Kabeche lang natifnatal-matnik la

Tit ek pawol-langayele lang lan

                

Kabechè plodari kreyol la di’w tout tit lang-an-frans lan pe kouri lawonn nawflaw nan lang-atè-matnik la, sa eti ka chaye twa lide defaltjè nan an kou tou-yonn ; prèmie a se pou lang-matnik taha pa se ka faktore  tit li ki ta’y, ni menm p’an pawol-langayele, tout se tit la, tout se pawol-langayele a te ke sòti lòtbòtsay debatje ek kouri lawonn alagadigadaw, san p’an toumpotjolaj ; dezienm lan, pou chaye lang-matnik taha pa se ka chaye p’an tit, ni pawol-langayele ki ta’y, se pou’y pa ni an divini-lang pou ta’y, si se pa fonn, pianmpianm oben towtow, nan lang-an-frans lan ; twazienm lan se pou teste tan pa ka pase atè Matnik oben moun-natifnatal-matnik pa te ke ni p’an priz (se se an ladje-vire-rale) asou tan eti gouvelman an-frans lan ka progranmen atè Matnik.  Tousa ka vire mete larel lide kanni taha eti lang natifnatal-matnik la se te ke anni an defolmantaj lang-an-frans lan, an ti lèspri rayi-mès-moun-matnik eti se plodari matjoukann-l’afrik la atè Matnik ka apiye, anmwe "la langue d’Aimé Césaire".

Lamenm la, se pou mande sav poutji kriye’y lang ("lang-kreyol", "lang kreyol-matinik", "lang-la-frans atè-lakay" oben "lang peyi-franse lòtbòtsay-lanmè", tout tit-lang lèlè konsa, se dèyè tit-lang lòlòy ki ni tit-lang lòlòy) ek poutji nan kriye’y-lang taha, depenn ek kabeche an fondas ba’y, si’y pa se ni p’an divini-lang ? An lang se pa anni fondas matje-lang lan, sa eti ja ka apiye, san frape, an anchoukaj nan laliwonn ek nan tan-ka-pase, se anchay tit-nonmen, tit-depenn ek tit-mete-nan-brann, tit-ladjole tou, se dèyè tit ki ni tit ek tout tit se tit, men an kouri-lawonn pòte sa-sav, tout kouri-lawonn mande an dekouri-lawonn, delè menm an vire-kouri-lawonn ; se anchay pawol-langayele lang lan eti yo tout ka apiye fondasay ek vidjozay an laliwonn/tan-ka-pase. Se larel mete tout se tit ek pawol-langayele taha nan liannaj (pòte-kole oben djoubap) ka fè lang lan tankon an sistenm djing nan an laliwonn/tan-ka-pase fann.

Lamenm la, se pou se kabeche sa eti lang natifnatal-matnik taha pa se pe an lang-la-frans atè-matnik, ale wè an lang-l’afrik, menm an moun lèspri machifonnen ke sa rive konprann sa flouz ; men se pa nepi anni an "lang-kreyol", an malaksay piziè lang lòtbòtsay eti yonn adan yo (se toulong anni yonn adan yo, lang-an-frans lan, isiya la konsa ek se sa ka fè se pa an pidjin) te ke ka pòte tit-langayele ek pawol-langayele longsay-ale, lè larestan se lang fondas la (lang kalinago a, lang awawak/tayino, lang yorouba, lang igbo, lang kikongo, lang twi-asante, lang tamoul, lang angle, lang panyol, lang pòtidje, tjek lang-la-chin, tout se lang taha isiya la konsa) ka anchouke an konpanyi tit-langayele ek pawol-langayele yo pou djigilòp anfwa, nan nich lang lan. Man pa djè sav si ni an kreyolis oliwon-latè ki rive depenn tit-fondok "lang-kreyol" la kòdjòm konsa, si se pa nawflaw, men, se pou depenn taha se ka fè moun sav ek konprann anfwa, lang natifnatal-matnik taha pa se pe menm lang lan epi lang-ayiti a, lang-gwadloup la, lang-gwiyann lan (lang-dòmnik, lang-sentlisi, lang-trinidad, tout se lang taha, tout lang se lang) menm si se lang taha nan an lang-dous, blaf-kracha, toulong-ale, kole-kole, ka pran lang toulong nan dekou media kouri-nouvel ka pe fè mizik ek pawol-langayele se peyi taha kouri yonn adan lòt. Se anni Jean Bernabé (1942-2017), mapipi langannis natifnatal-matnik la ki te, nan larel-kabeche sa-sav-fondalnatal li ya (Approche cognitive du créole martiniquais - Ranboulzay 1), kabeche san fè gwo tanbi anlè sa, lide an tan-ka-pase nan lang-matnik taha epi an sitiraj atè-lakay men anni pou toumpotjole tit-langayele ek pawol-langayele lòtbòtsay epi de-o-twa tit natifnatal-matnik. Epi sa, mapipi plodayè-kabechè lang lan pa te pran tan lonyen toumbilaj ki ka bay asou an konpanyi laliwonn atè Matnik menm.  

Ni an dimi siek-tan, pa te ni tousa media kouri-nouvel, se te anni media pòte-nouvel, pa te ni tousa radio nan zorèy moun ek pa te ni chenn-liannaj sosial la eti ka mete moun ka pòte nouvel tankon moun ka tann ek konprann nouvel-pòte taha toulong yonn-tou-yonn, nan an telolay (an liannaj mete-nan-brann yonn-tou-yonn otila yonn ka peze pwa lèspri’y asou lòt la ek nan menm balan an pwa liannaj epi lòt la anlè kò’y), nan dekou taha te pe ni an lang kreyol tankon te ni lang-an-frans oben lang-angle, lang-ashanti,  lang-ibo, lang-panyol, lang-pòtidje, lang-yorouba tousa, ek se pou anchay lanmen-asou-tjè, anchay tjè-dous, jik tjè-koko delè, te pase adan telolay taha, adan kouri-nouvel la tou. Lajounen-jòdi, si, atè Matnik, moun pa adan an lang natifnatal-matnik ek an lang-ayiti, lang-gwadloup, lang-gwiyann tousa, se pou yo se adan an lang-an-frans, an lang-la-frans djenm ka demantibile, ka kadje tout larel lavi yonn-a-lòt se peyi franse-pale taha. Se pa pou apiye sa eti se te ke anni laliman tè-danme a ki te ke ka fè laliman kouri-lawonn an lang, lang-an-frans lan ka kouri lawonn atè Matnik, atè Gwadloup (an lang-matnik ka kouri lawonn atè Gwadloup nan brazonn lang natifnatal-gwadloup la), Ayiti, Gwiyann tou, se pou se leve lide taha eti lang natifnatal la ka toulong leve djing an laliwonn/tan-ka-pase ek nan dekou otila tan-ka-pase ka pase pase’y ek toulong plis bay-balan, plis chel, pou teknoloji pòte-nouvel ek kouri-nouvel ki ka dekatonnen aleliwon, moun nan lakou-peyi a ka anchouke ek kabeche bay-balan tan-ka-pase taha, ka sosialize’y. Owala ni an sosializay ka bay, se pou lang lan leve an bidim bay-douvan nan mete anchay tit-langayele oben pawol-langayele eti ka faktore de mete-nan-brann, yonn ka anchouke lang lan ek anlòt ka ladje chenn ba’y.

Kabeche taha adan lèspri bililik-aleliwon karayib la, se pa anni pou anchay dwel lang-langayele ek mès peyi-lòtbòtsay ka malakse pou fè an lang-pale ek mès-fondalnatal atè-lakay, jik pou malaksay la te ke pèdi se dwel la adan liannaj nan mitan yo, faktore dòt (ankreyolaj Edouard Glissant an), plis pase sa, se pou, nan pimpe-bòdò mare ek demare liannaj taha, se lang-pale a tankon se mès-fondalnatal karayib la ka pe faktore tit-langayele ek pawol-langayele tankon dwel mès-peyi krache-dife eti nan anchoukaj yo ka pe toumbile laliwonn/tan-ka-pase a, djigilòp tit-langayele ek pawol-langayele oben dwel mès-peyi douvan, ek nan dekou fann otila teknoloji krache-dife ka debatje blo, se pou se lakou-peyi a se sosialize bay-balan an nan tan-ka-pase.

Bay-balan sosial tan-ka-pase taha (tit-depenn "sosial" la se pou tankon matje an toumpotjolaj  -depotjole/vire pran anlòt potjel- kout-zie asou tan-ka-pase nan dekou lakou-peyi vire-kabeche teknoloji toulong ek kouri-lawonn aleliwon nouvel-pòte a) se pa anni pou kanman-fondalnatal moun ki bay adan an yonn-tou-yonn san-manman, se pou kanman-fondalnatal yonn-tou-yonn taha ki ka pe toumbile nan an bat-zie, silon dekou-kòtok la ek pi nan fondok, silon rel anchoukaj moun nan lang ek mès-fondalnatal an-frans lan ek se pousa tou fok sa depareye lang-matnik ek lang-gwadloup ek lang-ayiti ek lang-gwiyann tousa, yonn epi lòt. Si nan Ayiti, kannan-moun ka pale anni lang natifnatal-ayiti piplis ek lang-an-frans lan limenm nan an jout rache-koupe epi lang angle-etazini an, nan an ti tjoutjout moun Ayiti ; atè Matnik, se an ti-konpanyi moun ka tann ek konprann lang natifnatal-matnik taha nawflaw ek piplis moun ka badjole an lang-an-frans kon yo pe, lang-an-frans atè-lakay, franse-bannann oben lang-an-frans ti-bouk-bòdaj bidim-bouk-gouvelman, lang-an-frans anni pou badjolaj tèbèdje. Atè Matnik, se gran-manman an ka fòse pale franse-bannann ba se ti-yich yo a pase yo se pale tjek lang-matnik, se se an kreyol oben an kreyol-tjòlòlò. Pou an plis lanmen-djok eti ti-yich yo trape plis lanmen-djok nan lang-an-frans lan pase yo (yo ale lekol pou sa), se tout chenn pòte-kabès la (kouri-lawonn mès-fondalnatal la ek tout sa-sav eti’y chaye) ki atè ; ek, pi nan fondok, se pou barank mès-fondalnatal ki ni nan mitan se tjanmay la ek se gran-moun lan toulong pi gran-wouvè ek pou bay-balan sosial tan-ka-pase leve anchay wach-dèyè, sosial tankon lakou-peyi, eti ka depotjole chimen-ale Matnik, tankon peyi, tankon lakou moun-ki-moun, nèhè menm tankon moun-asou-latè. Se pou mande sav ki sa pou fè pou se frennen anlè bay-balan sosial tan-ka-pase a lè pa ni p’an sistenm-gouvelman natifnatal doubout nan peyi taha ?

Se anni an sistenm-gouvelman natifnatal, tou-yonn, ki pe leve politik frennen-anlè oben bay-balan nan an dekou sosial adan an peyi. Se anni an sistenm-gouvelman natifnatal tou-yonn ki pe rive leve an yonn-a-lòt nan mitan gran-moun douvan ek yich-dèyè oliwon lang natifnatal la ek nan tout dekou tan-ka-pase a. Mi Matnik, Gwadloup ek Gwiyann pa ni gouvelman natifnatal pou ta yo ek menm si Ayiti se ni yonn, pou lòlòy gouvelman natifnatal-ayiti a lòlòy, nan politik pou fè lang natifnatal-ayiti a wakle, se se pou ladje rel lang-kreyol la ek vini an lang natifnatal-ayiti (an lang-kreyol pa pe lang 11 million moun doubout nan an peyi), lang natifnatal-ayiti a, pa pe ka sèvi djing karetel-longsay-ale lang ba se twa peyi taha, nan menm larel-kabeche taha eti gouvelman-natifnatal-ayiti a pa pe rive ka sèvi djing gouvelnaj politik ek sosial ba se twa peyi anba-jouk La-Frans taha.  Atè Matnik, se anni pawol-langayele lang natifnatal-matnik la, ka pe dekantiye, debililik sosial la, toulong pianmpianm ek anni asou an dwel pou anlòt, se konsa te ni toulong an pawol lavwa-wosiyole, an pawol bay-lavwa nan mizik, an pawol tire-kont eti moun te pe sèvi pou flouze telolay sosial nan lavi toulejou, fè an tak anlè an katjopin, mande an fanm gwo-larat rete, desapatonnen (derazweye) an majò bò tab sèbi, tousa.

Nan an lang, se se an lang anni-pale, fok sa rive wè tan-ka-pase, se pa anni tan ki pase, pou latje bèf te ke di : "tan ale tan, tan vire", lide taha eti tan an ka toulong fè an gran won ek ka pe vire nan lawonn tan an, pou vire kouri lawonn alagadigadaw, ni menm an "tan ka ranje tout bagay" ek menm plodari matjoukann lan ni pou kabeche asou tit-fondas tan-ka-pase taha, plis pase tousa se lide bililik-aleliwon eti se anni tan-ka-pase ka pe fè an tit-langayele, an pawol-langayele nan an lang ek chak tit-langayele, chak pawol-langayele taha ka pe fè laliman kouri-lawonn lang lan men, pase tout bagay, ka apiye an pimpe-bòdò kòtòf lang lan.

Pimpe : Isiya la