Plodari 24 Sèptanm 2019 la

Leve doubout palantje Matnik,

la ka bat dèhè

Nan topay politik ki te griji-matje nan lannwit 07 pou 08 Desanm 2015 lan, depotjole tout plodari politik palantje peyi Matnik ek, fondok an gouvelman natifnatal-matnik fondok pou dekatonn ekonomi ek sosial, politik, mès-fondalnatal, se anni pou se rive konprann de bagay depareye. Yonn se an plodari anni-jere-lahan, jere atè-lakay lahan-palantje ekonomi ek sosial eti gouvelman an-frans oben kawbe-gouvelnaj Ewòp ka vreye (se anni koute RLDM pou tann ek konprann isenbòt sa isenbòt an tjou’y), anlòt pi depotjolè, pi anbèn tou, ki ka bat pou mete Matnik adan an Afrik-nanninannan ek ka dekoud asou tout sitiraj atè-lakay. Sa ki pi bwabwa nan tousa, se wè se, de kabwatè-politik-douvan MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais), Jwiye 1978 a 13 Me 1981, ki ka kabwate se de karetel lòlòy taha ek pou konprann lamenm la, se de karetel taha adan lèspri an plodari otila sosial ka malelive politik aleliwon, plodari se konpayel Lwi Telga a nan leve-doubout Sèptanm 1870 la ek toulong ka ladje chimen gouvelman natifnatal-matnik la eti se konpayel Ehèn Lakay la te ka palantje, se se bèdje-patate, nan an ranboulzay mayonmbo.

Yonn, Lwi Telga epi se konpayel li a, yo te piplis dapre pawol-rapòte Di Vènankou (kabwatè-gouvelnaj Lawviè-Pilòt nan tan taha), se te pou lonje dwèt anlè rayi-ras-nèg-ginen eti se betje a epi se gouvelnè franse a te ka simen, se te pou fann tjou Kode ek pou Liben te trape an tòt-ranmande douvan tribinal-la-frans atè Matnik. Lòt la, se konpayel Ehèn Lakay la, se te pou stanmpe "an larel-gouvelnaj krache-dife", ba mayonmbo tè pou mete madjoumbe adan, simaye tè pou fè jaden, nonmen nan gouvelman natifnatal-matnik, jik pou trase karetel an Repiblik nèg-ginen tankon nan Ayiti, tousa. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, menm si, nan lannwit 24 a 25 Sèptanm lan, piplis nan se konpayel karetel Lwi Telga a te vini jwenn se konpayel-politik karetel Ehèn Lakay la nan kawbe-koumandman-sapatony yo, te ni de karetel nan Sèptanm 1870, yonn se an leve-doubout sosial ki te pran djoubap nan mitan Liben ek Dimentnon pou zeklit, ek lòt la se an ranboulzay ki te ka trase pòtre an sistenm sosial natifnatal-matnik (jaden karayib, mès-fondalnatal ek mès-nanninannan, rimèd-razie, lang-natifnatal, an yonn-a-lòt, lasotè, lawviè-leza ek lèskap, tontin ek ti-kanno, an lanmen-asou-tjè se mòn lan) ki te rive doubout djok douvan sistenm zawa franse atè-matnik la. Se kabwatè-politik lajounen-jòdi a, se taha ki ka bat nan sistenm gouvelnaj la-frans atè Matnik la, se piplis la adan yo, menm pou lonje dwèt anlè’y toulong (an sistenm se dabò-pou-yonn, an laliwonn ka anchouke, se se pianmpianm, nan tan-ka-pase ek, delè konsa, ka rive anchouke tout se larel dekinaye’y la ; an sistenm se an tilili laliwonn eti yonn kole bò lòt pa ka nepi, a yo tou yonn, fè sistenm lan) matjouke karetel Lwi Telga epi se konpayel li a. Pa ni pa yonn ki vire pran karetel Ehèn Lakay la ek menm se kabwatè-politik andewò sistenm gouvelnaj la-frans lan matjouke karetel Lwi Telga ek se konpayel li a, lè plodari politik yo se anni pou lonje dwèt asou rayi-ras-nèg-ginen ka bay An-Frans ek oliwon-latè tankon si se de-o-twa tèt-mangous atè Matnik ki te ke sa kore rayi-ras-nèg-ginen ka bay oliwon-latè ek fè an konpanyi kokazien ladje kanman djenm yo.  

Nan menm balan an, se pou tann ek konprann, de badjolaj politikè taha ka mare-patje majolay politikè Eme Sezè a, limenm : asou an bò, kantekantaj sosial epi la-frans lan (anni pou an ti jeray atè-lakay, pa menm an gouvelman-atè-lakay) epi lòtbòtsay, an gloriye-afrik tankon si tan pa te pase adan kontinan taha depi bawoufè ewòp debatje la nan wabap 15^enm siek la, atè Amankwakurom (yo ka kriye’y Amankwa tou nan Ghana lajounen-jòdi) ek dekatonnen an mès-nanninannan ninang-founang, fè’y vini sistenm demounize-moun, nègrize yorouba, ibo, ashanti epi dòt wonn-mès-fondalnatal-oliwon. Se pou se konprann yas, dwe isiya la konsa, chalere-ba-l’afrik taha pa leve nan lannwit 07 pou 08 Desanm lan (la se te an mare-danma pou wayalachi se chaben an), se bagay ka bay depi se plodari kantekantaj sosial epi la-frans Eme Sezè a tankon an kalibich politik pou djigilòp eti kantekantaj sosial epi la-frans Eme Sezè a te ke fè Matnik djigilòp tankon peyi-natifnatal oben tankon lakou-moun, man ke kabeche lide taha nan fondok, pi douvan nan Plodari 24 Sèptanm 2019 taha men Eme Sezè, limenm, te apiye nan an progranm-radio-RCI politik, nan 1995, si’y te kabeche tit "départementalisation" an se pou te fini bat epi tit "assimilation" an, eti te ka apiye lide an djigilòp lakou-moun natifnatal-matnik la, Matnik tankon an peyi-natifnatal, moun Matnik tankon moun-asou-latè, an kadje-lavi moun-asou-latè. Isiya la konsa, nan yonn kon nan lòt, rarate-tan-nanninannan an ka mache douvan jeopolitik la ek owala rarate-tan-nanninannan an douvan, se pou konprann pa ni divini, tan pa ka pase ek sèpan ka mòde latje yo.

Si se konpayel l’afrik-atè-matnik la pa ke sa rive rale piplis moun atè Matnik nan tjek leve-doubout pou trape an tòt-ranmande pou pàs gangan yo te pase (se anni an gouvelman natifnatal ka pe mande anlòt gouvelman natifnatal pou ranmande an bagay ki fèt nan tan-nanninannan), se palantjè jere-la-frans-atè-lakay la, ke sa (la ka) depotjole Matnik tankon peyi-karayib, tankon peyi-asou-latè ek fè moun-matnik tounen kòkòdò-san-peyi-rete taha eti Eme Sezè epi se konpayel kominis kantekantaj sosial li a te machokete nan tout konsians oben san yo te le, se limenm ki te di yo te kouyonnen yo (li epi Lopol Bisol) men pa te fè moun-atè-matnik wè tjek pran-konsians, doubout djok dèhè kout-kotjen gouvelman an-frans taha, jik jòdi PPM (Parti Progressiste Martiniquais) ka bat pou kantekantaj sosial taha, menm lè larel-fondas-politik gouvelman la-frans maws 2003 a ka bik asou an gouvelnaj demitannen, nan liy yonn lan, "La France est une République indivisible, laïque, démocratique et sociale…. Son organisation est décentralisée" sa eti ka apiye an depareyaj nan mitan chak se laliman-gouvelnaj-atè-lakay la, ek plis pase sa, nan liy 72-3 a, se pou larel-fondas-politik gouvelman la-frans maws 2003 a te degrennen yonn-a-yonn chak se laliman-gouvelnaj-atè-lakay taha, nan nonmen eti’y ka nonmen tit yo. Se pa anni plodari politik la ki lòlòy, plodarik ekonomi ek sosial la ja ladje lòlòy ka ale ek plodari mès-fondalnatal la ja djigilòp pou se anni bay-kalinda bèlè ek danmie-fè-wol ki ka pe fè mès-fondalnatal atè-lakay. Man pa la pou kabeche an karetel vire-fondase, man pa nepi politikè epi sa ; isya la konsa, se te ke pou bat gade wè pou moun natifnatal-matnik se sispann depotjole mès-fondalnatal natifnatal-matnik la ek tout laliwonn/tan-ka-pase eti se mayonmbo gawoulè-politik 1870 la te gade wè leve.  

Rive isiya la, palantjè-peyi anni-jeray tankon palantjè plodari tòt ranmande pàs eti gangan te pase nan sistenm ninang-founang lan, yonn kon lòt, pa fouti tann, ni konprann, sa eti, nan fondase moun ka fondase peyi yo, jou ale jou vire, se pou yo leve an kontaj matjoukann longsay ek, lajounen-jòdi plis pase nan tan-ki-pase, kontaj matjoukann longsay taha ka janbe laliman peyi a toulong-ale men pa pe janbe laliman an kare-peyi kontinan an, Karayib ek Amerik-Latin isiya la. Se pa anni pou pa ale mare Matnik nan kontinan-Afrik la otila’y pa pe ye, ek tizi tout wach politik li adan an djoubap nèg-ginen/betje-ewòp 18^enm siek la ; se pa anni pou ale pèdi Matnik nan La-Frans ek nan kontinan Azi-ewòp la ek gare tout wach sosial li adan an depareyaj peyi-mitan/peyi-bòdaj (dichotomie Centre/Périphérie), ni badjoum wach sosial ek mès-fondok natifnatal-matnik ki pa pe sa janbe laliman peyi a ek ni an woltonn wach sosial ek mès-fondok karayib-amerik-latin ka kouri lawonn atè Matnik ek ki pa ka jenhen janbe laliman kare-peyi Karayib-Amerik-Latin lan ; se pou, nan kontaj matjoukann longsay taha, anzobrayte an divini eti ka kabeche-djezinen anchay yonn-a-lòt krache-dife nan mitan se peyi Karayib-Amerik-Latin lan. Lide taha eti adan an kare-peyi tankon Karayib la (ek pi kouri-laliman Amerik-Latin ek Karayib), pou pran boulin pase eti tan-ka-pase ka pran boulin pase ki pa pe menm nan an peyi pou anlòt, pran-boulin-pase sosial tan-ka-pase a, se kabwatè-politik natifnatal-matnik la rete pri nan 18^enm siek la, chaben an "je suis kont les réparations, ki sa ka rive mwen la a" tankon nèg-ginen laliwonnis tout-peyi-afrik la ki pa fouti tann ni konprann se anni an gouvelman natifnatal-matnik ki ni pou bat ranmande bidim-flandje-nanninannan, tousa bagay, an plodayè pawol-fondok pe ka rive pòte pawol la andewò laliman peyi’y, men plis pase sa, janbe laliman se lang lan, Eric Williams andewò Trinidad, Fidel Castro andewò Kouba, Hugo Rafael Chávez Frías andewò Venezwela, Maurice Bishop andewò Grinada, epi dòt, tout se plodayè pawol-fondok taha. Nan Karayib la, tankon kare-peyi asou-latè, pou an longsay-ale laliwonn lan ki ka bay, se pa anni nan dekou an dezas laliwonn (hurakàn, kout-van, gren-vante, latè-tranble, woupe-lanm, wakle-chalè, tousa) se pou Lanmè Karayib la ki ka benyen lèstè tout se peyi taha, longsay-ale laliwonn taha ka tjenbe nan tan-ka-pase, men plis pase sa, ka pe lonhe pal pou se pran-boulin-pase sosial tan-ka-pase a se vini pi lèkètè ek pa ka rive blo anlè se lakou-moun an, depotjole wach-lavi yo.    

Nan lajounen 22 Sèptanm 1870 taha, rive Ehèn Lakay ek se konpayel li a, te rive prèmie nan bouk Lawviè-Pilòt, douvan Lwi Telga epi se konpayel li a, ki rive owonzon de hè-tan apre ek ki te piplis, se pou kabeche sa eti lide ranboulzay sosial ek politik la (gouvelman natifnatal-matnik, "Repiblik nèg-ginen", ladje tè an lanmen mayonmbo ka mete madjoumbe nan tè, tousa) menm si lè te rive pou sa, se an ja-ka-ta depi 1756 jik jòdi-jou, te ja anba jouk, te ja mele epi badjolay lòlòy ras-moun-asou-latè a eti ka vire voye Matnik adan djoubap betje/nèg-ginen an, longsay-ale, sa ki ka toulong apiye ek palantje gouvelman an-frans lan tankon gouvelman fondok pou pare kou ba nèg-ginen an ; pou, nan laliwonn sosial la trase an divini, se se pianmpianm, ba nèg-ginen an ek tout krèy-sosial eti betje a ka foute kou an tjou yo (sa se lèspri larel-gouvelman 19 Maws 1946 la) ; pou, nan laliwonn ekonomi an, apiye ekonomi vann-genyen-machandiz la otila betje a ka brè dlo’y ; pou, nan laliwonn politik la, apiye an wach peyi anba-jouk, peyi san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal, nan de tit-rarate twa pawol, mete doukou-anba-jouk kòtòf la kantekant epi doukou-anba-jouk andewò a, se la nou rive lajounen-jòdi, pou depotjole tout lide dezandjoke atjoupannad la, atè Matnik. Isiya la konsa, se larel-gouvelman an-frans lan ek larel-gouvelnaj ewòp-yonnife ka bat pou koubare tout kare-ekonomi atè-lakay la (ekonomi alsa-larel-gouvelman – informal economy -, toloman, machann tablèt-koko, tann-ratjè, rale-senn, fè-seyans, rimèd-razie, ekonomi oliwon-bèlè a, tousa), fè ekonomi taha eti ka bat nan dekatonn mès-fondalnatal la, djigilòp anfwa.

Lòt lide fondok eti man ja dekatonnen nan anchay plodari 24 Sèptanm douvan (nan anchay plodari 22 Me, tou) se pou kabeche sa eti djoubap nèg-ginen/betje taha, krèy sosial kantekant epi ras-moun, ka toulong voye nou adan an laliwonn gloriye-gangan, an tjoke-memwa pase se an matje-tan-nanninannan, ek ka fòse lang ek mès-fondalnatal Matnik la nan mete eti’y ka mete yo toulong nan jout epi lang lang-an-frans lan otila nèg-ginen an ka èche fè moun sav limenm te ke trape plis lanmen nan lang-an-frans lan pase betje-matnik la limenm ek te ke ka fouye doukou anba-jouk mès-fondalnatal la jik pou moun atè Matnik rive pa sa menm pale kreyol dòmi-dewò se defandè-djoubakè Gwadloup la oben se kabwatè-politik MIM lan. Se pa anni pou se larel-gouvelnaj sosial taha ki pa te leve nan an peyi (La-Frans) menm wach sosial epi Gwadloup, Gwiyann oben Matnik (se pa nepi lang lan ka fè wach sosial la ni menm wach politik la) ek pa te ke pe rive toumbile nan tjek lang atè-lakay-matnik oben atè-lakay-gwadloup, se pou djoubap sosial la atè Matnik, oben atè Gwadloup, ki pa trape se menm konpayel sosial la, se menm krèy sosial la, eti yo menm pa pe trape se menm rel-rive a.

Kimafouti djoubap sosial esa ? Ki rel-rive sosial eti gawoule politik Sèptanm 1870 la te pe ni pou ta’y ek ki krèy sosial te pe ka pòte’y pou lajounen-jòdi moun atè Matnik se rete pri nan mitan an plodari politik lòlòy tankon ta se kabwatè MIM lan asou an bò epi lòtbòtsay an tjè-senyen afrik nan lang-an-frans lan eti pa menm rive tann ek konprann Afrik taha se an kontinan, an tilili peyi, lang-pale, lang-matje, mès-fondalnatal, mès-nanninannan tousa ? Ki rel-rive politik eti leve-doubout Sèptanm 1870 la te pe ni pou se ba’y an tit gawoule-politik, a-sav-si tout gawoule pa te ke politik lamenm  ?

Djoubap sosial la se pa anni de konpanyi tèp ka toumpakte nan an doukou ekonomi ek sosial, se pa anni depareyaj nan mitan de rel-rive ki te ke ni pou kwaze nan divini, chak krèy sosial ka bat pou trape an faro branbrann eti la pou apiye dekatonn sosial li, an ti ranbonni nan lavi toulehou, tout bagay eti se krèy-defandè-djoubakè atè Matnik la ka bat toulong ek ka fè yo ka apiye pi douvan sistenm sosial la-frans lan atè Matnik. Djoubap sosial la, tankon nan tout djoubap, ka depenn an rel-rive apiye-asou-pwa-kò adan an lakou-moun (a self-governing community), se lèspri se konpayel Ehèn Lakay la ek ka branbrannize an vire-doubout-pimpe-longsay (resiliency) eti se plodari vire-rete-nan-Afrik la, toulong nan lang-an-frans lòlòy yo a, ka depotjole aleliwon pou fouti yo pa fouti rive konprann fondok tan-ka-pase fondok nan an tout anzobraytaj sosial.

Pimpe Isiya la