Mizik lang lan,
langayele mizik la
Fok pa se ale pran dlo mousach pou lèt oben
koko pou zabriko, se toulong nan an lang otila an moun ka wosiyole an mizik ek
menm matje toumbele an mizik, menm si mizik ta'a te ke san lavwa-douvan, san
lavwa-regle. Nan mizik setoulong an lang ka pale, an bay-lavwa ek se nèhè sa ka
fè tout lang asou latè ni mizik yo, an lavwa-note eti moun ka gade wè
kanmouzaza longsay-ale, nan tan-ka-pase. Ek si nou se vini kabeche sa eti se
anni mizik la, ek pi won-ladje-won se djezinay la (se anni kont ek mizik ki te
djezinay nan dekou sistenm ninang-founang lan), ki te pe mete se prèmie
moun-l’afrik ta'a ansanm atè laliwonn karayib ek l'amerik, se pou se tann ek
konprann mizik la se an pale-langayele ka defarouche, ka fredi djenm eti
laliwonn/tan-ka-pase a te djenm, rache-koupe.
Lang natifnatal-matnik la ni anchay tit mizik
oben tit bay-kalinda ka kouri lawonn adan ek chak tit ta'a ka pe depenn plis
pase an son, anchay doubout-moun, anchay lèspri woule nan lavi toulejou, an
kout-zie asou lavi a, weltanschauung ek wè-feeling. Nan
se lakou-moun peyi-karayib ek, pi won-ladje-won, lakou-moun
peyi-l’amerik ta’a eti ki pase pàs sistenm ninang-founang lan, mizik la se
an djezinay ka
kouri nouvel, jik delè pòte
nouvel, ek nan larel kouri-nouvel
ta’a, se pou an liannaj kalibiche nawflaw
epi lang-natifnatal la se kouri
lawonn. Pi douvan, nan liannaj djok nan mitan mizik ek lang lan, an fondasay
kanman-fondalnatal la ek doubout-moun an otila mizik la ka bat tankon
lang-matje a ; nan dekou eti se lakou-moun ta'a pòkò te ka matje
lang-natifnatal yo dri, mizik la te ka woule tankon an memwa bòdò (memwa rarate
a) lang lan, sa eti ka fè liann-mare nan mitan gangan ek
yich/ti-yich-dèyè.
Mizik la ka pe fè moun tann ek konprann bililik-aleliwon eti lang lan ka chaye, nan toumbele pawol li, nan pawol-pale’y, nan rete-kwata'y, tousa ki fè an lang se plis
pase an woltonn tit (tit-fondas-lang,
tit-nonmen, tit-depenn, tit-montraye-tenkant, tit-montraye-distenkant,
tit-dekou-ye, tit-mete-nan-brann, tit-liannaj-mabial, tit-rel-mete-nan-brann,
tit-sonnen-dann, tout tit se tit, ek se dèyè tit ki ni tit), men se an liannaj, yonn-tou-yonn, nan mitan tout se
tit ta'a, larel-ale yo ek kote yo ka pe fè jwenti, chous yo ki pa ka desann nan
fondok tan-nanninannan ek ka kouri anlè rel-do tan-kòtok la, tousa. Se pou se
tann ek konprann fondok eti se liannè-mabial la fondok, se yo ka fè se jwenti
ta'a ek ka pe ba wonn-tit la tankon an larel-ale, an potjel-doubout. Mizik la ka wouvè chimen ba lang lan, delè se
anni pou an tras, delè an chimen-dekoupe, delè anchay chimen-kochi, menm
mannikou ka pe depale.
Nan ki sa lang natifnatal-matnik la ka pe
faktore, machokete, toumpotjole, potjelize, djezinen mizik matnik la ? Es an lang-an-frans pa se pe fè sa, atè
Matnik ? Ki fondok mizik la te ke fondok nan kouri lawonn lang lan ? Ki potjel-doubout lang ka fè kilès mizik
? Ki divini se mizik la lè lang lan ka
toumbile, dekati oben djigilòp ? An kannan mande-sav eti la pou klere jik fè
chimen ba plodari a pou moun se tann ek konprann lang ek mizik toulong liannen
nan pawol ek djezinay men pa pe ni menm karetel divini ek pi douvan, pa pe ni
menm divini. Si mizik la ka pe trase chimen aleliwon-galba san gade dèyè, lang
lan mande an bidim kalibich nan mitan lang-pale nanninannan an ek
lang-pale/lang-matje atjolman an pou se pran seraj divini an, pou se pran an ti
letjèt nan divini. Lide ta’a eti tan-ka-pase trape plis boulin pase nan mizik,
menm nan mizik-nanninannan an, bèlè-kalennda-danmie, pase nan lang lan pou
teknoloji krache-dife ek/oben teknoloji lòtbòtsay ki ka debatje flouz nan an
latè-wonn san laliman-peyi trase kòtok. Se anchay tit, anchay wonn-tit, anchay
pawol-pale tankon de lavwa-regle (lavwa-dèyè,
lavwa-djole, lavwa-egal, lavwa-note) eti moun ka pe toumpotjole, jik
depotjole, vire ba'y an potjel, anchay filin, an djing mabial asou wach sosial
la, eti se lang lan ka chaye, pianmpianm oben dawlakataw delè konsa.
Tout lang se lang, tout mizik se mizik ! Nan tout peyi oliwon-latè, si mizik siwal
vann-genyen-machandiz la ka pe ladje se lang-natifnatal la asou chimen ek pran
adan an angle-wichpitinglish, an
langann ki pa ka apiye anlè p’an wach-kòtok atè-lakay, se mizik-nanninannan an
(banboula, bèlè, bonmba loyisa,
Djouba-Matinik (nan bay-kalinda rada Ayiti a), gwoka, juba, kalinda, kase-kò, nayabinghi, palo abajo, pattin yube
(hambone Etazini an), rara, rumba, yubá (Pòtoriko a), tousa)
eti ka chaye an laliwonn-tan-ka-pase, ka toulong palantje an kouri-nouvel asou
lavi se gangan an, pa anni pou ale tjoke tan-ki-pase ek plenyen asou pàs eti
gangan te pase men pou gade wè kote pou wouvè chimen divini an, pou karetel
tan-ka-pase a pa j’en diskoupe. Se sa,
ek anni sa, ka pe ba mizik-nanninannan lèspri kadafa ta’a, lèspri tèt-kole
ta’a, eti ka ladje yonn-a-lòt la, kole-zepol la, nan chimen pou tout moun ki
adoumanman epi sa. La-pou-la, nan se mizik-nanninannan ta’a eti moun ka fè ek
an bwa-sonnen mafoudja, an tanbou-djouba, an djenmbe, an tibwa, an banbou-toumpakte, se pa anni an son nanninannan ka pe pase men an teknik, anchay langann,
an lèspri tan-nanninannan, an kalibich, otila yonn-tou-yonn lan pòkò te desèvle
moun.
Se anni lang natifnatal la eti ka pe
machokete, delè pianmpianm, delè towtow, doubout-moun (personality, well-marked character) nan lavi toulejou, jik
kanman-fondalnatal (identity, who or what
a person is) an moun. Se lang lan
ek anni lang lan eti ka wouvè chimen toumbilaj kanman-fondalnatal la. Man ja
kabeche, toulong apre Frantz Fanon ek Edouard Glissant, kanman-fondalnatal an
moun se sa an moun pe toumbile ek se pousa koulè lapo-djel an moun pa pe
kanman-fondalnatal li. An moun ki pa te ke fouti pale yorouba (ń sọ èdè yorùbá) pa te ke pe teste kanman-fondalnatal li se yorouba men doubout-moun li
ka pe ladje lang, tankon mès-fondalnatal, nan chimen. Kifè, pa pe ni
mizik-nanninannan an peyi nan lang peyi-lòtbòtsay, pi won-nan-won,
mizik-nanninannan pa pe ladje lang natifnatal la epi pran'y nan an lang peyi
lòtbòtsay ; owala diskoupaj ta'a te ke fèt, se tout teknik la, tout langann
oliwon mizik-nanninannan an, tout lèspri kole-tèt epi se gangan an, tout
fè-yonn sui generis ta'a, ki te ke
djigilòp. Pa pe ni mizik-nanninannan Gwadloup oben mizik-nanninannan Matnik nan
an lang an-frans, menm an lang franse-bannann, "jè n'a pa ka kay". Se pou mizik-nanninannan ta'a te ke
vini lòlòy, tounen mizik genyen-vann-machandiz ek pa rive pèse epi sa.
Nan peyi-karayib otila se lang yoruba a oben tjek
lang l’Afrik anba-solèy (se senk lang tenkant akan an, se ven-e-yonn janjol
lang igbo a) pa rive tjenbe nan tan-ka-pase, djigilòp oben fonn nan tjek lang
kreyol avan tounen lang natifnatal piòpiò oben vire djigilòp, an dènie kou, nan
tjek angle-lakay oben panyol-karayib, si se pa franse-bannann ;
mizik-nanninannan an pa trape tout djokte mizik-nanninannan’y ek pa toulong
sèvi fondas djok ba mizik genyen-vann-machandiz oben mizik lajounen-jòdi a. Se
mizik-nanninannan an ka vire bay, delè konsa moun ka le vire mete yo larel lè
yo ka pèdi pie nan lakou-peyi lajounen-jòdi a, men menm lè ni an tjè-senyen ba
mizik ta’a, tankon tjè-senyen moun Matnik leve ba bèlè a lajounen-jòdi, sa pa
ka chaye an leve-doubout moun-lakou-peyi-politik eti te ke pòte lang-natifnatal
la, mès-kanbizin lan, yonn-a-lòt natifnatal la, doubout-moun lan, sa-sav
fondalnatal la, tousa, anlè. Toupatou oliwon-latè, pou latè-wonn ka bay, pou
teknoloji krache-dife ka kouri lawonn, pou tan-ka-pase ka pran toulong plis
boulin pase, pou mès-fondalnatal an lakou-moun ki pe rive kouri lawonn latè
owala màs-media batje'y, sa eti ka pe demitannen, denèfle, tjobole se sa-sav
natifnatal la, se lang-natifnatal la tou, se mizik-nanninannan an ka bay pi rèd
nan an vire-anchouke nan tan-douvan, revivalism,
matjoukann l'Afrik la pou Bèlè Matnik la oben Gwoka Gwadloup la, oben lòtbòtsay
vire kouri lawonn tan-ka-pase nan se peyi a, trape tjouns krache-dife jik delè
pou leve an fè-tilili (Bèlè-Baspwent,
Marin-Bèlè, karese, tousa) ka tizi matjoukann l'Afrik ta'a nan menm balan
eti'y ka apiye bililik-aleliwon an, bililik-aleliwon Karayib la.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire