samedi 3 février 2018

Rete-sonhe Edouard Glissant (1928-2011)

Malemort,
rarate an divini anni patate

Edouard Glissant
  Malemort
  Edouard-Glissant (1928-2011)                                                    












"Ek se grenn-zo sèbi a te kanni nan lanmen’y  pou 2 fran eti’y pa te ni pou ta'y"

Man toulong matje sa eti nan tit rarate-djezine Edouard Glissant an, Malemort,  te ka branbrannize an bidim kratjak, an lenbe, an dekou rel-fann, an ladje-lespri bouske an  divini ba Matnik (tout-bouske divini toulong politik nan wach lavi a) ; Malemort se rarate-djezine an  ladje tout gade-pou-wè, an ladje tout bagay pou ale rete anlòt kote menm si kote-rete a te fondalnatal nan anzobraytaj plodari-kabeche Edouard Glissant an.  Se pa anni pou Edouard Glissant te ladje potjel "roman français", se anni nan Le Quatrième Siècle otila te pe ni an fè-wol "roman français" ta'a, se pou sistenm tan-ka-pase a eti'y te katawoute nan "roman français" a.  Malemort se rarate-djezine an ladje djengèt, ladje zie-fèmen asou divini Matnik tankon peyi-natifnatal men pou "lang kreyol" eti'y ka fè kouri lawonn adan rarate a, se pou Edouard Glissant te teste divini ta'a pa pe an divini peyi-la-frans.


