Nouvelis kominis, Andre "Zoupa" Aliker te ka matje nan an lang an-frans eti moun ki te sipoze li jounal Justice, djoumbatè atè Matnik, moun ki te ka trimen anba sistenm pete-lonba-nèg-ginen eti kawbe-gouvelman la-frans te mete doubout ba se konpayel betje yo a, pa te ka tann-konprann, ale wè kabeche. Nan dekou ta’a, atè Matnik se lanne 20 a 30 lan, nouvel-pòte Andre Aliker la, nan limenm, te ja ka bat tankon an kout-swel ; an bok ki te ke ka apiye kout-swel-masogan la-frans lan, an wach ki te andewò laliwonn sosial/tan-ka-pase natifnatal-matnik la.
Plis pase moun ki pa te ke sa li-matje (tann ek konprann ek trape an plodari mabial asou sa yo ka li a, kabeche depareyaj lang-pale/lang-matje a), pòte-nouvel la pe ka bay nan media pawol-pale (radio-bwa-patat, tele-djol-koule), se pou sistenm sa-sav atè lakay la eti’y ka dekalibiche aleliwon-galba. Pòte-nouvel la ka toulong bay adan an dekou-kòtok ek se pou, pi nolfok sa-sav eti moun pe trape, alsa depareyaj sistenm-lang atè-lakay/sistenm-lang peyi-lòtbòtsay, se rel kouri-lawonn sa-sav-politik la ki ka pe apiye tankon an djokte nouvel-pòte a ek ka pe ba nouvelis la an plas kòdjòm adan lakou-peyi a ; nan li nou ka li liv Armand Nicolas a, Le Combat d'André Aliker, se pou wè an moun yonn-tou-yonn douvan sistenm isenbòt betje/kawbe-gouvelman la-frans ; men yonn-ou-yonn tou, nan lakou-moun-matnik ek se pa anni pou kominis, "L'Œil de Moscou" eti'y te ye.
Atè Matnik, peyi anba-jouk depi pipirit latè-wonn lan, nouvelis la se anni an fouyaya, delè an mako ka veye vis moun, an mazenflen ka rape rarate-lavi moun nan lanmen yo, pòte ale (ale vann li) ba "papa-blan" an-frans yo, nan sistenm-lang an-frans lan. Se anni nan lavwa-douvan se mizik la ek nan pawol-pale kontè a otila nouvel-pòte nan sistenm-lang-matnik te ka pe kouri lawonn, toulong asou an potjel kouri-kanmo oben kouri-nouvel, masokade towtow. Pòte-nouvel la se toulong pou kouri dèyè tan-ka-pase dawlakataw, gade wè tankon frennen anlè pran-boulin sosial tan-ka-pase a ki ka bay nan tout peyi ek/oben kare-tè oliwon-latè pou sistenm-lang peyi l'Ewòp anba-solèy, ek tout kout-zie asou wach-lavi eti yo ka fè kouri lawonn, ki ka tjoke tenkant tout se sa-sav peyi-natifnatal, jou-ale-jou-vire. Pòte-nouvel la, se pou wouvè an peyi asou latè-wonn lan, asou laliwonn jeopolitik li, pi douvan se pou tan-ka-pase se anni fè yonn oliwon-latè.
An bat-manman nan peyi anba-jouk, Matnik pa ni p'an sistenm-gouvelman-natifnatal pou ta’y, pòte nouvel nan lang peyi-lòtbòtsay la, lang-an-frans lan isiya la, se pou toulong anchouke wach-lavi peyi-lòtbòtsay ta’a nan mès-fondalnatal atè-lakay, sa eti ka vire trase lantiray peyi-natifnatal la toulong, jik pou'y se ladje wach-lavi peyi'y delè, tout kare-kabeche desèvlaj la eti Franz Fanon te dekatonnen mabial. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, media palantjè-peyi-matnik la (Radio APAL, JikanboutTV, RFA, RLDM, MontrayKreyol, Patriyot, tousa) pa ke sa rive palantje peyi a, peyi-natifnatal la, nan lang-an-frans lan menm si yo se ka mete an lang kreyol, an lang lòl òy, kantekant epi’y toulong pou se anchouke’y. Nouvel-pòte ka kouri lawonn atè Matnik, delè san p'an koraj, men nouvel-pòte tala (nouvel lavi-toulejou, nouvel lavi politik ek sosial, bagay ki rive, bagay-ki-pase, wach-nanninannan, nouvel-ekonomi, tout sa-sav lasians, tousa) pa ka pe toumbile lavi moun pou yo se ale pi douvan, trape tjouns dekatonnen sistenm-lang yo ek sistenm-sa-sav yo pou sav tout moun pou sav se pa yo ke sa ale dekatonnen sistenm-lang ek sistenm-sa-sav La-Frans lan eti ka tounen yo nan bwabwa, nan konpè-makak, nan chak badjolaj yo. Pi nan fondok, nan dekou dekatonn aleliwon chenn-liannaj sosial la ek se gran karetel pòte-nouvel ek kouri-kanmo a, se pou anchay nouvelis mawon oben moun san an sa-sav nouvelis (free rider) se vini ka fè nouvel-pòte kouri lawonn san yo se trape lanmen nouvelis pou sa ek delè menm san yo se trape an lanmen-djok nan lang-an-frans lan oben lang-angle a oben lang panyol la, pou sa.
Se pou se kabeche asou an bidim jout pòte-nouvel ki ka leve nan mitan se media palantje-peyi-matnik la ek se nouvelis mawon ta’a, moun ki pa ni p’an sa-sav politik ni menm sosial ek ka pe ranmase atè, nan brèt-zòdi delè, tout nouvel-pòte k òch ek lòlòy An-Frans, Anglitè, Espany, Etazini, tousa, ek ka fè yo kouri lawonn anfwa, tousa ki ka tjobole plodari politik la atè Matnik ek ka koubare tout dekatonn an sa-sav politik atè-lakay, ale wè natifnatal-matnik. Pòte yo se pòte nouvel nan lang-an-frans, se pou se media palantje-peyi-matnik ta’a se pèdi jout ta’a, anfwa. Se pou se tann ek konprann sa eti pòte nouvel nan sistenm-lang an-frans lan ka toulong mare nouvelis natifnatal-matnik, mete’y yonn-tou-yonn nan wach-lavi atè Matnik ek voye ale vitjoumakwenn laliwonn li, lòtbòtsay peyi'y, nan an sistenm larel-lavi ek lèspri-nan-lavi, wach epi djing, ki pa ta'y ek eti delè limenm pa ka konprann hak adan, piplis moun ka li'y la pa nepi ka konprann pase'y.
Se an bat-manman lè moun ka pòte an sa-sav, pòte nouvel se pòte an sa-sav, pa fouti kabeche, mètsèvle (anchouke'y nan an laliwonn/tan-ka-pase) an tjou-patat nan sa eti'y ka matje a. Se pou tann, konprann ek kabeche an sistenm-lang tankon sistenm-lang-an-frans lan chaje epi anchay fondas, anchay larel, anchay wach, anchay djing tan-ka-pase depi 15enm siek la ek se pou chak tit-matje kole anlè anlòt ka pe toumbile lèspri ek larel an pawol, ba'y anlòt koulè, anlòt kous-kouri-lawonn, anlòt ledjans. Plis pase sa, se pou toulong fè an mès-fondalnatal pòte-nouvel kouri lawonn, an nouvel-matje nan sistenm-lang-an-frans lan pa pe trape menm pèz nan lakou-peyi an-frans lan epi an nouvel-matje nan sistenm-lang-matnik oben sistenm-lang-ayiti a ; yo pa pe trape menm londjè chenn-kouri-lawonn, menm anchoukaj nan laliwonn/tan-ka-pase ; ek, pi bililik-aleliwon, nan matje an moun ka pe matje an nouvel (nouvel-matje nan jounal pa pe menm epi nouvel-radio), se pou'y kabeche asou dekou nouvel la limenm ek, pi nan fondok, sistenm lang lan tankon zouti faktore nouvel-pòte a, vire-kabeche-longsay-ale (concept of reflexivity) ek la eti moun ka faktore se pou an pimpe-douvan apiye-anlè-pwa-k ò (empowerment dynamics) se leve ek kouri lawonn, se se pianmpianm.
Lòtbòtsay, nan dekou teknoloji nouvel-pòte ek kouri-kanmo epi chenn-liannaj sosial la ka dekatonnen aleliwon, se pou lespri moun asou nouvel-pòte toumbile towtow, sa eti man ka kriye, apre Hartmut Rosa (an sosiològ ek plodayè-kabèchè Almay), pran-boulin sosial tan-ka-pase ; ek, pi nan fondok, se pou plas pòte-nouvel la toumbile dawlakataw nan an peyi otila pa ni an gouvelman, se se atè-lakay, ale wè natifnatal. Bidim mande-sav sitiran 21enm siek la se pran-boulin sosial tan-ka-pase ta'a eti ka toumbile liannaj nan mitan se mès-fondalnatal jik pou toumbile se sistenm-lang lan yo tou. Isiya la konsa, ni de bay-douvan nan se lakou-moun an eti yonn se moun-yonn-tou-yonn lan, "chak chen ka niche bout tèt kal li an gou kò'y" ; lòt la se lakou-peyi nèfte a eti ka fè anchay branbrann toulong pi teknik kouri lawonn tousa ka mande moun mete tjouns sa-sav nan brann, tankon sa li-konprann nan jounal, pou se rive fè yo mache bolonm chimen yo, tout bagay ka pe fè moun tann ek konprann bililik-aleliwon ka bay atè Matnik, nan tout peyi oliwon-latè tou nan dekou eti an sa-sav yonn-tou-yonn ka ladje mès-fondalnatal la nan chimen.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire