lundi 26 mars 2018

Anni rete-sonhe !

"Plodari asou twa tonm







Lanmanten, Matnik :  Plodari Jòy Grasian an se anni an plodari, se pa an progranm politik, se an pawol eti kabwatè bouk Lanmanten an te voye tankon pou lafanmi se twa moun ta’a te tjenbe-tjè ek pou lavi toulejou te vire pran kous-kouri-ale’y. Se an plodari politik, se pou’y lonje dwèt anlè se fiziyè a ki te sere dèyè larel-gouvelman an-frans pou te tjwe twa moun ; se pou’y te lonje dwèt asou se zawa gante-fere a (61 jandàm franse eti an betje R. Oberi te fè kriye apre’y ki te vini pektekole djoumbatè dwel-ekonomi kann lan ki te leve doubout nan lari Lanmanten ka espere Jòy Grasian ki te fè eti plodayè larel-gouvelman an-frans atè Matnik pou’y te fè yo ladje de djoumbatè, M. Teodò ek K. Bonifas yo te mare lajol nan jou douvan) ki te ka depotjole peyi Matnik la, moun ka djoumbate, twa sèrkèy epi 21 oben 25 moun flandje a kout-fizi anni pou miyèt pen yo te ka mande trape.

Plodari ta’a se te an plodari politik tou nan sa eti’y te lonje dwèt asou an kadje-lavi rayi-ras-nèg-ginen ki te fèt anlè tit larel-gouvelman La-Frans ; pou kominis-matnik eti Jòy Grasian te ye, se te pou’y te rete dèkètè, rete-pou-la-plere, pou larel-gouvelman Maws 1946 la ki pa te fouti kore mès-djenm betje a, ek nan dekou ta’a, te ka apiye’y epi rayi-ras-nèg-ginen longsay-ale eti se jandàm la-frans lan te ka chaye epi yo. Joy plodari politik ! Jòy Grasian te, tankon sobreka gouvelman La-frans (se li te ka gouvelnaye Lanmanten eti se an bouk anba larel-gouvelman La-Frans), ka lonje dwèt asou an konpanyi moun ki te tjwe twa moun ek flandje 21 oben 25 anlè tit La-Frans eti limenm Jòy Grasian, se te an plodayè-politik la-frans.
Plodari politik ta’a ki fèt nan lang-an-frans, lang se fiziyè a, lang se zawa a, ka lonje dwèt asou an kadje-larel-lavi politik (an bagay ki te ke a-deviran larel-gouvelman Maws 1946 la), ka lonje dwèt tou asou an kadje-larel-lavi rayi-ras-nèg-ginen (betje a ek jandàm lan se zawa-l’ewòp) men douvan tousa ka lonje dwèt asou an kadje-larel-lavi polis la tankon djokte larel-gouvelman an-frans lan. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, plodari Jòy Grasian an te ka tjoke se de kare sweleley la, yonn ta betje eti ka fè bawouf anlè ekonomi peyi-matnik la epi lòt la, ta gouvelman la-frans lan eti te ka voye se jandàm li an fiziye djoumbatè natifnatal-matnik, se moun ta’a ki te la ka trimen pou fondase an peyi.
An plodari politik se pa nepi an lonyen-kabeche politik, dekou peze-mizire-konte kare-moun nan djoubap pou trase an rel-rive, se pou fè moun wè an depareyaj epi dòt kare-politik, isiya la, anni an depareyaj fann epi PPM (Parti Progressite Martiniquais) Enme Sezè a ki te ni anni twa lanne anlè tèt li, 22 Maws 1958. Men plodari politik Jòy Grasian an, tankon kabwatè-gouvelnaj bouk Lanmanten te ka menm debòde plodari politik PCM (Parti Communiste Martiniquais eti J. Grasian, R. Menil, L. Bisol ek V. Lamon te fondase nan 21 pou 22 Sèptanm 1957) te rete nan lèspri anchoukaj politik Maws 1946 la menm apre kase-lo PPM lan. Pou ladje eti’y te ka ladje plodari lòlòy Enme Sezè ek PPM li an tankon plodari PCM lan nan limenm, kabwatè kawbe-gouvelnaj sapatony la-frans te voye Jòy Grasian douvan tribinal pou plodari ta’a, sa tou yonn ja ka fè se te an plodari politik.
Nan lonje-dwèt asou gouvelman la-frans ta'a, jandàm lan se sapatony ek polis, nan menm balan an, la-frans, Jòy Grasian te ka fè moun atè Matnik sav se pa lapenn ale konprann gouvelman la-frans la pou pare bok ba yo, mande se yich-man-bans li a moli, ladje lanmen, lè yo ka foute kou an tjou moun Matnik, larel-gouvelman an-frans lan limenm pa epi nou, pa fèt pou nou moun natifnatal-matnik. Se pou sa, nan plodari'y la, Jòy Grasian te ka depenn moun atè Matnik tankon nèg-ginen (moun ka trimen asou-latè), anni nèg-ginen (betje a pa te pe moun Matnik) ek ka lonje dwèt anlè rayi-ras nèg-ginen an eti jandàm lan, men gouvelman la-frans tou, ka simen atè Matnik : "nou ka peze-mizire-konte pwa-peze kracha se kadjè-lavi-moun nan zout kaka-mangous yo a ek nou sav jòdi a plis pase yè, lèkètè pwa-peze lavi-moun lèkètè anlè balans-peze, lè se lavi-moun ta'a se ta nèg-ginen atè-lakay". Anni pawol ta'a, nan lang ek langayelay Enme Sezè a, (se pou se sobreka gouvelman an-frans lan te tann ek konprann kòdjòm), te ka fè moun sav, Jòy Grasian te le pran an karetel politik pi djok pase ti "jeray atè-lakay" PCM lan, progranm eti Enme Sezè ek se konpayel-politik PPM li an te dekalkomanie tèt-kole-kole.
Se pou Jòy Grasian te apiye, si gouvelman an-frans te fè wol pa tann, pa rive konprann, "Ek nan wach-nanninannan lakou nèg-ginen, ta'a ki le nannan pen an ke rete bouden ka kòne ek ta'a ki ka ba moun plon an ni lalwa epi'y. Mi se konsa lavi a ka woule pou nèg-ginen. Toulong pi rèd, lavi nèg-ginen". Se pa an plodari koko-zie-atè pou sa, ni an divini ke rive ek se la eti lèspri kominis la ka vire pran pi rèd, yonn-a-lòt tout nèg-ginen ka trimen oliwon-latè, anpil lèwdou ek dousin-sansle, ke sa fè rayi-ras-moun ek kout-swel soubawou a djigilòp, divini-reldjanse kominis la, "se madjendjen an ke sa fè ranboulzay la pou pase prèmie douvan", Jòy Grasian te bay lavwa: "Pou kriye nèg-ginen, se ta l'Afrik la, se ta Kongo a, se ta Kayenn lan, se ta isiya la, atè lakay, pa rive fè yonn ek eti se kouri-son an se fè anchay kalèch divini nan aye-aleliwon, dousin-sansle ek lèwdou pou fè rayi-moun, brizfè-gante-fere ek ankelele-moun djigilòp, fè an moun ka trimen vini adoumanman, pou kouri-son mapipi lavwa se djoumbatè a, tout ras-moun, fè-yonn ek kantekant nan lanmen-djok se doumbedoum ansanm-ansanm, yo ka baboutje, yo ka ankatibe, yo ka tjwe". Se an plodari nan dekou an ibènaj ek se pou tout se djoumbatè a, moun ka trimen anba larel-gouvelman la-frans, anba brizfè-gante-fere betje a, se leve tèt ek espere tankon an divini pi dous, an divini moun-asou-latè.
Pimpe anfwa

Aucun commentaire: