Mès-fondok la pa ka ale san an laliwonn, an peyi (“betje a ka leve laliman, laliman an se pa nepi peyi a” eti Edouard Glissant te ka matje) eti limenm ka pe fouye, ek se tousa ka fè tan ka pase, ek se pousa eti mès-fondok an lakou-moun pa pe ka sòti nan peyi oben kontinan lòtbòtsay debatje, se pa anni matjoukann ka pase nan lanmen moun, an kare-laj pou anlòt kare-laj, depi gangan an jik yich-dèhè, ek pou laliwonn lan ki ka toumbile toulong, men nan menm balan an, ka chaye an longsay-ale-depi-nanninannan, se pou se toumbilaj taha se vire anchouke delè anchay jès, anchay kanman, anchay pawol mafoudja, si se pa sistenm-vie-fanm.

Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, liv Etjenn Janbatis taha, Le Bélia d’Aimé Césaire, se pa anni pou depenn yonn adan se mès bay-kalinda atè Matnik la, eti Etjenn Janbatis ka matje "bélia" oben "bélya", se pa nepi anlòt adan tjole liv ka gloriye Eme Sezè, papa tout nèg-ginen, se pou ale èche tankon an liannaj epi tjek mès-kriye-bondje, plis pase an tit lang natifnatal-matnik la, an pawol ka yonnife, an pawol ka mete moun nan an kanmouzaza sosial, an yonn-a-lòt eti yo menm ka fondase jou-ale-jou-vire, an pawol ka pe fè yo ladje bitako betje a pou kouri lawonn savann chenn-pete a. Tit "bélia" taha eti man ka toulong matje "Beliya", jik rive se tit-kriye dezienm fi mwen an, ka apiye an mete-nan-brann natifnatal-matnik, depi nanninannan, nan dekou an pòte-kole se gangan kalinago a ek se gangan nèg-ginen mawon an, nan lèspri taha eti se toulong nan yonn-a-lòt lakou a (Gemeinschaft Ferdinand Tönnies la) otila moun ka kabeche ek djezinen gangan yo. Nan tan-ka-pase, se gangan taha pe ka pran plis djokte, ka kouri lawonn plis laliman oben pe ka djigilòp, pèsonn pa fouti wè yo, se anni sistenm-lang lan ka kite an tras, delè ka jik trase chimen nan tout tras eti gangan an sipoze ladje.

Se pou, dwe isiya la konsa, san bay adan gran depenn-kabeche, ale èche chous tit "bélia"/beliya taha eti nan liv Etjenn Janbatis la, liannen toulong epi tit "bel lè" a tankon an kare tè delè, tankon an laliman dòt lè, toulong an kout-zie asou laliwonn lan ek jenhen asou tan ka pase a, toulong nan branbrann-kòtok ek jenhen nan lèspri-ladje-laliwonn lan menm si Etjenn Janbatis ka jete an kout-zie asou an majolay Galfetè, mèt tanbou-djouba ek majolè, otila’y ka wè beliya a tankon an fè-kriye se loa a, an majolay tijay lavi-asou-latè men san gloriye Olórun (lèspri-djok tijay lavi asou latè nan mès-kriye-djanmbel yorouba a) oben Chukwu eti se lèspri-djok tijay lavi asou latè nan mès-kriye djanmbel ibo a. Nan se lang nago a, tit "bèli" a ka depenn an dekou ladje an respe anlè an moun ek "ya" a se pou toulong pou voye lide an bagay towtow, dawlakataw men menm tit "bèli" taha se pou depenn an chimen ek ya a se te ke pou apiye lide an chimen towtow, an chimen-dekoupe, tousa ki ka fè nou rete adan menm larel laliman an, laliwonn lan tousa. "Beliya" lang natifnatal-matnik la, asire pa petèt nan pawol-pale "beliya manmay la" adan lèspri respe a, di an moun respe eti’w ka pòte ba’y, tankon an fon-tjè, an tjè-senyen, an mande pou ladje kò’w nan yonn-a-lòt la.

Peze-mizire-konte kòdjòm, an tit ki leve adan an lang lòtbòtsay, pa jenhen ni menm londjè-chenn-kouri-lawonn nan lang atè-lakay la pou kout-zie-rete-gade sosial tan-ka-pase a ki pa pe menm nan an laliwonn lang-peyi pou anlòt, lang lan se pa anni pale pou depenn ek majole, se toulong, nan rarate moun ka rarate, an fondasay ek an wouvè-laliman peyi a, ba tan-ka-pase plis boulin pase oben gade wè frennen anlè boulin taha, nan an dekou pou anlòt ; ni anchay tit lang an-frans ka kouri lawonn nan lang natifnatal-matnik la men piès adan yo, p’an yonn, pa ni menm djokte a nan lang-an-frans lan ek nan lang-matnik la pou se de laliwonn/tan-ka-pase a ki pa menm. Se pou se tann ek konprann anfwa, menm si ni anchay tit adan se lang yorouba a ki ka bat adan lang natifnatal-matnik la, se 865 owonzon asou plis pase 2.530 tit owonzon se sistenm lang Afrik-anba-solèy la (Hawousa, Igbo, Kikongo, Twi-asante ek Yorouba pou piplis) defolmante pak-an-pak oben an ti may, lang natifnatal-matnik la pa pe an lang-afrik ek divini’y se pou dekatonnen (ba’y plis djokte ek ranbonni’y) laliwonn/tan-ka-pase atè-lakay-matnik la.

Liv Etjenn Janbatis la, Le Bélia d’Aimé Césaire, epi an tit-dèhè, Bélia pou Sézè, eti se menm epi lavwa-regle bat-lari 20 Avril 2008 la, nan dekou ibènaj Eme Sezè (1913-2008), matje nan an lang-an-frans pete-pak ki, menm si’y, tankon tout lang oliwon-latè, pe depenn wach peyi-lòtbòtsay, pa fouti plodarele’y. Se pa anni pou voye an plodari-kabeche anlè’y, se pou se rive peze, mizire, konte ek kabeche tout se liannaj la ki ka bay oliwon’y lan ek wè kote dòt liannaj nèfte pe bay, se se pianmpianm. Matnik se an peyi anba jouk gouvelman La-Frans men se wach-lavi-matnik taha, tout mete-nan-brann oliwon bèlè a, ka chape anlè gouvelnaj la-frans lan ek anba kabwataj an yonn-a-lòt natifnatal-matnik menm si’y pa fouti leve an plan-divini gouvelnaj, bay adan an sosializay politik eti te ke apiye divini’y, te ke bat pou yich-dèhè pa anni ladje sa la konsa nan divini nèg-ginen-la-frans yo. Se pou se tann, konprann lan isiya la se anlòt zafè, tout mete-nan-brann oliwon bèlè taha anba an bidim dekou pran-boulin-pase sosial tan-ka-pase a, se pa anni pou teknoloji pòte-nouvel krache-dife ka debatje, se pa anni pou Entèrnèt ki ka mete moun oliwon-latè nan an blo liannaj menm si se toulong pou an tan bat-zie, se pou anchay toumpotjolaj sosial ek mès-fondok ki ka rive blo anlè lang natifnatal-matnik la ek ka fè se anni epi lang-an-frans lan eti’y pe gloubap yo, pou sistenm gouvelman natifnatal eti Matnik pa ni pou ta’y.

Nan dekou ibènaj Eme Sezè a, se tankon an kout nèg-mawon ki te fèt, lè an konpanyi moun natifnatal-matnik te rive rape sèwkèy la ek kò-lonji-frèt la ki te adan’y lan, nan lanmen ale-vini-pianmpianm la-frans lan atè Matnik (fok sa matje isiya la konsa, Eme Sezè limenm te yonn adan kabwatè ale-vini-pianmpianm la-frans taha atè Matnik) pou te vire anchouke’y adan, se te plis laliwonn nèg-ginen pase an laliwonn natifnatal-matnik, menm epi lavwa-note "beliya pou Sezè" a, eti an konpanyi nouvelis greko-laten atè-matnik la te tann "Eïa pour Césaire", se pa de tèbèdje ki ni atè Matnik. Se anlè kout nèg-mawon taha, fè tit "beliya" a sonnen nan mitan ibènaj mapipi poèt lang-an-frans lan, otila kabechaj, djoubak, Etjenn Janbatis la asou mès mizik Gwadloup, Gwiyann ek Matnik, ka pran chouk. Se pou, plis pase depenn, rive konprann karetel bay-lavwa "beliya pou Sezè" taha, tankon an djing mès mizik ek pi nolfok, mès-fondok Matnik la. Ek pou leve blo eti "beliya pou Sezè" taha te leve blo, san pèsonn te wè’y rive, an welto, an djezinaj mizik towtow ek dawlakataw, se pou Etjenn Janbatis te èche sav ki manniè mil-an-mil moun pe rive djezine an mizik san kriye ago ? Nan kabeche Etjenn Janbatis la, "Bélia pou Sézè" taha te fè moun oliwon latè wè tankon anlòt Matnik, an peyi lòtbòtsay wach gouvelnaj-la-frans lan, an peyi siktire nan lawonn (gouvelnaj-la-frans lan siktire nan an zandal djoktòch-politik otila gouvelnè a ki sòti An-Frans debatje nan fetay la ek kabwatè kawbe-gouvelnaj la, CTM epi se plodayè-politik Matnik la eti se moun atè-lakay-matnik, nan kakarel anba’y men ka fè gòj anlè se kabwatè-gouvelnaj gran-bouk la jik rive nan kannan-moun chak bouk la eti se ta Fòdfrans lan, menm se taha eti tjou yo ka fouye fòs yo a ka fè ganm sal ba larestan, "petit monsieur, il pleut en commune" eti madanm lan te di mwen magre de basiyak ek de ponm-dlo man te pòte ba’y, kreve zie’y pou chaye tifi’y li a pou ale fè an blaf-kracha oben pran an kout koukoun-chatou nan sab-lanmè griji lolo pwent-wouj Karavel la) otila pawol-mizik beliya a ka apiye asou pwa kò’y, nan leve eti’y ka leve liannaj epi anchay mete-nan-brann lavi-toulehou, sosial, mès-fondok, branbrann-kòtok, lèspri-ladje-laliwonn ek, apiye-pa-frape, politik nan sa eti gouvelnaj nan zandal djoktòch-politik la-frans lan (se an repiblik pou sa) pa pe anchouke ek matje an larel-gouvelnaj anni ba’y (apiye-asou-pwa-kò-nou Eme Sezè a nan dekou an kantekantaj sosial epi La-Frans) nan dkou eti’y pa ka menm rive kouri lawonn atè Matnik, alagadigadaw. 

Pimpe Isiya la