lundi 24 septembre 2018

Plodari 24 Sèptanm lan

Depareye sosial ek politik
Mi djoubap politik Mi(m)

Gloriye Sèptanm 1870MIMGloriye Sèptanm 1870 place héros


Man toulong kabeche Ranboulzay Sosial ek Politik Sèptanm 1870 la tankon prèmie dekou otila moun atè Matnik, se te an ti-piti konpanyi moun, te bat pou an gouvelman natifnatal-matnik ; se Ehèn Lakay epi an ti-konpanyi moun ki te mache epi’y ki te mande pou an “gouvelman krache-dife” jik pou an “Repiblik Nèg-ginen tankon ta Ayiti a”. Man toulong depareye konpanyi moun ki te dèyè Lwi Telga ek te rete anni adan djoubap ras-moun an (“nou ke fann tjou Kode”, “Woulo larepiblik” (Repiblik An-Frans lan) delè menm “Woulo Lapris” (Almay eti te foute an dal an tjou La-Frans, atè bouk Sèdan) ; piplis moun taha se te moun mitan bouk Lawviè-Pilòt ek konpanyi moun ki te dèyè Ehèn Lakay, piplis se te mayonmbo, moun se mòn lantouraj Lawviè-Pilòt la ek bitako oliwon ki te le trape tè, plis tè pou djabalapte, plis tè pou raboure, tè pou djoumbate, fè ranboulzay sosial taha eti ka pe wouvè chimen ranboulzay politik la. Djoubap ki kouri lawonn nan laliwonn-politik atè Matnik lajounen-jòdi, ek pi won-nan-won, djoubap politik nan MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais), ka zige asou de gran tjak ki te kouri lawonn Ranboulzay Sosial ek Politik Sèptanm 1870 la, yonn se tras-matje ki pa ni pies-toubannman, ek san matje pa pe ni toumbilaj sosial ni menm wach politik, an dezienm se jwenti nan mitan toumbilaj sosial ek leve-doubout politik taha eti moun atè Matnik pa fouti tann ek konprann.

Mouvement Indépendantiste Martiniquais nan  1e MeSa se bagay pou moun ki sa li, tann ek konprann lang natifnatal-matnik la, se mande mwen poutji man rete asou tit "Ranboulzay Sosial ek Politik Sèptanm 1870" taha ? An bidim mande-sav lè an moun rive konprann sosial ek politik toulong liannen nan wach-lavi toulejou men fok sa, fok se, depareye yo lè rive pou kabeche toumbilaj sosial la. Pi nan fondok, ek se sa ka fè an plodari sosial mabial, djok, kare-bare (se pa bagay sosioloji afro sirik oben latjòt an nègrès-badja), depareyaj taha se pou kabeche asou karetel apiye-asou-pwa-kò (empowerment lang angle a) se brannzè sosial la, se zanpanlan sosial la, moun-yonn-tou-yonn, lakou-moun, kare-politik, lawonn mete-nan-brann-sosial, lawonn-mete-nan-brann politik oben kawbe-gouvelnaj, tousa se brannzè sosial. Man ja matje sa eti leve-doubout sosial 1870 la pa te tjenbe kont tan eti’y te pou tjenbe nan tan-ka-pase pou gawoulè te ni tan bay adan karetel apiye-asou-pwa-kò taha ek pou apiye an depareyaj nan mitan moun ka goumen ek an chenn-koumande pou toumpotjole tousa nan an ranboulzay politik. Men si an kare-politik, an lawonn-mete-nan-brann politik oben sosial, ka bat depi 40 lanne, es an moun ke sa rive konprann se konpayel-politik kare-politik taha oben lawonn-mete-nan-brann sosial oben politik taha, pòkò pe rive bay adan karetel apiye-asou-pwa-kò a jik pou ka sanble nan bouk atè Matnik pou koute an mèt-savann (nou pa pe depenn an moun konsa tankon an kabwatè-politik) ki pa ni p’an plodari politik pou ta’y ek anni la ka leve kankan, ka lonje dwèt asou moun, delè se konpayel-politik jik sobreka-kabwataj kare-politik li, limenm. Plis pase an debielaj nan mitan kabèch, sa eti an doktè lèspri-kavale oben doktè-fèy epi dite twa boujon kosol, pe rive djeri, kanman mèt-savann taha la pou dejwenti plan-divini sosial la ek plan-divini politik la, koubare tout divini politik natifnatal-matnik ek, la pou depotjole an mès-fondalnatal politik eti peyi-natifnatal Matnik la te ka fondase, delè pianmpianm, delè towtow, se toulong an vire-doubout-pimpe tou fiankan, depi Sèptanm 1870.
Mi se sa mi ! An kare-politik, an lawonn-mete-nan-brann politik se dabò-pou-yonn an sobreka sosializay politik la, dekou taha otila moun an lakou-peyi ka aprann anchay larel-lèspri (wertrational sosioloji politik alman an) ek kanman-lakou (zweckrational), sistenm djing politik (Zeichensystem) pou anchouke adan lakou-peyi taha ek pi douvan fè’y pran an letjèt nan divini. Nan peyi anba-jouk tankon Gwadloup, Gwiyann ek Matnik, se anni kare-politik, lawonn-mete-nan-brann politik oben sosial eti ka bat pou peyi a se apiye anlè pwa kò’y oben, epi lèspri pi mabial, pou pete-chenn politik ek sosial la, ki ka pe fè sosializay politik taha. Nan se peyi taha, kare-politik, lawonn-mete-nan-brann politik oben sosial ki mètafè nan jeray kawbe-gouvelnaj la-frans atè-lakay, menm lè yo ka bat pou pete-chenn sosial ek politik, ka apiye, ki yo le ki yo pa le, an dekou-kòtok atjoupanm gouvelnaj (situation de dépendance institutionnelle) eti nan jout, aleliwon-galba, epi mès-fondalnatal politik natifnatal la oben atè-lakay la, men pi nan fondok, ka palantje se lawonn-mete-nan-brann politik machifonnen an ek se media pro-gouvelman-antra a tankon sobreka poto-mitan sosializay politik la. Mi se sa ki rive MIM lajounen-jòdi, an lawonn-mete-nan-brann politik natifnatal-matnik ki te matjouke, blo, 20 lanne mès-fondalnatal politik (leve-doubout politik Desanm 1959 la, OJAM, men  AGEM, FRONALIMA, GRS, Jounal Simao, Mawonnè, MLM, GAP, GS70, Rassemblement de Saint-Joseph, tou) nan Jwiye 1978 ek ki te dekatonnen nan liannaj (CNCP, PALIMA, PCM) oben nan djoubap (PPM) epi anchay kare-politik natifnatal-matnik depi 40 lanne men ki, nan jeray kawbe-gouvelnaj la-frans atè Matnik, brile tout tjouns politik eti mès-fondalnatal politik natifnatal-matnik taha te ka fè kouri lawonn, se se anba-tè, depi 100 lanne-epi, pase.
