Plodari 22 Me a.

Black Panther

Wakanda, peyi-natifnatal nèg-ginen doubout 

“Why, so you can lock me up? Nah. Just bury me in the ocean with my ancestors who jumped from ships, 'cause they knew death was better than bondage” se asou pawol ta’a tankon “Pou fè kisa, pou’w ke pe mare mwen ? An-an. Anni jete mwen nan lanmè-ble a epi gangan mwen ki janbe lis bato a, yo te sav mò-neye te pi dous pase mare-nan-chenn” eti film lan ka bout. Wakanda, solèy-kouche pi nawflaw oliwon-latè, an peyi l’Afrik ka kouri nan lèspri moun, delè l’Afrik limen, an kontinan-peyi nan kabèch piplis nèg-ginen oliwon-latè. Black Panther ta’a eti pa pe ka teke epi kare-politik la, Black Panther Party for Self-Defense, si se pa sa eti zanpanlan ek mas Black Panther a kabeche-djezinen nan menm bouk Oklann lan, nan menm lanne, an pwenyen mwa douvan, fondasay kare-politik la, Black Panther Party, nan 1966. An peyi-natifnatal nèg-ginen doubout, krann, se anni nan Etazini otila nèg-ginen an ti-piti, tankon lakou-moun, ek peyi l’Amerik anba-jouk zawa-l’ewòp, otila sa pe ka kouri lawonn.

Black Panther, film ta’a se anni an film, an faktoraj djezinen (artistic production) eti pou lahan genyen branbrann ki ni dèyè’y, pe bagay tout moun ki ale lekol aprann Teknik sinema. An rarate asou tan-ka-pase eti ka toulong katawoute tan-ka-pase a ek blòblòtjò laliwonn lan pou zanpanlan-sinema a se toulong rete limenm ki limenm, se pou moun ka gade film lan rete pri nan lakol kanman-fondalnatal kantekant epi zanpanlan-sinema a. Se pou madanm lan, nan Ciné Théâtre Fòdfrans lanne 1979 la, kriye, lanmen-asou-tjè, "man pèd tout lespwa" lè zanpanlan nèg-ginen an ki te ka sanm se li ki te mèt-piès jik nan mitan an film-etazini, vini alelouya anba an kout-fizi lapopo. Wakanda, se Batouto Edouard Glissant an, an lakou-moun-natifnatal eti pèsonn pa sa wè ki fondase bouk Onkolo a nan tjek kote mitan l'Afrik, nan lanne 500 avan se mil-lanne ta'a, eti yonn adan yo Oko te kouri lawonn latè pou sansle soufè moun ka soufè ek anlòt Odono Odono ki, nan 17^enm siek la, jete kò'y nan djakè-siplis la (kon moun Ayiti ka di), yo kabeche Eléné, an laliwonn/tan-ka-pase otila tout moun asou latè ke pe sanble, tousa adan Sartorius, rarataj se batouto a.   

Nan koze-a-de wabap Black Panther la (isiya la pa pe ni nèg-ginen pou zawa-kokazen ki ti-piti kare moun, anni de ti zanpanlan-sinema), ni an bidim katawoutaj tan-ki-pase ; se ta’a ki janbe lis bato a pa jenhen rive anlè kontinan-l’amerik la, men yo te ladje lakou-moun yo atè l’Afrik, ek yo pa se pe gangan Erik Killmonger nan film lan men se pou konprann tankon Frantz Fanon oben Edouard Glissant ka fè nou kabeche’y, gangan an limenm se pa pe an moun kòtok, se toulong an anzobraytaj lèspri-kabeche (construction intellectuelle) ek nèhè menm plis, anni nan plodari E. Glissant an, an anzobraytaj politik, “nou sòti nan divini ka rive ek se ba nou lè pou nou pase”. Se pou se tann ek konprann, nan film ta’a otila pa ni p’an kout-tanbou djouba (bęlę  Nembe a) oben an kout-tanbou djenmbe (kā twene Twi-Asante a), anni an ti dekou thula n’divile (tankon an "rete dous, man tann ou") se khosa a, se gangan-l’afrik la eti moun pe konnèt anni pou pawol yo te pale nan zorèy moun, iwì egúngún dùn létí, flòkò, si se pa lòlòy, ale wè bwabwa, magre an film ka bat nan mitan an djoubap mès-nanninannan/mès-lajounen-jòdi, teknoloji tan-divini, men se anni an film. Tousa pou mande sav, dwe isiya la konsa, ki peyi-natifnatal-e-sa, se pe ka bay san an rarate-tan-nanninannan an, mabial jik kare-bare, la ka patate ek ka malakse se tan-nanninannan an yonn epi lòt ; tan-nanninannan yorouba a pa pe tan-nanninannan igbo eti limenm pa pe tan-nanninannan hawousa a, tousa tousa, menm si se lakou-moun ta’a nan menm lantouraj-l’afrik-anba-solèy la ; ek tan-nanninannan matnik pa pe an tan-nanninannan l’afrik eti limenm se pa an peyi men an kontinan, se pa menm "peyi-san-laliman lòtbòtsay dlo-aleliwon an", Edwa Glisan ;  ek pou tann ek konprann, lamenm, pa pe ni an rarate-tan-nanninannan l’Afrik, nan menm wap eti pa pe ni an rarate-tan-nanninannan l’Amerik.

Men an film, tankon tout dekou rarate, tout rarate-djezinen, ka woule nan an langann eti nan sinema lajounen-jòdi, ka devere (fè siyak nan mitan an kare moun, an kare bagay, nan lang-natifnatal-ayiti a) longsay-ale nan mitan an lang-matje ek an lang-pale. Si nan film lan eti an moun ka size pou gade, lang-matje a anba, nan anzobraytaj film lan, se anni li ka pòte. Nan sinema san-son pipirit 20^enm siek la, te ni toulong an nouvel-pòte matje nan bay-adan chak dwel-film ek delè nan wabap tou. Se pou se tann ek konprann sa eti, nan faktoraj film etazini an, chak film lan se toulong an vire-li karetel sinema a, atè Etazini, depi nanninannan jik jòdi ek pou, nan rarate sinema a, an djoubap-dèyè teknik-nanninannan ek teknik-lajounen-jòdi bay aleliwon, se pa ti zie-dou eti Ryan Coogler, kabwatè film lan, ka fè ba sinema douvan, Hollywood la ka peze pou sa (Cat People Paul Schrader la, The Emerald forest John Boorman lan, Panther Mario Van Peebles la, tou) ek film ta’a limenm nan an trale eti Marvel Studios ka faktore.

Black Panther se anni an film ek Wakanda se anni an peyi kabechinen-djezinen, san p’an wach-kòtok men pou l’Afrik ka fè tilili ta’a eti film lan ka chaye epi’y la ; an tilili lang menm si angle a se lang-douvan nan film lan, ni 6 lang-l’afrik dèyè (Izi-Khosa, Swahili, Oromo, Shona, Igbo ek Yorouba) ek tout moun sav nan se mizik-l’afrik la, se lavwa-dèyè a ka pòte toumbele a ; an tilili laliman-laliwonn menm si pa ni de dwel-film kole ki filmen nan l’Afrik men anni nan kawbe-sinema Atlanta ek nan Amerik Latin (so Igwazu a nan laliman Arjantin ek  Brazil, nan dwel-film goumen trape djoktòch politik la), “sinema mantè” eti Sourkouf, an gran-nonm te ka badjole nan sinema-Eden Latrinte se lanne 70 la ; an tilili dikanman, anchay koulè bòdò, depi l’Afrik atè-solèy jik l’Afrik anba-solèy pase l’Afrik anba-so-viktoria men moun pa ka djè wè l’Afrik anlè-sahara adan (Magrèb ek Machrèk, anni nan djellaba Zuri a), eti se an dwel l’Afrik fondalnatal pou se vire doubout tout an kontinan ; an tilili trase-djing asou se masonn lan, an malaksaj matje nsibidi a (yonn adan 4 lang-matje nan l’Afrik anba-solèy oliwon 4 pou 7^enm siek la, nolfok douvan mès-kriye Allah debatje, nolfok douvan se zawa-l’ewòp la debatje) eti ka bay nan trase-vèvè vodou Ayiti a ek nan Anaforuana (matje abakwa) Kouba a pou lakou-moun Igbo a ki mennen’y nan l’Amerik (te ni an mès-kriye Chukwu ibo a atè Gwadloup jik nan wabap se lanne 70 la), ni matje se Dogon an ek Mirsi a, matje Arab eti te ja ka kouri lawonn l’Afrik anba-solèy dwe 8^enm siek la, jik matje chinwa, tou, pou Zheng he ki debatje nan kare-tè oliwon Kenya lajounen-jòdi, nan mitan 14^enm siek la ; pa ni an tilili mès-kriye-djanmbel blo nan film lan, se anni tilili lang ek tilili trase-djing (mès-gloriye-gangan) ki ka pe fè  an moun rete-sonhe tilili mès-kriye-djanmbel nan l’Afrik menm si mès-anni-an-djanmbel la ka swelele ; pa ni an tilili mès gouvelnaj-politik se anni wangan an ka kabwate tou-yonn ek ka pran lanmen dèyè papa’y, sistenm eti pa te ka djè bay nan l’Afrik douvan zawa-l’ewòp debatje, nan piplis gran-bouk-gouvelnen (Allada, Ara Chuku, Begho, bouk-wangan Nupe a, Djenne, Gao, Ife, Kalaba, Katsina, Kumasi, ljebu, Oyo, Owo, tousa epi dòt) se an kare gran-moun kabechè te ka nonmen wangan an ek yich li pa te pe vini pran lanmen dèyè’y konsa ; nan Kalaba ek Brahas, pa te ni wangan men an kabwatè kawbe-gouvelnaj dapre sa an matjè-rapòtè pòtigal teste nan lanne 1482, lè yo kouri lawonn l’Afrik-anba-solèy ; pou tout tilili l’Afrik ta’a se an film ka janbe an laliman ladje kout-zie anni-lanmizè a ek pa-ni-divini an pou kouri lawonn an divini wouvè, nan tjenz a ven lanne ka rive se Àpapọ̀ Olómìnira ilẹ̀ Nàìjíríà ki ke rale ekonomi peyi-oliwon-latè si zawa l’ewòp-etazini an pa ni tan  rive dwelele’y.

Tout tilili-l’afrik ta’a nan film lan pou wouvè zie moun asou an bililik-aleliwon-l’afrik jòdi-jou, lide ta’a eti tout se lakou-moun l’Afrik la pa trape menm divini an tankon lakou-moun (yo ni pou veye pou trape an tòt, beneficum sine cura, pou ta yo, si se pa sa yo pa doubout nan wach-lavi a tankon lakou-moun) tout se mès-nanninannan ta’a pa pe anchouke nan menm fondok tè a ek pou se gangan an, yo menm, pa se pe ka pale epi menm djokte a nan kabèch se tibray la lajounen-jòdi. Pi nan fondok, se pou fouye an yanm bokodji, tilili-l’afrik ta’a ki te ja ka bay dri nan konpanyi moun ki debatje l’Amerik, tankon ninang-founang, ka apiye pou se yich-dèyè l’amerik la koupe liann-mare-ansanm lan ek toulong gade pou apiye anlè pwa kò yo ; ladje lèspri matjoukann-l’afrik la (african heritage) eti ka toulong chaye an mafoudja l’afrik (African survival) tankon si nan tousa tan ki pase, nan tousa chimen yo trase nan laliwonn l’amerik la, tousa laswè, tousa plere gwo-dlo, tousa fè-kakol douvan zawa-lewòp, Katriyenm Siek Edouard Glissant an, se peyi l’Afrik ta’a pa te dekatonnen nan lòtbòtsay yo a, toumbile karetel, ladje lide vire wè se “yich-l’afrik” ta’a an jou, gade pou vire-pimpe-doubout toulong, ladje ti-lèspri anba-jouk zawa-l’ewòp la, an kouri fanm-debiele nan mitan kabèch, nan chimen-wòch krache-dife anba an solèy-wonzè. Ki moun, lakou-moun te ke rete nan menm lèspri a, menm kanman an, apre zawa  lòtbòtsay debatje ek mete tout bagay anba jouk yo nan 3 a 4 siek tan ?

L’Afrik se an wòch-nannninannan, ek pou wòch-nanninannan eti’y wòch-nanninannan an, l’Afrik ta’a chaje epi wòch-mineral, wòch-bidjoul, anchay tè-ralba (skandiòm, Itriyòm epi se 15 lanthanid la), tousa ka fè metal divini an. Vibranionm Black Panther la pa adan se 15 lanthanid la, es sa pe ka bay an wòch-mineral ki te ke djok kont djok li pou angloupe vibolo laliwonn lan, menm Ehèn Mona, gran mèt toutoun-banbou a, ki te kabeche tit “vibolo” tanbou a (E. Mona Tanbou Serie, 1984) pa se pe konnèt vibranionm lan oben vibolonionm pou rete nan tèt-kole epi Ehèn Mona. Teknoloji ki kouri lawonn nan Black Panther pòkò pare bay nan p’an peyi oliwon-latè ek pi won-nan-won nan l’Afrik  ki kontinan pi nan lanmizè-ble a pou brayès li ki ka batje abò kanno ale neye kò yo nan lanmè-oliwon pou ale èche lavi nan l’Ewòp ek se te ke pou Black Panther mande moun l’Afrik ale èche nan fondok lèspri yo, nan fondok kanman-fondalnatal yo, nan fondok mès-fondalnatal yo, nan fondok kontinan-peyi yo, tankon an wòch-ralba oben an wòch-bidjoul ble yonn-a-lòt la, an fè-yonn nan tilili lakou-moun ta’a pou vire leve an kontinan.     

Se pa nepi an film, tou-yonn, ki te ke sa toumbile lèspri ek kout-zie moun anlè kontinan yo ki ta yo, se se menm anlè peyi yo ki ta yo, nan an jou pou anlòt, an film ki sòti lòtbòtsay debatje epi sa, se toulong an faktorel Hollywood ka vini leve an jout ek faktorel Nollywood (dezienm mapipi faktorè sinema oliwon-latè dèyè Bollywood Endja a) fok pa ale pran dlo mousach pou lèt, men Black Panther te ke pe ba an doumbegedoun nan kout-djouba gade-pou-douvan oben menm vire-pimpe-doubout eti Nollywood ka apiye asou pwa tjouns li ki ta’y, san patate, depi twa dis-lanne. Black Panther ka chaye an ti brizèt teknik-sinema eti pe pòte an gabel ba tout sinema-l’afrik ek rarate-l’afrik la nan bat yo ka bat pou palantje an rel-kanman  afro-divini-aleliwon.

Pimpe isiya la konsa