Se lawviè Volkan-matnik la
Nan 148 tit lawviè ki ni atè matnik, 70 lawviè ni dlo yo pou ta yo ek 30 ka koule toulong. An lawviè se pa anni an dlo ka koule desann pou towblip nan anlòt lawviè oben an ma-dlo oben nan lanmè, mi moun atè Matnik ki teste "Lawviè-Lakapòt ka monte Mòn-Bale" ; an lawviè, nan lang natifnatal-matnik la, se dabò-pou-yonn, an laliwonn-dlo otila wòch, piebwa, sann-volkan, tè-tif, zèb-djinen ek liann-sèpan ka malakse pou tankon fè chimen-koule lawviè a. Apre deblozonn 1889-1905 lan, volkannis te konte 29 lasous ek lawviè ki te ka fè dlo anlè se mòn volkan an ek te ka koule nan se koule a. Nan tan ka pase, an konpanyi se lasous ta’a djigilòp ek se lawviè a ka pe sek, jik pou ni an lawviè-sek ek an lawviè-wòch, nan tout lawviè man ke konte ek depenn isiya la.
Nan lawviè ka fè dlo yo anlè "Mòn-dife" a tankon kalinago a te ka kriye'y, ni Gran-lawviè, Lawviè-bim, Lawviè-rad-blanni, Lawviè-Cho, Lawviè-Klè, Lawviè Makouba, Lawviè-Mitan, Lawviè-Papa, Lawviè-pitje-dlo, lawviè-Potich, Lawviè-Prechè, Lawviè-La-Rokselàn, Lawviè-san-tit, Lawviè-sek, Lawviè-Sent-Filomèn, Lawviè-Wòch eti anchay dòt ti lawviè ka pe jete dlo yo nan dòt lawviè pou fè pi gran lawviè, tout se lawviè ta'a ni lasous yo ki ta yo. Kontel Lawviè-la-Falèz, 7 tjilomèt ek 536 mèt li a epi mapipi so’y la (Gorges de La Falaise), ka fè dlo a 700 mèt oliwon Tè-Misere asou mòn volkan an men pa ka rive nan lanmè Baspwent lan ek ka towblip nan Lawviè-Lakapòt oliwon Tou Kongo.
An lawviè ka toulong pran dlo ka desann mòn oliwon ek se pa de mòn kole ka fè volkan Matnik la, pou ale ladje’y adan anlòt lawviè, fè an gwo lawviè, oben nan lanmè, sa eti lang natifnatal-matnik la ka kriye bwak lawviè a. Kontel bidim lawviè Matnik la, Lawviè-Lezàd eti Edouard Glissant (1928-2011) fè moun konnèt oliwon-latè, 35,59 tjilomèt londjè ek 20 tjilomèt-kare kannal-koule, trape 24 lawviè ek ti-lawviè ka jete dlo adan. Lòt bidim lawviè a, Lawviè-Lakapòt, se 21,20 tjilomèt londjè, 57 tjilomèt kare, ek 33 lawviè ek ti lawviè ka ladje dlo yo adan, Lawviè-La-Falèz adan yo. Se de bidim lawviè atè-matnik la pa ka pran dlo yo asou mòn volkan-matnik la men nan se mòn pwenti Kawbe a, Mòn Loren (650 m) pou Lawviè-Lezàd ek Mòn Misè (600 m) pou Lawviè-Lakapòt ek nan se senk bidim lawviè volkan-matnik la eti man ke depenn isiya la konsa, man pe ke ni Lawviè-Lezàd, menm si’y se trape an bidim rarataj pou ta’y, ni Lawviè-Lakapòt, menm si’y se ka monte Mòn-Bale.
Nan se senk bidim lawviè ki trape mòn-pran-dlo yo asou Volkan-matnik la, nou se ale èche se lawviè a ki ni an rarate-nanninannan pou ta yo ek Lawviè-La-Rokselàn (yo te ka kriye’y Lawviè-rad-lablanni avan deblozonn 08 Me 1902 a, yo ka kriye’y Lawviè Twa-Pon tou) eti ki fondok nan rarate deblozonn 1902 a ke douvan isiya la pou sa. Lawviè-Prechè, pou lavalas-matjaka eti’y chaye depi anchay lanne ek lanne pase jik pou Pon Prechè a se vini an kote-doubout fondok atè Matnik, ke fondok tou adan rete-sonhe taha. Asou fondas deblozonn 1989-1905 taha nou pa sa ladje Lawviè-Ti-Papa ek Lawviè-Sent-Filomèn eti an bidim lavalas-matjaka-cho te kouri adan yo nan 30 Avril 1902, apre Barank sek la te vini plen epi dlo cho nan 27 Avril la, konsa wòch-magma-doubout la te tije. Men se anni Lawviè-Ti-Papa nou ke gade wè depenn isiya la konsa pou lavalas dlo ki kouri adan’y nan tout dekou otila toumvas ek hurakàn te toumpakte Matnik ek pou tjenbe an kalibich-rarate eti se pa anni lawviè asou koule anba-solèy/anlè-solèy/anba-solèy la men fok se ale wè koule atè-solèy-anlè-solèy/atè-solèy la ek Lawviè Makouba epi Gran-Lawviè, menm si se nan Mòn oliwon Mòn Pen-dou ek Mòn Konil, a owonzon 800/900 mèt, otila Gran-Lawviè ka fè prèmie dlo’y, nou ke sa di poutji.
An lawviè se an laliwonn ek se pou se tann ek konprann, isiya la konsa, man pa nepi sav si man ke sa kabeche sa mwen menm ki pa kabechè-plodayè laliwonn men anni plodari sosial ek politik la, chak lawviè se tankon an laliwonn-lavi (ecosystèm as a community of organisms and their environment ) depi mòn-dlo’y jik bwak la, ek pi nan fondok, an lawviè pou anlòt, laliwonn-lavi taha ka pe toumbile, se pa se menm piebwa a (menm si oliwon tout lawviè volkan-matnik la, ni bwa-lawviè, Chimarrhis cymosa ek chatenn-gran-fèy, Sloanea dentata oben Maho-kochon, Sterculia caribaea, epi bwa-flo, ochroma pyramidale, hibiscus pernambucensis, ek Oreopanax dussii, tou) nan bòdaj li, se pa se menm wòch-volkan an ek menm grosè kribich anba wòch la, se pa menm sann-volkan, se pa menm zèb ek liann, tousa ; men plis pase sa, an lawviè pou anlòt, silon wotè mòn-dlo’y, kouri-desann-dlo pa pe menm ek rel-chalè dlo a pa pe menm tou (dlo Gran-Lawviè frèt kon nen chen, pi frèt pase dlo lawviè-Lezàd), se pou bèt-lawviè, lapia ek kribich-bouk, koutja ek tranblè pa sa ale vini ek menm djerte a nan an lawviè pou anlòt. Rive nan bwak la, anni pou ben-demare eti’y ka eyalaye oben pa, tout bwak lawviè pa se pe menm bwak lawviè a. An moun se ale pran an ben-demare nan bwak Lawviè-Lepinèt oben Lawviè-Galion, Latrinte a, se pou’y trape tout kouche-kalbòy ki ni asou latè astè, menm ben-demare a nan bwak Gran-Lawviè a se pou vire doubout-djann ek souf volkan an.
Nan ben-demare a, plis pase an tjenbwa kore rel-enpiokè ka rale an moun dèhè, plis pase an zèskay pou rive yonn-tou-yonn, se pou ranbonni liannaj epi lezòt, apiye an yonn-a-lòt oben vire mare liann (epi dòt moun) pi djok ek se pa pou ayen ben-demare a ka fèt nan bwak lawviè a, nan sinay lanmè a, la eti lawviè chaye tout souf volkan an desann malakse’y nan sinay la oben nan labou bwak la. Se nan ben-demare a otila lawviè a ka pe ba moun atè-matnik, an balan ale nan lavi a oben an balan rive, ek nèhè nan isenbokte sistenm ninang-founang lan, se anni souf sinay bwak lawviè a te ka pe delapostimen ek djeri flandje, fèmen bobo apre an wonn balata oben kout frèt nan zekal do. Se anni nan bwak lawviè a otila tout zeskay oben danma ladje sistenm ninang-founang lan te ka pe bay, lanmè a se te pou desann anba dlo, vire doubout moun, fè kò epi peyi a, ek se nan sa lawviè a te rete, jik nan mitan se lanne 70 la, kote fondok la, kote otila moun te ka pran dousin ek mare liannaj sosial, kote-doubout lakou-moun-matnik. Pou tan ka pase, lajounen-jòdi epi medjatizay kous-yol oliwon Matnik la, sab bò-lanmè a vini, oliwon se lanne 80 an, kote-doubout lakou-moun-matnik.
Volkan-matnik la se pa anni nan dekou an deblozonn, bagay ki ka rive tout le 200 a 300 lanne (nan gwo deblozonn), deblozonn magma oben deblozonn dlo-cho, tout deblozonn magma ni an deblozonn dlo-cho douvan yo men tout deblozonn dlo-cho pa toulong ni an deblozonn magma dèhè yo, volkan an se tout lè eti’y ka pe bat epi se sèz mapipi lawviè’y la, nan wach-sosial tout lawviè ka chaye, depi tann panyen-basen an (oben an kali) jik ben-demare a avan’y jete dlo’y nan sel lanmè a. Sosial taha eti ka kouri lawonn se se nan rarate deblozonn Volkan-matnik la, nan faktoraj ek mès-fondok faktoraj la oliwon se lawviè a douvan ek dèhè se deblozonn volkan an, nan mès-fondok ago-dezas-laliwonn eti lang natifnatal-matnik la ka pe fè kouri lawonn oben dekouri lawonn, se pa anni an mare-liann yonn-a-lòt (yonn-pou-tout, tout-pou-yonn) nan an dekou sosial fann, an lawviè-leza (koudmen pou wouvè chimen), an lasotè (koudmen fouye tè), an lèskap (koudmen pou tere an kay), tousa, plis pase sa, se an ladje-nan-de-lanmen yich-dèhè pou yo se ka vire kabeche sosial la.
Se pou se tann ek konprann, lamenm la, si an lawviè se pa anni an laliwonn tè-bwa-dlo pou vire pran tit gran bèlè Jòy Dru a, ek menm se plis pase liannaj ki ka pe bay nan mitan tè, bwa ek dlo nan an lantiray fann, lang natifnatal-matnik la ka toulong vire kabeche, se se pou pase lanmen adan’y, kout-zie moun atè Matnik asou chak se lawviè’y la ; se pa menm kout-zie-kabeche (weltanschaung) eti moun atè Matnik pe ni asou Lawviè-Lezad ek Lawviè-dlo-blan (20,5 tjm depi Mòn-pwenti Lakwa a 1.000 mèt wotè) eti ka jete dlo’y nan dlo Lawviè-Lezad atè Senhozèf. Lang la se toulong an toumbele nan chak tit eti’y ka mete nan pawol li ek menm si piplis tit se lawviè atè-matnik la pa te ni an tit natifnatal blo, se toulong an tit lang-an-frans lan eti moun-natifnatal-matnik kòche pou te anchouke’y, toumbele taha ka vire depenn lawviè a, ba’y plis dlo oben plis wòch, se se pou nan bwak la, ben-demare a se pi vidjozè.
Nan rarate deblozonn 08 Me 1902 taha, se pou moun atè-matnik se rive tann ek konprann deblozonn 1889-1905 lan, se pou rive konte tout lawviè ki fè lasous ek fè dlo depi djol volkan an desann, Volkan-matnik la pa ka fonn wòch koule desann, se dlo-cho, sann-cho ek bidim wòch ek chak deblozonn dlo-cho a ka pe trase chimen ba lawviè-dèhè. Silon londjè-lastik gaz la nan fouka a, silon kannan dlo anba wòch-bouchon an, silon rèchte wòch-bouchon an, silon tè ek sann oliwon djol volkan an, silon karetel ek djokte van ka vante nan dekou deblozonn lan, silon woule-lanm lanmè a, epi dòt ti bagay dèhè, kannan dlo taha pe tije ek towblip nan lantiray anba-solèy/anni-solèy/anba-solèy volkan an (asou Senpiè) oben nan lantiray anni-solèy/atè-solèy/anni-solèy volkan an (pa asou Ajoupa-Bouyon, Baspwent, Mòn-Wouj ek Mòn Kapo nan deblozonn sann ek wòch 30 Awout 1902 a) oben ankò nan lantiray anlè-solèy/anba-solèy/anlè-solèy volkan an (pa asou Prechè nan se deblozonn dlo-cho 1792, 1851 a 1854 ek 27 Avril 1902 a), nan se dekou taha, se pou se lawviè lantiray la trape plis dlo ek pou se kare-dlo-anba-tè a vire plen. Se pa asou Prechè, anlè-solèy/anba-solèy/anlè-solèy volkan an otila piplis lawviè volkan an ka koule, se pou mande poutji lamenm la ?
Se anni pou se mapipi deblozonn lanne 300 an (arawak la te ladje Ioüanacaera -Matnik- pou ale rete anlòt kote, nèhè Ioüánalão -Sentlisi- oben Waytukübuli -Dòmnik-) ek lanne 1300 an ki te rache djol volkan an, se sa yo ka kriye deblozonn peleyen, ek ki fè lantiray anni-solèy/anba-solèy jik anlè-solèy/anba-solèy volkan an, depi Senpiè jik Prechè pi anba pase lantiray anni-solèy la, dlo ka koule anlè pou anba, ek se nèhè pou sa moun atè-matnik ka majole sa eti Lawviè-Lakapòt monte Mòn-Bale.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire