Desanm 1962, kat lèt asou masonn gran-bouk atè Matnik

OJAM
Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste de la Martinique

                 

Nan dekou banbann politik epi anchay pawol djenm ad hominem, pawol pou dekale an moun san’y pe vire doubout dèyè pawol, ki ka bat nan MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais), epi an kabwatè politik ki pa ni p’an kanman kabwatè-politik, ka depolitize moun atè Matnik, moun ki pòhò rive pase laj fè-gòj, bagay tibolonm tek-mab, badjolè debiele bò chimen, se pou se jete an zie dekinayè, gade wè nan ki dekou esa lide an apiye-asou-pwa-kò-nou ek, pi douvan, an gouvelman atè-lakay jik an wangannite-politik, an gouvelman natifnatal-matnik, te leve. Ki sa ki fè nan lannwit 23/24 Desanm 1962 taha an konpanyi tibray ek ti-mafi peyi a te ale matje “Matnik ba moun natifnatal-matnik" asou masonn se bouk la pase yo te ale brè chòb ek litjè-koko oben ponch-kako yo nan toufe-yenyen bay-lavwa "Nwel la rive", oben, "Micho  veye veye" mako eti'y ye pou'y te ale di "Senhozèf pa papa bondie".

Kimafouti "natifnatal-matnik" esa lè de mapipi kare-politik atè-lakay la, PCM (Parti Communiste Martiniquais ki mete tit-depenn "Martiniquais" taha nan Sèptanm 1957) ek PPM (Parti Progressiste Martiniquais eti Eme Sezè te doubout nan 22 Mars 1958 nan dekou an kase-lo epi Fédération Communiste la, nan jou 24 Oktòb1956 la apre sapatony URSS te foute os-ferradolom Hongri a boutou ek fizi pou’y pa te sa leve anba boutou ek fizi) pa te fouti bat se se pou an jeray atè-lakay. Ek lè gouvelman La-Frans mete liy 74 nan larel-fondas-politik li a, nan 4 Oktòb 1958, mapipi kabwatè nèg-ginen-krann lan te foute gwo plere atè, "zòt ka ladje nou, anmwe". Fok lespri politik natifnatal-matnik taha se sòti an kote rive. Es se te nan gawoule Desanm 59 la ? An-an, pou kabeche man ja kabeche sa eti si Desanm 59 te leve an politizay moun atè Matnik, se pa te nepi an leve-doubout politik, an leve-doubout sitire an divini politik.  Lamenm-la, OJAM te ni an rel-rive politik ki pa te pe anchouke atè Matnik ek se pa anni an kou otila moun ka kabeche asou lavi politik atè Matnik ka teste OJAM te leve nan bòdaj gòch gran-lawviè Paris a, La Seine (An-Frans), nan pran-pawol Edouard Glissant, Marcel Manville epi an ti konpanyi konpayel-politik natifnatal-matnik.

La-pou-la, se pou se tann ek konprann, lide an wangannite-politik atè Matnik leve nan kabèch Edouard Glissant ek menm an kokofiolo ki te ke li La Lézarde epi an zie bòy ek anni tounen paj Le Quatrième Siècle te ke rive konprann sa, flouz. Men nan OJAM, plodari wangannite-politik pa te nepi douvan, se te anni an ti konpanyi konpayel-politik ki te pi doubout ki te ka pòte plodari taha ek se te ke plis se konpayel Marcel Manville la, adan lèspri apiye-anlè-pwa-peyi a (anni an may plis pase an jeray atè-lakay kanmenm, men nan liannaj kòtok epi La-Frans) ki te piplis nan OJAM ek se sa ka fè’y pa rive nan politik, jik pou anchay konpayel-politik li te ale bat nan PPM ek PCM nan lanne dèyè. A "anticolonialiste" la, an tit-depenn lang-an-frans pou se teste an leve-doubout kore politik La-Frans ki ka mete Matnik anba jouk li, "A" taha pa ka toulong plodaye pou an pete-chenn pak-an-pak, menm larel-politik Eme Sezè a nan PPM ek PCM ki te ka bat pou kantekantaj sosial, te ka voye tit-depenn "Anticolonialiste" taha douvan. Se pa djendjen ! Nan wabap se lanne 50 lan ek pipirit se lanne 60 lan, anchay peyi oliwon-latè te ka bat pou trape wangannite-politik yo oben te ja rive trape an djoktòch-politik atè-lakay ; Gwadloup, Gwiyann, Matnik, kalaw, ek se pou se kare-politik machifonnaj politik la, se kare-politik kantekantaj sosial la, PPM ek PCM, te ale fè djol-fò epi tit lang-an-frans taha, "Anticolonialiste" men se pa pou sa yo te ka bat pou an gouvelman atè-lakay, ale wè an wangannite-politik. Rale an peyi-natifnatal anba jouk an peyi lòtbòtsay, se te, pa ni patate nan sa, pou kabeche an rel-rive eti se wangannite-politik la ek owala an konpanyi konpayel OJAM te vire nan se kare-politik kantekantaj sosial epi La-Frans lan, PPM, PCM, ek pi lòlòy ankò FSM, se te pou apiye sa eti plodari wangannite-politik la pa te pe ka kabwate nan OJAM.    

Lanne dèyè, se konpayel wangannite-politik la nan OJAM, te kabeche-faktore anchay ti kare-politik (GAP, GS70, Marroneurs, Rassemblement, tousa), eti vire sanble pi dèyè pou fè FRONALIMA, MIM, Asé Pléré Annou Lité, MODEMAS, tousa. Nan lide mwen, dwe isiya la konsa, se pou OJAM pa te ke sa leve nan laliwonn politik Matnik la san ayen douvan ek se anni dekou politik oliwon-latè ki chaye’y la, se pou sa eti piplis konpayel li te ale bat nan de kare-politik lòlòy tankon PCM ek PPM ek mennen an dwel apiye-asou-pwa-peyi oben menm delè an ti-dwel-piti wangannite-politik adan se de kare-politik taha eti lanne dèyè pete pou ale fè, dwel PPM lan, PNA (Patriotes Non-Alignés) ki sanble epi an konpanyi moun ki te ladje MIM pou fè MODEMAS (Mouvement des Démocrates et Ecologistes pour une Martinique Souveraine nan Septanm 1992) ek dwel PCM lan, PKLS (Pati Kominis pou Lendépendans ek Sosialis eti Marcel Manville epi an ti konpanyi konpayel kase-lo kominis te mete doubout nan 1984) ; nan PPM, dwel apiye-asou-pwa-peyi taha te rive fè kare-politik taha leve an lavwa-djole "Autonomie pour la Nation Martiniquaise" eti nan dekou gouvelman ladwèt kout-boutou se lanne 70 la, te wakle pou sonnen tankon an dwel-chimen nan rel-rive wangannite-politik la ek pi douvan tankon an matjoukann OJAM. Men lavwa-djole apiye-asou-pwa-peyi taha pa te rive tjenbe douvan doum-apiye machifonnaj politik Eme Sezè a ek nan 29 Me 1981, an kout boutou sispann-nan-dekou te depann li pou lavi. Nan PCM, lavwa-djole "jere zafè nou nou-menm" lan pa te jenhen wakle, nan dekou eti kare-politik taha limenm te ka fennen anlè kò’y (lide kominis la bat dèyè nan tout ti wèt oliwon-latè pou krèy-sosial djoubakè-lizin lan ki ladje plan-divini nanninannan’y pran gouvelman peyi a pou ta’y pi twazienm dwel-ekonomi an te ka dekatonnen), se kabwatè a te ka vini vie-kò ek p’an brayès pa te bay antre nan PCM depi prèmie rel-fann lan ki te fè GRS (Groupe Revolution Socialiste, nan 1972) ek "jere zafè nou nou-menm" taha te pi tjòbol pase dlo lawviè Lezad nan bwak Lanmanten an, apre hurakàn Dorothy te pase ek chaye 44 moun atè Matnik.

Pi nan fondok, PPM ek PCM te bare, ek nèhè menm gate pou PPM, laliwonn politik la atè Matnik pou se anni lòtbòtsay, An-Frans, otila lide an toumbilaj sosial ek politik te leve. Se de kare-politik taha te pri, owa kou, nan kantekantaj sosial epi La-Frans lan pou pa te wè ni rive tann ek konprann, andewò mande-trape branbrann kòtok ek sosial la, te pou ni an mande-trape branbrann politik, lide taha eti si yo lonhe an branbrann kòtok oben menm an lanmen-djok sosial ba an moun, an krèy moun, nan yonn oben de lanne ki ka pase se pou’y brile sa, flap ek san an djoktòch politik (an gouvelman atè-lakay) yo pa te ke sa fè se branbrann kòtok ek oben sosial taha antipile. Jik jòdi, PPM ek ti monyon PCM lan ki ka rete a, pòhò pe rive konprann sa ek anchay kare-politik atè-lakay adan menm ti-lèspri fè ti kabel-douvan dèhè ti kabel-douvan Eme Sezè a ek pa fouti mande-trape an palpa lanmen-djok politik menm nan dekou otila gouvelman An-Frans pare ladje an ti chèpi branbrann politik ba yo, bay-antre nan liannaj epi OECS/CARICOM, bay-antre nan liannaj epi ACS/AEC, CEPALC, CONCACAF/FIFA, tout laliwonn-politik kare-peyi karayib-amerik ki ka pran seraj barank zawa franse a. Pi djòsol nan tousa, se kare-politik ek/oben lawonn-mete-nan-brann politik ki sòti nan lèspri OJAM lan, lawonn-mete-nan-brann APAL, MIM ek PALIMA towblip adan menm ti-lèspri lòlòy taha ek pa fouti mande trape palpa branbrann politik ki ka ale epi se bat-dèhè gouvelman An-Frans la. Se an kabwatè-gouvelman an-frans ki te desann Gwadloup, nan 3 a 5 Janvie 2008, ek majole sa eti’y ka kabwate an peyi nan banbann, an peyi debantje kon an kris-kretjen nan an legliz anlè mòn ek fok te ale èche lahan-palantje-ekonomi nan Karayib ek Amerik oliwon, sa ki te fè politisen Gwadloup kreve zorèy yo pou pa sa tann an pawol konsa, ek, konsa kabwatè-gouvelman an-frans tahate rive Matnik, se pou Eme Sezè te wouvè de bra lèwdou-tjoupèpè ba’y "nou pa ke sa ladje zòt, si zòt pa la nou ka mò fen".

Tousa pou se tann ek konprann si lèspri OJAM lan, menm anni dwel apiye-anlè-pwa-kò-nou an, te djok nan se lanne 1965 a 1985 lan atè Matnik, owa se lanne sispann-mande-trape branbrann politik la (Eme Sezè, PPM 29 Me 1981), vini ka dekati pou rive atè, dwe se lanne 2000 lan, ek se anni pou moun natifnatal-matnik plenyen asou driv-kabèch kanman-fondalnatal afrik epi mande trape an tòt-ranmande pàs eti gangan yo te pase. Pi nan fondok, se pou se tann ek konprann sa eti sispann-mande-trape branbrann politik Eme Sezè ek PPM lan pa te dekalibiche anni an laliwonn-politik ek an mès-fondalnatal politik natifnatal-matnik eti OJAM te doubout nan lanne douvan, men te, plis pase sa, depotjole an leve-doubout anchouke, leve laliman, Matnik tankon peyi-karayib, voye tout gangan yo nan l’Afrik-ginen, ek Matnik se te ke anni "an lanmen latanmòt pou zibie poze".

Lajounen-jòdi, banbann politik la nan MIM ek kabwatè-politik li ki ka rive sanble owonzon mil moun pou badjole asou lavi-tokay anlòt konpayel kare-politik taha oben pou pran milan asou moun ki nan pòte-kole politik epi MIM nan gouvelnaj CTM (Plodari Dèyè-bwa a, atè Senjozèf), tousa nan an pale-kreyol dòmi-dewò, an wanniwannan tibolonm koutja ki ka depotjole mès-fondalnatal politik natifnatal-matnik la, men plis pase sa, lang natifnatal-matnik la ek mès-fondalnatal la tou, banbann politik MIM taha la ka sek tout ti lide apiye-asou-pwa-kò-nou ale wè lide an wangannite-politik atè Matnik eti OJAM te leve. MIM se yich kòtok OJAM, fondasè fondalnatal li, Marc "Loulou" Pulvar (1936-2008), se te yonn adan kabwatè-politik zel wangannite-politik OJAM lan ek se pou se mande sav, lamenm la, ki kote nan karetel lawonn-mete-nan-brann politik taha, yo pèd lakat pou rive ladje lavwa-djole wangannite-politik la ek lòtbòtsay, tankon lawonn-mete-nan-brann-politik (se pa an kare-politik) pou rive ladje tout kabwataj politik la nan lanmen anni an moun, yonn-tou-yonn ?

Nan menm lèspri taha ek pou wach jòdi ki pe klere nou wè wach-nanninannan nan de koko-zie nou, tankon pou ladje kabeche branbrann-kòtok nanninannan Karl Marx la nan chimen ek jik gare’y anfwa, pou flòkò eti plodari wangannite-politik la, jik plodari politik la nan limenm, flòkò atè Matnik, asou  ki  wach sosial  ek asou ki mès-fondalnatal eti OJAM te apiye (tankon an kontaj epi an dekinaj nan menm balan an)  nan pipirit se lanne 1960 lan, pou te masokade plodari politik apiye-asou-pwa-kò-nou an ek, pi douvan, plodari wangannite-politik la ?

Nan 16 konpayel-politik OJAM ki te lajol, 6 te konpayel-politik PCM, 2 te ni an liannaj piòpiò epi PCM  ek 2 te bay antre nan PPM apre dekou lajol yo, Rodolphe Désiré ek Renaud de Grandmaison, se pou se tann dabò-pou-yonn PCM ek PPM te bat rèd nan leve-doubout dèhè pou gouvelman la-frans te ladje se tibray la, ek lòtbòtsay, se pou te ke tann ek konprann OJAM tankon an kare konpayel-politik PCM ek PPM titak pi djok nan goumen yo men Marc Pulvar ek Victor Lessort te toulong pran pawol asou an labann-rèd, an kare konpayel-politik pi lwijanboje, pi djenm nan politik, ki te ja pare pou goumen sapatonn nan lanmen yo. An konpanyi konpayel-politik OJAM ki te mare lajol teste yo pa te jenhen tann pale labann-rèd taha avan yo rive lajol. Se pou se kabeche OJAM tankon an lawonn-mete-nan-brann politik eti te ka bat asou twa karetel, yonn nan leve-doubout sosial la, anlòt nan leve-doubout politik la (jout-politik, bay-antre nan kawbe-gouvelnaj politik) ek an twazienm nan goumen politik sapatonn nan lanmen. Se twazienm karetel taha ki te ke adan lèspri wangannite-politik la ek se pa pou ayen eti se Victor Lessort ki te pi cho pou leve an bann-twel ek se pa pou ayen tou, se R. Désiré (konpayel politik PPM apre) ki te mande’y simie mete koulè nwè pase jòn lan (menm si "nwè" se pa pe an koulè ek koulè an bann-twel se pa jenhen pou branbrannize koulè sipoze lapo fidji moun eti pe toumbile nan an kare-laj pou tousa nèg-ginen ka veye se pòpòt-lacho a anba zie) pou te rive nan menm koulè epi bann-twel UNIA (Universal Negro Improvment Association) eti te ja ka flatje bò bann-twel wouj-ble-vèw la, nan dekou Exodus of 1789 la anba kabwataj Benjamin "Pap" Singleton ek Henry Adams, lè owonzon 20.000 nèg-ginen ladje tè-danme Misisipi ek Lwiziann pou te rive Oklahoma pou piplis ek Kansas oben Kolorado, atè Etazini, ka èche "tè-zayonn" lan. Se pa anni pou se tann, rarate wach-nanninannan an ka toulong klèsi karetel wach-nanninannan an limenm nan rarate moun ka rarate’y ek pi douvan ka anchouke lang-rarate a pou’y se pa menm nan an lang pou anlòt ek nan dekou OJAM te matje progranm leve-doubout la nan lang-an-frans ba moun ki pa te ka tann ek konprann hak adan lang taha, se tout wach-nanninannan OJAM la limenm ka toumbile nan lang an-frans lan pou lang natifnatal-matnik la.

Pimpe Isiya la