"2009 a 2019, ayen pa shanjé"

"2009 a 2019, ayen pa shanjé"

vaval 2019 

                    

Nan an bat-zie, anni de jou, Vandrèdi pou dimanch, Vaval 2019 la toumbile koulè chòt li, vèw la tounen blan-wòz, blan wozi oben wòz blanni, ek anni sa se an bidim toumbilaj nan sa eti chòt vèw la te ka fè’y mete an dikanman wouj-nwè-vèw, koulè bann-twel UNIA (Universal Negro Improvment Association, Etazini se lanne 1920 an) eti anchay brèbrè-mouton atè Matnik ka pran pou bann-twel Wouj-Vèw-Nwè natifnatal-matnik la, pa fouti konprann an bann-twel se pa anni se koulè a, se trase se koulè a (an rektang se pa an triyang, an kare se pa won-nan-won) ek se liannaj se koulè taha yonn bò lòt, se koulè ki bò baton pòte bann-twel la ki pi fondok. Sa te ke kanmenm an sakre kout-isenb òt politik pou se vini brile Vaval ek se "koulè Matnik" taha mèkrèdi-le-sann, douvan anchay moun boule an sann ka bay-lavwa, mas-lanmò ek bòlòkò, papa-djab ek makoumè-nan-pijama "bo fè a, bo fè a, yo pete bonda vaval".

Se te ke prèmie kou otila moun Matnik (nèhè se anni moun Fòdfrans) te ke ni pou, se anni an trase-djing, tjwe Matnik tankon peyi, nan an kannaval. Nan wach-lavi toulejou, se bagay ka fèt aleliwon-wacha, pou tout djing politik peyi taha ki pa nan peyi a men toulong An-Frans, nan lèspri piplis moun atè Matnik, palantjè-peyi tankon konpayel plodari natifnatal-matnik la, sosialis-ranboulzayè tankon kominis-pòpòf la. Kannaval la se tankon an vire-djok wach-matnik la anba se mas franse a, se pa anni pou tout se zanpalan-kannaval taha (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bebe, bòbò-vaval, b òlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, tèt-mabolo, touloulou, wangan-vaval, zawa, tout se mas taha epi anchay dòt ka sòti lòtbòtsay debatje fè an won, an ti sose nan kannaval matnik la, delè fè chous, se dèhè mas ki ni mas) eti ka apiye an natifnatal-matnik, an tan-ka-pase atè Matnik ek ki pa pe ka pase nan menm balan an ek se menm matjoukann lan (mès-fondok, sosial, politik, lèspri-bat-lavi, kout-zie-asou-lavi, sapatony) atè An-Frans oben atè Gwadloup la konsa, se pou, nan twa/kat jou  taha, rive kore oben tizi balan-pase sosial tan-ka-pase taha.

"2009-2019, ayen pa toumbile", man se pè… Si pa te ni p’an toumbilaj kawbe-gouvelnaj politik ki te ka bay (ek PPM -Parti Progressiste Martiniquais-, se "progressiste" ki tout nan tousa, te fè anpil vie-jès pou sa), se an bidim dekati, ki dekati esa, dechèpiaj sosial, ki ka kouri lawonn atè Matnik, se tout laliwonn sosial nanninannan matnik la (kannaval matnik la adan laliwonn sosial nanninannan taha) ki te vini wòkòkòy nan menm balan eti sistenm sosial an-frans lan limenm te ladje seraj li anlè Matnik pianmpianm pou gouvelman an-frans ki ka vire kabeche sosial la toulong nan dekou an jout ekonomi ek sosial san manman oliwon-latè ek debantje gouvelman taha debantje tankon tout gouvelman oliwon-latè. Kannaval la limenm vini an bidim faktorel ekonomi drivayaj la nan dekou an bidim "matjoukannizay" (se tankon an machandaj an konpanyi branbrann kannaval matnik la) ki ka kouri lawonn latè pou vini "matjoukann debranbrannize moun-oliwon-latè", UNESCO, tousa. Lamenm la, nan vini faktorel ekonomi drivayaj la, se pou pòte-kabès la, lawonn-laj-moun douvan pou lawonn-laj-moun dèhè, ayel pou yich-dèhè, menm si'y se ka chaye an sa-sav teknik pa te ke fouti chaye lèspri sa-sav teknik taha, aprann an tibray djezinen an djab-wouj men san rive fè'y konprann lèspri djab-wouj la, plas li adan kannaval la, tout mès-fondok ek lèspri-ladje-laliwonn ki pe ka bay adan.  

Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti ka trase djing gwo penteng politik ek sosial ki rive nan peyi a longsay lanne ki pase douvan kannaval la. Bwabwa a vini djigilòp ek an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se mas la anba jouk li, ek ka pe toumbile liannaj nan mitan se mas la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade mas pase" kon Marius Cultier te ka bay lavwa nan yonn adan se tit li a ;  ek sa tou-yonn ka pe fè an toumbilaj, se mas la, yo menm, ka pe toumbile, an lanne pou anlòt (nan tout toumbilaj ni de janjol fondok, kannan an epi rel-kòdjòm la), kawolin zie-loli pe piplis pase katrin-pitjan oben bòbò-vaval, ek pou latè-wonn mès-fondok ek ekonomi ki ka bay dri oliwon-latè (Entèrnèt, chenn-liannaj sosial, media kouri-kanmo ki pran lanmen anlè media pòte-nouvel), se pou tout peyi oliwon-latè rete pri adan an bidim welele toumbilaj sosial ek politik towtow, la-pou-la, eti se anni se lang natifnatal la ka pe kore'y. Men pou kannan moun machifonnenn ki piplis atè Matnik ek ki pa sa wè lang natifnatal-matnik taha nan zie jik pou mare’y ek an tit "kreyol" debililikè oben an tit "lang-afrik" anni pou koulè lapo-fidji, se pou moun-matnik pa fouti kabeche ek doubout matjoukann politik krache-dife ek matjoukann sosial, se se pou kabeche ek faktore màs-kannaval krache-dife oben nèfte menm si Spicy Pòpòt la se vini chaye an mas bidjoul, plastik lòtbòtsay nan kannaval la, menm si zewopwazon-"klòwdekòn nan tjou nou" se vini pòte an djing politik nan kannaval la.

Bwabwa a djigil òp nan kannaval la, ladje ba an vaval yonn-tou-yonn, ki ka trase nan kannaval la ek mas matnik la ka pann dèhè'y kon yo pe, se anni an karetel fè drivayajè ki ka pase nan peyi a, wè mas pase. Mas la se toulong twa moun nan yonn adan kannaval matnik la. Se djing sosial mas la, djab-wouj la eti se mas pi fondok kannaval matnik la pa pe ni menm djokte epi an mas-lanmò oben an mas-sal, oben menm djabloten an eti fok pa ale konprann se anni an yich papa-djab la. Nan kannaval matnik la, djab se plis pase an malfentè ki te ke ka manje tjanmay san batenm kretjen yo oben tjanmay ki pa ni tit, se gouvelnè sosial la nan kannaval la, se kabwatè liannaj sosial la nan mitan tout se mas la, djab-wouj la se pa anni an sa-sav nanninannan eti’y te ke ni pou ta’y, se mèt gouvelnaj politik la (domestic policy) nan kannaval la, nan se kat jou kannaval taha, gouvelman-wangan Vaval la ka pran lanmen anlè gouvelman an-frans lan. Pou wangan kannaval eti'y wangan kannaval, Vaval la ni an djokte nan lèspri-ladje-laliwonn, an bagay ka tjoke mès-kriye djanmbel pou tout kadafa a ki bay oliwon'y ek nan menm balan an bagay ki pa politik pase eti'y ka pase towtow nan tan-ka-pase.  Mas la se fidji moun an dèhè mas la, moun eti’y ye, an fanm se pa an nonm, an tjanmay se pa an gran-moun menm si kannaval la se ka toumbile se katjòt la ek laj se moun an, nan lendi-mawyaj-vaval la. Dabò-pou-yonn, moun ka kouri kannaval se moun djok, moun doubout nan lavi a, moun ki pa kalbòy kouche an kabann yo oben kabann-lopital, moun ki pa kanyan oben enpiok ; lòtbòtsay, moun ka kouri kannaval se moun ki nan lèspri kannaval la, moun ki pa pri djok anba an mès kriye-bondje-kretjen oben mizilman an, menm si an moun pe sere dèhè an mas-kannaval, alagadigadaw ; an mapipi djezinè-tanbou, tanbou-toumpak, defen, nan Latrinte wabap se lanne 70 la eti te rantre alvantis te ka vini kouri kannaval la ek an mas-mal-makak anlè fidji’y pou "alvantis la pa te wè’y", epi an slip-tarzan anlè'y. Mas la se dikanman an ki anlè moun an eti ka pòte mas la, an gol-lannwit se pa menm djing sosial ni mès-fondok epi an gran-jile-piti-pantalon. Ek, se pou dikanman an toulong nan depareyaj epi mas la pou apiye dekou toumbilaj sosial la, kouri-lawonn san chenn lan.

Kannaval 2019 taha, atè Fòdfrans Matnik, nan an lèspri Wakanda Black Panther, menm si mwen menm pa nepi wè wòch-mineral-vibolo a (vibranium) nan p’an mas oben dikanman, an ti lèspri nèg-ginen-krann eti kannaval-matnik la ja ladje depi nanninannan ek ka tounen anni pou kò’y, Matnik pa nepi nan kontinan Afrik la men nan kontinan Amerik la ek se pou konprann plodari-divini-afrik (afrofuturism, as a cultural aesthetic) taha ka ladje anzobraytaj ras nèg-ginen an nan chimen, jik larel-kabeche Afrik anni-yonn taha pou an tilili peyi, an tilili mès-fondok, ek an tilili lang-natifnatal eti ka depareye, kare-bare, epi lide ras-moun an, ras nèg-ginen an. Kannaval matnik la se pa an vire-leve, an vire-kouri-lawonn, tjek mès-fondok afrik ki te ke sere depi nanninannan ek te ke ka sòti nan tou'y anni nan kannaval tankon touloulou ka sòti nan tou yo lè dekou tann ratiè ka bay. Se mas kannaval-matnik la se pa nepi mas afrik ki te ke pèd lakat, gare lèspri yo ek vini fè an won atè Matnik, sa pi bililik pase sa, se pa mas ew òp ki debatje atè Matnik, se an sa-doubout-moun-matnik eti ka gare tan-nanninannan afrik, wach-ewòp nan se chimen-dekoupe matnik la.  Wouj-nwè-vèw UNIA a, se pa Wouj-Vèw-Nwè Matnik la eti se an peyi, lakou-moun afro-ameritjen an nan Etazini se anni an lakou-moun, ek se pou Matnik rete Matnik menm si nan 10-20 lanne ka vini se te ke yenki pòpòt-lacho, chabin-kalazaza ek lapen-chode ki te ka brè dlo yo adan.

Menm si Vaval la, wangan kannaval la, se rive fè bwabwa a, se bwabwa a, djigilòp nan kannaval matnik, ek menm si se mas kannaval-matnik la ka sanm sa ki mantje afòs kouri dèhè Vaval la eti ka toumbile fidji chak lanne ek ka kouri lawonn latè, menm si nan djigilòp se bwabwa a djigilòp, se tout djezinay vide a (teyat lari a, kouri kannaval la), mete kannaval la nan brann douvan zie moun (ni moun ka kouri kannaval ek ni moun ka "gade mas pase") ki ka dekati ek ka mete an laliman nan mitan Vaval la ek moun ka kouri kannaval la, menm si Spicy Pòpòt la rive trape Paprika avan an piman-sèt-koubouyon oben an fèy-gwo-diten, menm si bwadjak-récolteuse la pa ka sanm an kanodè menm ek se pran an chan zèb an-frans pou tjek chan-kann atè Matnik, menm si Red Godess la pa ni piès bidjoul-matnik an kò'y ek kannaval la se dabò-pou-yonn an ranje-kò-an-lari a, menm si se Wakanda a bwabwa epi se bwa-pwenti yo a, menm si kannaval la se pa an laliwonn pou ladje an plodari politik lonje dwè asou machann-klòwdekòn, menm si sisi sese'w se si kon siwo siri, kannaval-matnik la ka kouri lawonn tan-ka-pase a alagadigadaw, Tanbou-Bò-Kannal ni 46 lanne anlè tèt li, Plastic System Band ni 35 lanne, Gwanaval ni 32 lanne, ek tan-ka-pase se pa anni tan ki pase.   

   

Pimpe isiya