Pi nan fondok, zandal-koumande MIM lan (pa menm ni an chenn-koumande, se anni an kabwatè-politik ka koumande, ka rale tout pawol politik la nan djol chak konpayel li a ek pawol politik taha se anni pou jeray kawbe-gouvelnaj la-frans atè Matnik, si pa ni chenn-koumande pa pe ni kare-politik oben lawonn-mete-nan-brann politik oben lawonn-mete-nan-brann sosial), ka fè pa ni p’an depareyaj plodari ka bay nan mitan se konpayel-politik la (se anni an tèt-kole epi chaben yo a, moun ki pa nan tèt-kole ka tire tjou yo oben fèmen djol yo, se sa mwen tann  nan welele konsit-kabwataj 7 Sèptanm lan) ek sa ka fè plodari politik MIM lan, se anni nan dekou jout-politik la-frans atè Matnik (législatives, sénatoriales et présidentielles) oben anni pou fè palmarès asou pawol ki pran epi gouvelman La-Frans oben pawol kabwatè-repiblik an-frans eti kabwatè-politik MIM lan gobe. Nan lanne epi lanne rete koute, Le mot du MIM oben La Parole au Peuple asou RLDM (Radio Leve doubout Matinik, sel radio ki -te ke- kantekant epi pèp - moun-natifnatal - Matinik), kabwatè-politik MIM lan se anni an rapòtè-pawol, an badjolè asou plan gouvelman la-frans atè Matnik. Owala se pou pran an pawol politik asou Matnik se anni pou fè kankan, anni pou depenn an goumen otila an moun yonn-tou-yonn, Chaben fondalnatal la, an mapipi-kabwatè-piayè (Charismaträger, Max Weber la, dapre rarataj an konpanyi nouvelis ek kabechè-politik atè-lakay, sousèkè pase an sisibòwdo ki pa ni an mayengwen a-la-kòd), lèspri pi mabial pase ta tout moun, mapipi nan sa-sav matematik, mapipi nan sa-sav ekonomi, ka vini la pou vire doubout peyi a apre dezas1 eti dòt moun te ke simen. Charismaträger Max Weber la mande an Charismagläubigen pou sa, an lakou-moun-natifnatal (volk) eti ki anchouke nan an liannaj rete-anba-jouk (einer Herrschaftsbeziehung), bagay pou konprann moun Matnik te ke ladje lèspri mabial doubout-djok yo anni nan lanmen kabwatè MIM lan ki te ke, li tou-yonn, sa fè doubout-djok taha fè tilili pou klere chimen ba yo ; plis pase an mapipi-kabwatè-piayè, an mayimbe. Men mi se gouvelman la-frans, a 8.000 tjilomèt, epi sobreka-repiblik li atè Matnik, ki ka gouvelnen peyi a, ki ka sitire piplis yonn-a-lòt la adan, ki ka ba’y an divini sosial ek menm politik, man tou djòsol epi sa.
Nan depenn Max Weber te ka depenn djoktòch politik la tankon an liannaj rete-anba-jouk nan mitan moun ka kabwate ek moun ki anba kabwataj kabwatè-politik la, fok se tann ek konprann an fondasay politik nan tan-ka-pase ek pi douvan an jout nan mitan moun ka bat pou trape an tòt pou ta yo ; fok mwen se matje sa eti bat pou trape an tòt pou ta yo ka pe fè yo fèmen zie asou tòt tala nan an tan fann, ladje asou an lanmen pou rale asou lòt la, ladje anlè politik pou mete an lanmen djok asou sosial, se moun ki la, chak chen ka niche bout… ehe… zotèy li an gou kò’y, tousa. An kare-politik oben an lawonn-mete-nan-brann sosial oben politik, se, bwa-pou-ale, chak moun ka gade trape an faro, ek se la eti ni anchay tèp ka toumpakte yonn epi lòt, an goumen toulong-ale pou ni tout nouvel-pòte a anba lanmen, bèf douvan brè dlo klè. Nan dekou teknoliji nouvel-pòte ek kouri-nouvel ka dekatonnen nan an bat-zie, chenn-liannaj sosial epi tousa, nouvel-pòte a ka kouri lawonn epi anchay boulin, toulong epi plis boulin, ek an moun yonn-tou-yonn pa pe trape tout lanmen-djok pou kabwate an kare-politik oben an lawonn-mete-nan-brann sosial oben an lawonn-mete-nan-brann politik, tou-yonn lè kare-politik taha oben lawonn-mete-nan-brann taha, ka bat nan sistenm-gouvelnaj an peyi oben an kare-bouk, an bouk, an kare-kay. Nan dekou nouvel-pòte ka debatje aleliwon, sòti nan tout peyi oliwon-latè, nan tout ti kote anba-bwa, an-tjou-man-deviran, pa pe ni mapipi-kabwatè-piayè ankò, ni nèg-fondalnatal, ni chaben-fondalnatal, ni zie betje brile zie nèg, tout zie-dou ka piaye moun ki ka gade, menm an chabin zie-klè mande tann an pawol dous avan de janm fè tibilap-tibilap
Si nan Sèptanm 1870, Lwi Telga epi prèmie lawonn konpayel li a (moun eti, nan rarate tan-nanninannan Armand Nicolas a, yo te kabeche asou an leve-doubout sosial nan mwa douvan dekou ta’a) pa te menm rive kabechinen an plan-divini asou tout Matnik, an plan-divini ka janbe laliman Lawviè-Pilòt ek O-Maren, ek nan janbe eti’y te ke janbe laliman taha se te ke pou’y te ladje lonje-dwèt asou rayi-ras nèg-ginen pou rive nan an plan-divini politik (gouvelman natifnatal-matnik, tè ba moun ka djabalapte, moun ka boure, tè, larel-gouvelman natifnatal-matnik pou sispann pijay betje a asou moun peyi a, vire sitire yonn-a-lòt la nan peyi a, anfwa, tousa) ; nan lanne dèyè mwa Me 1981 an, MIM epi mapipi-kabwatè-zeskayè’y la, te tizi Matnik nan bouk Lawviè-Pilòt (gouvelnaj bouk Lawviè-Pilòt te ka pe ba’y an faro kòtok asou se konpayel MIM li an), ek memwa gran-penteng Sèptanm 1870 la se te anni Lawviè-Pilòt. Penteng-nanninannan Sèptanm 1870 la, se te ta anni Lawviè-Pilòt ek MIM tankon kare-politik, tankon wach-dèyè Sèptanm 1870, se te anni kawbe-gouvelnaj Lawviè-Pilòt. Nan pwenyen lanne ki pase nan mitan Jwiye 1978 lè MIM fondase ek Jwen 1981 a Maws 1983 (gouvelman sosialis an-frans Pierre Mauroy a), ni tankon an topay fòse nan kabwataj politik MIM otila tout se konpayel MIM lan te ladje tout tjouns politik, blo, nan lanmen gouvelnayè Lawviè-Pilòt la ek tout kabwataj sosial la nan lanmen Marc "Loulou" Pulvar ki te gade wè pran lanmen nan CSTM (Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais) anlè Frantz Agasta jik pou te rive pete lawonn-mete-nan-brann sosial ta’a nan de CSTM ki te vire kole, nan 1980, apre djoubap sosial se chofè-kanmiyon an. Asou an bò, pete-chenn sosial la epi CSTM, dèyè Marc Pulvar ek Daniel Marie-Sainte (isiya la se te pou mande pou larel-gouvelman sosial an-frans, -lois Auroux-3, te gouvelnen sosial la atè Matnik) ek lòtbòtsay, an kouri-faro politik, A. Marijàn yonn-tou-yonn te ka kabwate, eti te ka bat pou an kawbe-gouvelnaj atè-lakay yonnife, ARU (Assemblée régionale Unifiée), an bagay san larel-ale, eti moun-politik atè Matnik pa te ke pe rive demare an bèf nan savann betje ni pou ta yo epi sa.
Atè Matnik, leve-doubout sosial la ka toulong chaye lide taha eti Matnik pa ni p’an divini pou ta’y, pa ni p’an divini politik tankon peyi asou-latè ; se toulong anni pou mande an liy sosial kantekant epi La-Frans (Aimé Césaire epi se kominis la, tout kare-politik ka bat nan jeray kawbe-gouvelnaj la-frans atè Matnik, lajounen-jòdi, tout lawonn-mete-nan-brann trape an tòt-ranmande pou pàs eti gangan ninang-founang te pase san bat pou an gouvelman natifnatal-matnik pou sa), tout bagay ka depotjole lèspri se konpayel Ehèn Lakay la nan leve-doubout sosial 1870 la. Se pa te anni pou mande trape plis branbrann, plis tè anba madjoumbe yo, plis dousin-lavi, se te pou anchouke nan an peyi, ladje wach sosial ninang-founang lan (an moun san p’an djokte apiye-asou-pwa-kò’y) nan chimen, anfwa, ek doubout tankon mayonmbo, an krèy sosial ki, nan peyi anba jouk ka pòte plan-divini toumbilaj sosial la ek, pi douvan, pete-chenn politik la.    

Pimpe : Isiya la 

Aucun commentaire: