Prèmie Jounen Kreyol oliwon-latè san

Jean Bernabé

(1942-2017)

Jean Bernabé te ladje pawol ta’a eti te ni an "lang-kreyol" men pa te pe ni "moun-kreyol", an kanman-fondalnatal kreyol ; se te pou tann ek konprann sa eti te ni an lang-pale moun Matnik (eti an ti-piti konpanyi moun te sa matje, se se an matje bòlòkò, an matje abòdjò, an matje wòkòkòy) men pa te ni an kanman-fondalnatal lakou-moun, nan lèspri mabial la, pou piplis moun atè Matnik ki moun-la-frans yo menm, delè plis moun-la-frans pase moun atè An-Frans. Nan lèspri plodayè kreyol la, kanman-fondalnatal la se te ke anni pou moun yonn-tou-yonn ek pou an lakou-moun, se te pou’y te ba tit an doubout-moun.

Nan tousa, si kanman-fondalnatal la (Njirimara, sa an moun ye pou limenm ek pou moun oliwon, nan anchay lang, moun ka liannen kanman-fondalnatal epi lang ek kabès-fondalnatal, "Njirimara na oru asusu"  igbo a oben "Awọn ẹya ara ẹrọ ati awọn ede", yorouba a) pa te pe bay nan dekou an lakou-moun (àwùjọ, dekou bawdaj sosial kantekant epi rel bay-adan an nou-tou-la eti ka wakle pianmpianm ek silon bok oliwon) se pou se tann ek konprann lang lan,  sistenm-lang lan, pa te ke ni p’an tras ka ladje anlè kanman-fondalnatal la ek an moun yonn-tou-yonn pe rive chape flouz anlè sistenm-lang lan eti’y anba’y la. Ki te lide Jan Bènabe esa, ale fè moun konprann an kanman-fondalnatal se toulong nan an yonn-tou-yonn, pa pe ni kanman-fondalnatal lakou-moun ?

Andewò an kabeche politik ki te le pran seraj Frantz Fanon epi kanman-fondalnatal la tankon an anzobrataj politik (political construction), ek pi djenm ankò,  Edouard Glissant epi kanman-fondalnatal nan liannaj li a (lide an pimpe-aleliwon longsay, an toumbilaj san bout), Jean Bernabé  te rete pri adan lide Aimé Césaire la, kanman-fondalnatal la tankon an matjoukann (matjoukann l’Afrik epi sa, ou pa sa pran ba kò’w an matjoukann ki se piòpiò oben lòlòy, ki pa fouti tjenbe douvan matjoukann l’Ewòp la jik pou moun ka fere chive yo oben foute lapo yo an kout javel), ek kanman-fondalnatal l’Afrik ta’a te konnèt anni lang an-frans lan oben lang anglitè a, pa te ni p’an ti kote pou mete lang-kreyol Jean Bernabé a chofe, fè an ti lang-dous, fè bòdaj avan se rantre nan gran chan-kann. Matjoukann l’Afrik Enme Sezè a tankon ta plodari kamit atè Matnik lajounen-jòdi, te ni anni lang an-frans lan pou kouri kanmo’y, bay lavwa, djole, ladjole an kriye nèg-ginen, pran an men epi moun peyi-oliwon-latè,  eti epi lang-an-frans li a te ka malelive piplis moun Matnik ek tout lakou-moun l’Afrik. L’Afrik se an kontinan, mapipi kontinan an apre l’Azi-Ewòp, ni Aimé Césaire, ni menm se plodayè kamit lajounen-jòdi a, ni menm piplis kreyolis atè Matnik, atè Gwadloup tou, pa te rive konprann hak nan sa ek nan an tilili rel te tizi rarate jeopolitik la pou bay adan an badjolaj koulè lapo-fidji.

Jean Bernabé, limenm, te pòte lang-an-frans ta’a anlè zepol li, nan lanmen’y, nan tèt li, men te toulong gade an tjè flègèdè ba sa’y te ka kriye lang-kréyol la eti’y pa te rive pran pou an sistenm-lang ka bat nan an pimpe-aleliwon apiye-asou-pwa-kò’y (dynamique d’autonomie nan tjek lang-an-frans La-Frans menm) men toulong an wach-lang ka bay  anni nan an liannaj wèt, delè (apiye anlè delè a, ek tann kòdjòm, delè se pa toulong) jik an kò tou-touni, djol-koule, douvan kò lang-an-frans lan, "tout mot français est potentiellement créole" ; lide ta’a eti divini lang-kreyol yo a se te ke pou fonn nan lang-an-frans lan. Menm si’y te tann ek konprann, nan prèmie lanne lonyen-kabeche sistenm-lang atè Matnik la, anchay tit, anchay pawol-pale, anchay ti-pawol, anchay lèspri, anchay kout-zie-anlè-lavi, ki sòti nan dòt lang oliwon (angle, arawak, ashanti, ibo, kalinago, kikongo, panyol, pòtidje, tayino, tupi-guarani, yorouba, se dèyè lang ki ni lang ek tout lang se lang) te ka kouri lawonn pale-kreyol la ek menm si se li prèmie ki te rive fè se gran plodayè-lang atè Matnik la sav lè  lang-kreyol la anzobrayte, lang-an-frans lan pòkò te nan an fè-yonn  men te nan an tilili lang kare-tè, nan se dènie kabeche-matje’y la, se te pou li tankon an vire-lang asou bay-nan-driv maximum li an, menm nan matje lang lan tou.

Nan fondok, lakay Jean Bernabé epi se kreyolis la, si pa ni lang-an-frans ta’a, pa ni lang-kreyol ek owala ni de rel lang ta’a, lang-an-frans asou an rel ek lang kreyol asou anlòt rel men ki pa lòtbòtsay, se pou an lang-mitan te tije, ek se pou an bidim dezankreyolaj te kouri lawonn. Mapipi langannis atè Matnik la te ka depenn dezankreyolaj ta’a tankon an dekou otila lang-an-frans lan eti ka ladje tit ek pawol-pale nan lang kreyol la, te ka angloupe’y vlaw jik pou’y pèdi tout bidjoul ek krann se tit ek pawol-pale’y la ek se pou’y te plodaye pou an vire-ankreyole, sa eti pou fè moun sav te ni an ankreyolaj douvan, an leve-doubout fè eti lang kreyol atè Ayiti a, lang kreyol atè Dòmnik la, lang kreyol atè Grinàd la, lang kreyol atè Gwadloup la, lang kreyol atè Gwiyann lan, lang kreyol atè Lwiziàn lan, lang kreyol atè Sentlisi a, lang kreyol atè Trinidad la, lang kreyol atè Venezwela a, tousa, trape tit, ti-pawol, pawol-pale, mennen vini nan, lang kreyol atè Matnik la pou vidjoze’y, andjoke’y, fè’y wakle, pimpe douvan. Lòt parad la se te ke pou ale èche tit, pawol-pale, ti-pawol, tousa nan lang se gangan an (bizayel ek tatayel) pou vire anchouke yo nan sistenm lang lan, tousa ka pe fè owala ni ankreyolaj oben dezankreyolaj eti se pimpe-aleliwon a-la-deviran an, se pou se tann ek konprann an anchoukaj, pianmpianm oben towtow, nan an laliwonn/tan-ka-pase ek se pou kabeche nan larel an sistenm-lang, dekole’y (se an depareyaj) asou ta dòt peyi-oliwon, se se peyi-karayib tankon Ayiti, Dòmnik, Grinada, Gwadloup, Lwiziàn, Sentlisi, Trinidad oben Venezwela, tout se peyi ta’a. Lè man ka matje sistenm-lang-matnik, sistenm-lang-ayiti oben sistenm-lang-gwadloup, sistenm-lang-gwiyann, tousa sistenm-lang, man le fè moun tann ek konprann ni an pimpe-douvan dekatonnen longsay, towtow oben pianmpianm, sa eti ka fè ni an lawonn-mitan djok epi anchay dwel siktiran ka vini kole/dekole/vire kole anlè’y silon laliwonn sistenm ta’a, silon dekou-kòtok lang oliwon-latè, silon dekou-kòtok politik peyi a, dekou-kòtok politik atè Ayiti pa pe menm epi ta atè Matnik la, dekou-kòtok politik Gwadloup la pa pe menm epi ta Gwiyann lan, tousa. Owala ni an sistenm, tan ka pase, ni an tan-nanninannan, ni an tan-ki-pase, ni an tan-kòtok, ni an tan-divini. Dapre mwen se depareyaj nan mitan pase-rarate a (pretérito indefinido), man mache bolonm-chimen mwen, ek pase-kòtok la (pretérito perfecto), man ja mache bolonm-chimen mwen, asou an bò ek lòtbòtsay nan mitan pase-longsay la (pretérito imperfecto), man te ka mache bolonm-chimen mwen, epi pase-san-toumbilaj la (pretérito pluscuamperfecto), man te mache bolonm-chimen mwen, nan mitan divini-longsay la (futuro imperfecto), man ke mache bolonm-chimen mwen, ek divini-kòtok la (futuro perfecto) lè’w ke rive la, man ke ja mache bolonm-chimen mwen, se se twa depareyaj ta’a ka fè an sistenm-lang ; nan sistenm-lang-matnik la, nan sistenm-lang-gwadloup la tou, nan sistenm-lang-gwiyann lan, nan sistenm-lang-ayiti a, se depareyaj ta’a ka bay menm si depareyaj pase-rarataj/pase-kòtok la pe tjòbol ; ek pou se sistenm-lang ta’a ki pa ka toulong fondase yo epi se menm tit tan an. 