Malemort, ka vire pran tout teknik kontè a, atè Matnik (rarate san jenhen depenn mabial, toulong  ladjole an tilili bagay, fè pou laliwonn lan bat tankon an moun-rarate a, anchay tit mete-nan-brann, tousa), se pa menm epi an lespri dekinaye,  vire-kabeche,  eti te ke fè moun  konprann Edouard  Glissant te la ka pran seraj "roman français" a men pi nan fondok, lang an-frans lan, tou. Se isiya la konsa, otila an rarate natifnatal-matnik, oben kabeche tankon rarate-natifnatal-matnik, ka pe pran.
"Pace ou pè tè-a. Pace pouki travaille.
Cé tè en tèt’ dépi lantan.
Tè-a tro raid’. Lanmin longé.
Ou préféré lanmin longé.
Mé longé lanmin’ou pou houé"
Edouard Glissant pòkò te pe rive nan djezinay matje lang-matnik la oben "lang-kreyol" nan plodari-kabeche’y la, men se te ke tankon teste lang ta’a tou, la tankon lang-asou-latè ek se pou’y trase chimen apiye asou pwa kò’y. Rarate-natifnatal-matnik ta'a pa ni p'an lèspri-pretann politik se anni pou apiye an tan-ki-pase, pi atè-la an tan-ka-pase, delè an tan-nanninannan eti ka matje an antipilaj pianmpianm, an sitiraj, se se towtow, eti te ke le di nan divini-anni-patate ta’a, te ni kanmenm an divini, se se an divini lòlòy.
Malemort se "an tras" eti moun atè Matnik te gare, yo te degare'y nan Le quatrième siècle, nan mòn yonn-a-lòt la, jik pou Edouard Glissant te fè tan-nanninannan-matnik la mete nan brann asou an kout nèg-mawon, ek yo vire gare’y nan 4,8 tjilomèt lwiloud Lanmanten-Fòdfrans lan pou Dlan Médellus Silacier te ka èche'y nan Malemort la. Tras ta'a se pa anni mafoudja l'Afrik-ginen, se lide an nou-tout la, an kanman-fondalnatal eti tan moun pase ka èche'y te ke fondase'y tankon kanman-fondalnatal ; nan lèspri Frantz Fanon ta’a eti kanman-fondalnatal la se te ke toulong an anzobraytaj, an fondase may-an-may san diskoupaj ek jenhen an matjoukann tankon Aimé Césaire te ka tann ek konprann li. Se pou se tann ek konprann sa anfwa, nan Edouard Glissant  plodari-kabeche sitiral la (la pensée structurale),  tras la se  doubout-pitjan an bagay ki djigilòp, "la présence d'une abscence", an bagay ki la san moun se wè’y, tout bagay ki ka apiye sa eti pa pe ni matjoukann nan lèspri kare-bare a, pa pe ni tan-nanninannan ek se pou peyi-natifnatal la tankon an longsay-ale tan-nanninannan branbrannize, pa pe ka bay nan Karayib la, atè Matnik.
Nan Malemort, Dlan Medellus Silacier, yonn nan tout, tout nan yonn, te ka trase. Trase se gade pou wè trape an divini, se se an divini tjè-sote ; delè, pou Dlan Silacier Medellus, se te an trase nan lawonn, kouri lawonn, dekouri lawonn, vire kouri lawonn, sòti nan divini ka rive, o-vant-atè epi sa. Tras Edouard Glissant an, tankon plodari-kabeche'y la, se te pou kore lespri-mabial la ; nan kous yo a, Dlan, Silacier  Medellus, tout moun nan yonn, tankon pou apiye an  "nou-tout-la" ki pa ka rive pri, ki pa te ke sa pri apre de siek-e-dimi sistenm ninang-founang lan menm si te ni anchay tras nèg-mawon, ek trant lanne anchoukaj politik franse ta’a, te la ka ladje matjoukann l’afrik la pou pran seraj tout-moun lan. "Se pou te di, Lomé limenm pa te pèdi tras la depi mòn lan jik nan sab bò-lanmè – ni menm gare chimen boulouwe depi peyi lòtbòtsay lanmè-oliwon jik isiya – men limenm te anchouke nan tè a – se pa lapenn ranmase lapo-sèpan, lapousiè kapolad, pase zèb bouyi nan gwo-lalin, mare lapo kochon an epi lapo kabrit la, tranpe pitjan pie-fonmaje nan kaka-bouji legliz – Lome te pi djok pase tjenbwazè – se pou’y te mande’w ki tit papa’w ek papa-papa’w jik nan setienm rel gangan an ek pa yonn pa te sa reponn, ek pa yonn pa te fouti di mi papa-papa mwen ek mi papa papa-papa mwen jik nan dekou otila tè ta’a te ke fè nannan ek lavi." Plis pase an mapipi raratè, Edouard Glissant se te an mapipi poèt ek plodayè-kabechè. 
Nan de tit-matje kat pawol, Malemort ka wouvè karetel tout-moun lan ba Edouard Glisant ; tankon an dènie kouri lawonn Matnik, an dènie pete-pie avan wondi, nan kabann oben lòtbòtsay, pase nan lavi kouri-nan-kabèch la, chape anlè wach-lavi matnik la ki two rèch, two isenbòt tou. Men se rarate-djezine an chimen-bout, an chimen-kore, an alelouya-zakasia ka rive blo anlè moun ek ka fè se anni drive ki rete : “Ti-Pre fèmen. Long-Pre fèmen. Soudon fèmen. Ti-Bouk fèmen. Gran-Bouk fèmen. Kaz-Pilòt fèmen. Lizin pa ka fè lafimen ankò. Latè degrenngole nan dlo. Dlo monte nan sab. Sab manhe tè. La-Paloun fèmen, La-Meday fèmen. Fon-Makaye fèmen. Twa-Wòch fèmen. Dlo-Migannen fèmen. Fon-Moun-San-Chenn fèmen. Fon-Mabi fèmen.” Malemort se pa anni rarate-djezine an rel-fann nan matje ek plodari-kabeche Edouard Glissant, se tankon rarate an peyi ka foukan tjou-pou-tèt lè tout sistenm faktoraj nanninannan sik la ka djigilòp ek sistenm anni-genyen-machandiz la ka rive. Matnik Le Quatrième siècle la, ta’a otila an Papa-Longwe te ke sa fè an memwa pase ba yich-dèyè menm si limenm pa te ni yich, Ti-Rène Longwe te fè an bonm almay pè nan Dardanel, Matnik ta’a te rive nan bout ek menm tras nèg-mawon an, tras peyi-douvan an, eti te ka bay nan tout moun atè Matnik pa te ka peze ankò, se anni Omnimag ek 4,8 tjilomèt lwiloud griji ek kase kou.    
Nan driv, delè konsa se an ba-lari-chenn, Dlan Medellus Silacier a, se  toulong an trase-chimen  eti ka djigilòp konsa yo kabeche'y tankon pou te teste ni an tilili chimen ek se anni nan tire-kont lan otila raratè pa ni pou depenn ni pou kabeche nan fondok, men anni fè pou pawol la se kouri lawonn, otila moun pe tann ek konprann an dekou-lavi, an wach-lavi konsa. “Se konsa yo tann plodari se milat la - moun bouk anni-dousin pa ladje nou la ka bat ba zòt pou pran lanmen nan sosial ek politik pou bay antre nan siek krache-dife ki ke pe fè nou benyen nan lavi-dous dimen lave lanmen sán-nan-venn ki koule nan gawoule a ek lèspri bwarenn bankoulele a moun bouk-anni-dousin nou an nou tout ka ale douvan pran chimen kantekant-repiblik la fok larel-gouvelman ka mennen larel-gouvelnaj pran lanmen ta nou ki nou ek ba nou ki nou…”. Malemort, an plodari tras la pou apiye fondalnatal eti lèspri san-chenn raratè a fondalnatal. Nan rarate-djezine ta’a, Edouard Glissant te ladje teknik rarate nan lang-an-frans lan nan chimen, delè se te menm pou ladje lang-an-frans lan limenm (nan lèspri ta’a eti chak lang ni an djezinay rarate ki ta’y) ; anchay pawol-rete-sonhe, plodari, pawol-pale ka pe migannen, anchay dekou rarate ka fè kous-kouri yonn epi lòt, debloze nan anchay ti dwel nan mitan kous-kouri yo, anchay wach-lavi ka kouri lawonn nan tout se tit la menm delè tit-mete-nan-brann tou-yonn, tout bagay pou apiye lide an rel-fann ek bankoulele ka leve oliwon (Χάος grek la eti se dabò-pou-yonn an rel-fann) ek pou fè moun tann ek konprann sa eti Edouard Glissant, plis pase p’an yonn adan se gran plodayè-kabechè a, atè Matnik, te ja ka bat nan lide an sitiraj atè-lakay, rive wè te ni an pimpe-douvan natifnatal-matnik, an pimpe-douvan anchoukè, delè dezanchoukè, vire-anchouke, nan an laliwonn/tan-ka-pase. Malemort se rarate-djezine tras la men se pa anni pou te kabeche an plodari tras la, tankon an lekol-lavi, an lekol plodari-kabeche, se te ja, nan Matnik se lanne 70 ta’a otila an pawol politik ek an sa-sav natifnatal te ka leve, se se an djengèt asou divini, an se le kouri liannen epi moun peyi Karayib la, moun peyi oliwon-latè, ladje ti-lèspri masogan-l’ewòp la pou bay adan an yonn-a-lòt epi tout moun oliwon-latè, fè eti tout driv-nan-kabèch oliwon-latè, gade wè ladje se sistenm-plodari a ek plodari-sistenm pou an plodari-kabeche san-chenn eti ka bay nan tout peyi andewò l’Ewòp ek ki poto-mitan nan tire-kont lan atè Matnik.

Aucun commentaire: