Nan dekou 85 lanne dòg betje depann André Aliker, frèt

Medja palantje lang natifnatal-matnik  

nan dekou dekatonn pòte-nouvel

chenn-liannaj sosial

                     

Nouvel-matje Andre "Zoupa" Aliker la, atè Matnik nan se lanne 1920/34 lan, te ja ka bat tankon an kout-swel, an bok ki te ke ka apiye, se se pianmpianm ek anba an tjè-sere, annou matje san an konsians mete-nan-brann politik dèhè’y, kout-swel zawa-lòtbòtsay la-frans lan atè Matnik, an wach-lavi ki te ke andewò laliwonn sosial/tan-ka-pase natifnatal-matnik la. Se pa anni pou jounal Justice ki te matje nan an lang-an-frans eti piplis djoubakè natifnatal-matnik la, belizè, mayonmbo, djoubakè-lanmè ek masokadè, moun ki te ka trimen anba sistenm pete-lonba-nèg-ginen eti gouvelman la-frans te mete doubout ba se konpayel betje yo a, pa te ka tann-konprann, ale wè li ek kabeche, se pou mare eti lang-an-frans mal-plodayele taha te ka mare (nan lèspri ek larel an danma) moun atè Matnik nan an plodari sosial ek politik peyi-lòtbòtsay, jik jòdi yo la ka badjole, djol-koule, menm plodari sosial ek politik lòlòy taha.

Man ja lonyen ek kabeche sa nan anchay nouvel-matje douvan asou dekinay kantekantaj sosial Eme Sezè a, lang la ka toulong chaye an mès-fondalnatal sosial ek politik eti, nan djing ki ka kouri lawonn li, ka anchouke se distopay sosial ek politik la tou ; men plis pase sa, nan an peyi anba jouk, ka delantiraye peyi a, aleliwon-galba. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, delantirayaj taha ("déterritorialisation", nan lang-an-frans se kabwatè plodari anni-afrik la, atè Matnik) ka pete liannaj kanmouzaze ki pe ka bay nan mitan laliwonn sosial ek tan-ka-pase a, nan lide eti tan-ka-pase ka pase toulong ek plis boulin pase ek moun pa ka pe rive anchouke tan-ka-pase a nan an mayotaj sosial  (se sa ki politik la), chak tibray ek kapistrel la ka tjoke smartfòn yo ek se gran-moun anni size adan an kay ka atann bazil se chaye yo kay abolay, pa fouti ladje, se se an ti pawol lang natifnatal-matnik la nan kabèch brayès la, "Bon tan pa bosko, lanmizè pa kouyonnad".

Man pa ke sa matje isiya la konsa, plodari sosial kominis la, atè Matnik se lanne 1920/34 la, te ja ka delantiraye Matnik tankon peyi-karayib, koubare’y tankon peyi-natifnatal (ek se anni an lang natifnatal-matnik ki pe fondase an peyi-natifnatal matnik, si pa ni an gouvelman natifnatal-matnik pou sa) pou piplis lakou-moun atè-lakay-matnik la ki pa te fouti tann ek konprann lang-an-frans lan, ek te ka toulong apiye asou lang natifnatal-matnik la pou vire anchouke an plodari sosial ek politik lòtbòtsay nan wach-lavi matnik la, men plodari sosial ek politik kominis la, lang matje-nouvel Andre Aliker la, te ja ka bat nan ladje-blo lang ek mès-fondalnatal matnik la. Ladje-blo taha se pa anni pou te mete’y nan an ti kote alsa tout bagay fondok, bwabwatize’y tankon lang ek mès kare-tè lòtbòtsay la-frans, se te pou fè’y djigilòp anfwa.

Se pou se rive anlè lide taha eti nouvel-pòte a pa pe chape anlè lang lan ki ka pòte’y la ; nouvel-pòte a pa ke sa apiye anlè pwa kò’y ek kouri lawonn alagadigadaw, rive tou-yonn, pantann, nan zorèy oben anba zie an moun. An menm nouvel-pòte nan lang natifnatal-ayiti ek nan lang natifnatal-matnik, yonn-bò-lòt, nan lang panyol-venezwela ek nan lang pòtidje-brazil, pa pe ni menm lèspri a, menm djokte sosial ek politik la, menm boulin kouri-lawonn lan, ek pi nan fondok, pou boulin kouri-lawonn lan ki ka apiye pou trase laliwonn lan limenm, lang nouvel-pòte ka toulong bat pou tan-ka-pase a rete kòdjòm epi laliwonn li. Lajounen-jòdi, atè Matnik, tan-ka-pase a ka kouri epi anchay boulin-pase, tan an ka fè chel nan chimen-savann lan tankon nan chimen-mòn oben nan chimen-desann-nan-koule a, nan chak ti detoun se an gwo bidimblo ("Coco Lambert dans le bambou"), an dezas san-manman (10 janvie 2010, 80% moun atè Matnik ale vote pou koubare tèp Matnik nan Repiblik an-frans lan tankon an bakatrel politik PPM lan te mande yo, se te pou di moun atè Matnik pa moun, pou tèp yo pa ni pou ta yo), ek se pou gade wè fè savann nan chimen-mòn lan, debarank koule a, pran lanmè sèvi savann. An menm nouvel-pòte nan lang-an-frans lan, atè-lakay-matnik, pa pe ni menm pwa-peze a nan zorèy oben anba zie de moun lakou-moun matnik la, menm krèy sosial, menm kare-laj, menm katjòt, ek menm  menm rel rive-lekol la anni pou rel liannaj epi lang-an-frans lan ki ka toumbile silon eksperians sosial an moun epi lang-an-frans taha, ek pou mès-fondalnatal politik ki pa ni atè Matnik. Kontel an kouri-nouvel nan lang-an-frans pou koubare kouche-kalbòy epi chikungunya a, pa pe ni menm toumpak la, lakay de frè marasa ki te ke ale nan menm rel lekol la-frans atè Matnik, yo de pa pe ni menm rel lanmen-djok nan lang-an-frans lan eti toulong nan an blo epi lang natifnatal-matnik la, ki yo le ki yo pa le, ek blo taha ka toumbile nan an moun pou anlòt, nan tan ka pase, andewò laliwonn sosial la. Ehe, se pou an moun se vini mande mwen konsa’y ye a pa pe ni toumpotjolaj kòdjòm nan an lang pou anlòt ? Ti pawol itali a, “Traduttore, traditore”, se bel pawol, kase sa an sa epi anni brè dlo’w.

Se pou chak lang lan chaye pawol ek ti-pawol li ki ta’y, rel anchoukaj sosial se pawol ek ti-pawol taha nan fondok latè a, yo ka fè peyi-fondok la ek ni anchay pawol ek ti-pawol ki ka vini kole anlè pawol peyi-fondok la eti ki la pou ba moun ka koute oben ka li an djing pou konprann kanmo a (referential function, Roman Jakobson lan), ek lamenm dèhè’y lide taha eti nan pawol nan lang-an-frans atè Matnik la, se djing taha se pou toulong vire anchouke pawol la nan an dekou atè-lakay-matnik, se pou larel djing taha nan an djoubap aleliwon toulong epi an larel djezinen (poetic function R. Jakobson lan), pi kanmo a se ka jwe nan lonbrik li, apiye pawol bidjoul li, pi se pou’y ladje dekou a, pe djol li anlè’y (larel djing lan), menm bagay nan toumbile liannaj la ek R. Jakobson limenm te ka kabeche se de larel taha nan an liannaj djoubap. Atè Matnik, menm nan plodari nan lang natifnatal-matnik la, se djing lan se anni nan lang-an-frans lan eti yo ye, se pou tann an tèbèdje, obre de sou, chak dimanch, nan progranm-radio CNCP-Jik-an-Bout la, asou RFA (Radio Fréquence Atlantique), vini bat djol li "lè mwen te labaha" oben "quand (te) j’étais en métropole" ek mi R. Saé, konpayel wangannite-politik la ki ka kabwate progranm-radio taha depi 30 lanne owonzon, pa sa menm mande tèbèdje a, labaha se kote ? Oben pi soubawou, pe tjou’y, plodari lòlòy taha pa pe ka bay nan Matnik 21^enm siek la. Plis pase djoubap nan mitan larel djing ek larel djezinen an pou vire pran lonyen-kabeche 6 larel kouri-nouvel R. Jakobson lan ; atè Matnik, larel falfrèt la (emotive function) eti ki fondase anni anlè kanman moun ka koute pou tann, pi fondalnatal pase tout larestan ek an pawol koutja (sirik-bwa) tankon “lè man te labaha”, plis pase delantiraye eti’y ka delantiraye pawol la, se pou’y depolitize progranm-radio a eti’y vini kouri adan an, tankon si R. Saé epi se konpayel li a te ke la ka badjole asou sosial ek politik men pa la pou pòte nouvel, leve an konsians lakay pèsonn.

Pòte nouvel se toulong pou leve konsians moun asou an wach-lavi, asou lavi a limenm, se se an konsians sosial, nolfok douvan konsians politik la ; se pa anni pou fè an moun sav an bagay fèt, te fèt oben ke fèt, se pou bloublou an moun (larel-bloublou a, conative function R. jakobson lan), fè’y toumbile kanman lavi-toulejou’y. Kontel, pòte nouvel asou mayengwen ka fè kouche-kalbòy ladeng lan kouri lawonn, se pou moun se gade wè fè debouya toumbile kanman yo ek laliwonn yo pou mayengwen pa trape flak ek botjit dlo pou ponn ek fè tilili. Lamenm la, se te ke pou se tann ek konprann, atè Matnik, atè Gwadloup tou, se anni nan lang-an-frans lan larel-bloublou a ka pe bay ek pi nan fondok, pi moun atè-matnik ka blablate lang-an-frans lan, pi sa bililik pou se rive leve an liannaj pòte-nouvel epi yo nan lang natifnatal-matnik la ek pi nan fondok, asou Matnik tankon an peyi oben an mès-fondalnatal, nan lang an-frans lan ; isiya la, lanmen-djok pou pòte-nouvel nan joute pi koulè lapo-fidji a men man pe ke leve nich fonmi-wouj taha isiya la. Nan dekou taha, pòte-nouvel nan lang natifnatal-matnik la, nan se progranm-radio a (Radio APAL ek RLDM, epi RFA an ti kou konsa) oben nan kabeche-matje se medja dijital la (se anni Wanakera-karib tankon medja dijital ki ka pòte-nouvel nan lang natifnatal-matnik la, man tou dèkètè ba konpayel Montray Kreyol la ki adan an pòte-nouvel nan lang-an-frans lan, bagay kabeche mabial ek kare-bare, epi nan menm balan an, anni adan an kouri-kanmo, se pòhò nepi an kouri-nouvel nan lang natifnatal-matnik la menm si’w se kriye’y kreyol) pa fouti leve ek chaye tankon an larel langayele-lang (metalingual function), an topay asou tit ek pawol lang lan nan pale moun ka pale’y aleliwon-galba. Nan pawol-pale toulejou moun atè-lakay-matnik la, menm "yepa", "ye leve", "ye leley" oben "sa’y di a" wouvè koze a, oben "pòhò ladje, man ka vire" diskoupaj pran-milan an, jik "tjwe koze a pito", oben "anlòt dekou"  bout koze a anfwa, larel sonnen-pawol (phatic function R. Jakobson lan) pa ka rive tjenbe larel.

Ek menm si delè, nan koute nou ka koute RLDM, Sel radio ki kantekant epi moun Matinik, (Marijàn di radio a se ta’y, konsi tout badjolè-radio RLDM lan te mare nan chenn li) tjek badjolè-radio ka anni ladje tout pawol ek ti-pawol lang natifnatal-matnik la nan zorèy moun, nan an kou ek blo konsa, san ni an dekou ki mande sa, larel djezinen an san rete kanmpo, san diskoupaj, se pou se media pòte-nouvel nan lang natifnatal-matnik la se rete pri adan kout-zie taha eti lang natifnatal-matnik la se anni larel djezinen an ek pa pe ka nan pale moun ka pale’y toulejou, nan matje moun ka matje’y toulejou (nan lang natifnatal-matnik la moun ka "matje", anni matje men yo ka "ekri" anlòt moun, an moun atè-matnik ke di’w kontel "yich mwen ekri mwen men man pa ka konprann sa’y matje a", se pou kreyolis la se kabeche sa, se se an kou konsa), trase chimen-ale’y tankon sistenm-lang. Vini, nan se twa radio taha, se Radio-APAL, radio pèp la, ki pi kòdjòm epi lèspri pòte-nouvel la, se pa anni pou mizik nanninannan an (se bèlè a, se gwoka a, se kasekò a, se rara a, se bomba loiza, se kalipso, se guaguancó, se toubadou a, tousa) ki ka bay plis asou Radio-APAL ek se mizik taha, plis pase mizik-machandiz la, konpa-dechire-kilòt ek zouk-lòv, ka tjoke an yonn-a-lòt, an tout-lakou-fè-yonn ki ja ka chaye lide pòte-nouvel la, lide moun ka pe fè kò, yonn-epi-lòt, douvan an nouvel-pòte ; se anni Radio-APAL, nan se twa radio taha, ki ka palantje larel djing  natifnatal-matnik la. Radio-APAL ka fondase, se se pianmpianm ek fiankan-fiankan, menm delè yo se pe gare chimen, an peyi-fondok matnik eti asou RLDM, se toulong oliwon an menm moun ek djing lan se kawbe plodari-politik an-frans lan, menm lè kabwatè-politik MIM lan pa plodayè-politik la-frans ankò, se pou lang-an-frans lan detenn aleliwon anlè lang natifnatal-matnik la. Ki peyi-fondok esa ? Kote peyi fondok taha ka fè chous pou peyi machifonnen an, peyi tèt-mangous la, se bout, ek nan bout-pou-bout taha, ki djing sosial ek politik kòtok ka pe kouri lawonn ?

Se pou se tann ek konprann, nan dekou tout moun oben lakou-moun oliwon-latè liannen yonn epi lòt, delè jik yonn-a-lòt, tousa ka fè an kanman yonn-tou-yonn ka pe kouri lawonn nan se lakou-moun lan, se  pou toumbilaj sosial la vini ka bay aleliwon ek depareye fann epi toumbilaj politik la, an jou pou anlòt, pou chak moun ki pe ale èche nouvel-pòte yonn-tou-yonn nan lakou-moun lòtbòtsay, andewò lakou-moun li, owala eti’y sa kabeche lang ek mès-fondalnatal lakou-moun lòtbòtsay taha. Se pou se rive tann ek  konprann sa eti toumbilaj sosial la, jik delè toumbilaj politik la, pa ka leve anni andidan lakou-moun natifnatal ek asou pwa kò’y men ka pe sòti gran dewò debatje, menm si sa pa ka tjenbe nan tan ka pase.

Pimpe isiya la.