Ehe, isiya la konsa se pòkò an dekinay asou bidim djoumbat Jean Bernabé pòte epi GEREC-F (Groupe d’Etudes et de Recherches en Espace Créole – Francophone) li a, ek menm pou te ke bat do’y san rete, se pòkò lè pou sa, lanne pòkò pase depi kon bazil chaye’y kay abolay ek se te ke pou’y se vini rale pat mwen konsa sonmèy chaye lè seren bay ; se pa nepi an rete-sonhe epi sa, se te ke plis an kouri-nouvel towtow asou djoumbat ta’a, fè pou an ti konpanyi moun atè Matnik sav, nan welele media kouri-nouvel la, anni konpa-direk voye-monte ek soukous-Repiblik Kongo nan an lang an-frans lòlòy, RLDM -Sel radyo ki kantékant épi Pèp Matinik-, se an mapipi kabechè-plodayè eti Matnik pèdi nan 12 Avril ta’a ek ni anchay tras, anchay karetel ki trase pou moun Matnik, tibray ek kapistrel, se ale pi douvan nan kabeche ek plodaye asou lang yo a, nan andjoumbataye nan lang ta’a, se anni nan lang-natifnatal otila an peyi ka pe faktore mabial, ka pe wè an dekatonn ekonomi, sosial ek politik ; nan anlòt lang se te ke pou gobe ababa djol-koule asou moun lòtbòtsay ka debatje ek rete la ka plere asou an rayi-ras nèg-ginen, sa eti poto-mitan nan jòlote-fidji nèg-ginen an, epi ale vote ba "larepiblik-chaben-vire", zie fèmen konsa jout-politik ka bay, andjèt an fimel-kanna.

Nan dekou Jounen kreyol oliwon-latè ta’a, nan anchay peyi an ti konpanyi moun ka rive sanble pou pran lang asou lang lavi-toulejou peyi yo, matje an "dictée créole" epi fini epi lang ta’a, se pou tann ek konprann, lamenm, se moun ta’a te ke ni anlòt lang ka pale, li ek matje nan lavi toulejou yo, lang-an-frans lan pou piplis, an lang ka fè moun sav ni an wach-lang, ni an laliman nan mitan an lang (epi tout larel matjè’y, larel pale’y) epi an pale-kreyol eti se an parètzòy an jou konsa, bagay kannaval ek mabèlo-zip-zap-wabap ; se pou mwen menm te ke vini jete an zie fouyaya anlè tit-chous dezankreyolaj Jean Bernabé a, nan sa eti tit-chous ta’a ja ka rale lide eti fok te ladje kare-kabeche (paradigme) kreyol la nan chimen ka ale ek nan rel-rive eti Jean Bernabé limenm te le pòte, ale èche nan lang kreyol oliwon pawol pou vidjoze lang kreyol la atè Matnik, bay adan an kare-kabeche bililik-aleliwon karayib la. Man pa sa demòd asou sa, sistenm-lang matnik se pa an lang-an-frans, se pa nepi an lang-l’afrik, se lang atè Karayib la nan kontinan-l’amerik. Se pou se tann ek konprann, sistenm-lang-matnik liannen djok, lang-nan-lang epi sistenm-lang-ayiti, sistenm-lang-gwadloup, sistenm-lang-gwiyann, sistenm-lang-dòmnik, sistenm-lang-sentlisi tou ; liannen yo liannen la’a ka fè kontel, sistenm-lang-matnik ek sistenm-lang-gwadloup se de ; si de peyi ta’a se sese (sese-marasa epi sa) se pou se rive tann ek konprann, yo pa menm, yo pa pe ni menm divini an ; tou-liannen yo liannen la’a ka fè sitenm-lang-matnik ek sistenm-lang-ayiti se de, menm si an moun atè Matnik te ke ka rive konprann flouz sa an moun atè Ayiti ka di kontel nan tjek "m ap boule san fè sann", pa ale konprann se "man boule nan sann" se ronmon Matnik la. Lang lan se pa anni tit, ti-pawol ek pawol-pale, ti-lèspri ek kout-zie-asou-lavi, se plis pase tousa an tan kouri lawonn, delè jik dekouri lawonn, vire kouri lawonn, tousa ka leve an kout-zie-asou-lavi, weltanschauung, ek we-feeling nan menm balan an, otila an lakou-moun ka pe trase an chimen-divini.

Pimpe anfwa