Rarate tan-ki-pase
Pa ni an depareyaj fann nan mitan pase-rarate a ek pase-kòtok la, nan sistenm-lang matnik la ek se pou se tann ek konprann an tan-pase ki pe ka kouri lawonn adan tan-kòtok la ek an divini ki limenm tjòbol, moun pa'a pran letjèt nan divini flouz ek se toulong anni an ti sose, vire nan tan-kòtok lamenm. Nan pawol-pale moun Matnik, pa ni, pa pe ni toumbilaj wach-lavi a, sa ki fè tan-kòtok la ka toulong debòde asou tan-pase a tankon tan-divini an.
Se pou se tann ek konprann isiya la konsa, plodari matnik la pa rete pri nan tan-ki-pase, moun matnik pa djè mabial nan depenn tan-ki-pase a ek pa ni p’an mès-gloriye gangan (cult of ancestors) menm pou ale konprann se gangan ta’a se ka vini rale pie moun nan se mès-kriye-djanmbel kretjen yo a. Ek, menm si oliwon leve-doubout trape tòt-ranmande pas gangan te pase nan sistenm ninang-founang ki te bay asou de siek-e-dimi atè l’Amerik, tjek nou-se-yich-gangan-l’Afrik-nou se anchouke nan plodari atè-lakay-matnik la, se toulong an zizing-moun, man tou tjè-sere ba MIR (Mouvement International de Réparations) ek se gangan ta’a pa ni an kanman-fondalnatal pou ta yo, nan sa eti l’Afrik se anni an kontinan ek tout lakou-moun oliwon-latè pe vini rarate, fondase an liannaj djok epi’y. Tousa pou vini kabeche sa eti, nan rarate moun-matnik ka rarate tan-ki-pase, se pou yo toulong delantiraye Matnik tankon peyi-karayib/peyi-amerik la, delè jik tankon peyi asou-latè epi yo menm tankon lakou-moun asou-latè, si se pa moun-asou-latè.
Isiya la konsa, se pa anni an tjak lèspri mabial moun pou sistenm pòte-kabès, sistenm-lekol, ki pa te anchouke nan kabès-fondalnatal la atè Matnik (oben Ayiti, Gwadloup, Gwiyann tou, pou rete anni anlè peyi anba jouk sistenm-lang an-frans lan), se tjak an sistenm-lang natifnatal ek nan menm balan an, an sistenm kabès-fondalnatal atè-lakay, ki ka ale tjoke tenkant ek toulong nan sistenm lang an-frans lan ek nan menm kous-kouri-ale a nan sistenm kabès-fondalnatal an-frans lan, aleliwon-galba. Ehe, se pa jòdi man ka matje sa, se pa jòdi man ja kabeche sa, chak sistenm-lang oliwon-latè ni lèspri rarate yo ki ta yo, pou se tjouns rarate a ki pa menm ; an lang majolè, badjolè tankon lang-matnik la pa pe ni menm tjouns epi an lang kabechè-matjè tankon lang an-frans lan (tout tjanmay-lekol pe tann ek konprann sa flouz, "tout lang se lang" Edwa Glisan an), men pi nolfok pou liannaj epi tan-ka-pase (pran-boulin-pase sosial tan-ka-pase) ki pa pe menm nan an sistenm-lang pou anlòt sistenm-lang. Liannaj epi tan-ka-pase ta’a ka depareye an sistenm kabès-fondalnatal epi anlòt sistenm kabès-fondalnatal, kontel se pa pe menm lan nan sistenm kabès-fondalnatal ayiti a epi sistenm kabès-fondalnatal matnik oben sistenm kabès-fondalnatal gwadloup. Se pou se rive kabeche sa eti atè Gwadloup oben atè Matnik, sistenm-lang lan pa ka pe fondase ek chaye menm tjouns adan sistenm kabès-fondalnatal la epi kontel ta Ayiti, ta An-Frans lan oben ta Almay la, ta Espany lan. Nèhè menm sistenm-lang matnik pa ka pe fondase ek chaye menm tjouns adan sistenm kabès-fondalnatal la epi sistenm-lang gwadloup. Se sistenm-lang la se, nan tout peyi oliwon-latè, an bat-manman.
Nan wabap 19enm siek la, Alexander Crummel (1819-1898), Africa and America. Adresses and Discourses, te ja kabeche sa eti tout sa-rive-konprann chay-pòte ek doubout-mètafè anba jouk wè-klè moun anlè tan-divini. An moun pe aprann anchay bagay epi tan-ki-pase, chay-pòte ek doubout-mètafè anba rel tan-kòtok la, men nan lèspri Crummel se anni rete-la-espere epi drive-nan-kabèch (hope and imagination) ki fondalnatal pou rive nan lavi a. Tousa pou te depareye memwa asou tan-ki-pase (memwa sistenm ninang-founang lan) ek ti-lèspri anni foute plere atè asou tan-ki-pase toulong. Se lide ta’a eti plodari nèg-ginen-krann lan oben plodari l’Afrik-nanninannan an, ka vire pran plodari rayi-ras-nèg-ginen l’Ewòp la pou anni toumbile’y, mete’y djol-anba pou rive fondase tankon an depareyaj epi kanman-fondalnatal l’Ewòp la, tousa san rive debande dig (zatrap) sistenm-lang l’Ewòp la.
Se pa anni pou gare se sistenm-lang ek sistenm kabès-fondalnatal l’Ewòp la te gare moun atè-lakay nan chimen (se Frantz Fanon ki te fè nou sav sa eti la ki ni desèvlaj, ni toulong an zay ka apiye koubaraj la ek semeda a), se pou moun peyi-karayib/amerik nou ki pa te fouti fondase an rarataj san fè eti gangan l’ewòp (nan pale ek matje anni lang l'ewòp) ek konsa gangan l’Ewòp la pa te ka vini, voye kriye gangan l’Afrik nan menm lang l’ewòp ta’a. Se sa menm, nan tout peyi Karayib la, sistenm-lang ek sistenm kabès-fondalnatal la, ka toulong chaye gangan l’ewòp epi’y ; se anni nan an sistenm-lang eti moun ka rarate tan-ki-pase ek se pou konprann sistenm-lang lan ka pe toumbile karetel tan-ki-pase a, jik gare'y nan chimen.
Nan plodari 24 Sèptanm ta’a, tankon nan tout plodari 24 Sèptanm douvan, se pou kabeche sa eti, nan tout peyi oliwon-latè, se pa nepi kolokoto tan-nanninannan an ki te ke fondalnatal men plis pase sa, tjouns politik epi kabès-fondalnatal eti moun nan peyi a ka pe mete nan brann pou rarate’y. Mi se sa menm, se pou an moun se rive tann ek konprann lang la fondalnatal nan fondasay ta’a. Se pa anni pou teste se yenki lang la ka fè rarataj la, se pou apiye lide ta’a eti an sistenm-lang peyi-lòtbòtsay, an sistenm-lang peyi an-tjou-man-deviran, pa pe rive mete tout tjouns peyi a nan brann pou fondase an rarate-tan-ki-pase kòdjòm, ale wè nawflaw. Nan fondase eti an lakou-moun, an lakou-peyi ka èche wè fondase an rarate-tan-ki-pase, ni toulong lèspri, si se pa lide, an depareyaj fann tankon si moun atè Matnik se ka vini teste ni an peyi-natifnatal matnik, ni an lakou-moun-natifnatal matnik epi bann-twel wouj-vèw-nwè a ki ka ale epi’y la (nan pawol Enme Sezè ek se konpayel PPM li a, peyi-natifnatal la, lakou-moun-natifnatal la, rarate-tan-ki-pase a ek ras nèg-ginen krann lan, tousa te ka fè yonn) se pou yo depareye peyi-natifnatal, lakou-moun-natifnatal matnik ta’a epi peyi-natifnatal oben lakou-moun-natifnatal an-frans lan. Se pou mande sav anfwa, kisa pou fè epi depareyaj ta’a ?
Tout tjak la atè-lakay, Matnik, se lè plodari depareyaj ta’a ka woule anni asou an fondas koulè lapo-fidji ek tan-ki-pase se anni pou dekou ninang-founang lan jik pou se gran plodayè ek kabechè tan-ki-pase matnik la te depenn ek kabeche gawoule politik Sèptanm 1870 la tankon an vire-bat (a remake) ranboulzay desitire sistenm ninnang-founang Me 1848 la. Delè menm adan badjolaj moun debiele nan mitan kabèch, yo ka gade wè fè moun tann ek konprann se menm sistenm lan ka woule jik jòdi ek ayen pa toumbile, se se an may. Nan tout peyi oliwon-latè, plodari depareyaj la toulong anba jouk tan-ka-pase ek nan dekou otila tan-ka-pase ka pran boulin pase pase'y, tan-ka-pase ka pase van, pou pòte-nouvel (oben kouri-nouvel) ka kouri lawonn flouz, san p’an akwòkò, se se menm se lang lan, (teknoloji krache-dife, Internet, chenn-liannaj sosial, tousa) se pou’y la ka toumbile aleliwon. Sa eti ki plodari depareyaj kòdjòm, si se pa plodari depareyaj nawflaw, nan an dekou fann pe vini an plodari depareyaj koubarè nan anlòt dekou ek pi douvan, plodari depareyaj ki se pe ka faroze dekatonn sosial an konpanyi moun, an lakou-moun nan an peyi pe ka koubare dekatonn sosial anlòt konpanyi moun. Plodari depareyaj nèg-ginen-krann lan, plodari palantje-l’Afrik la pe ka apiye dekatonn sosial moun Matnik ki nan fondasay tjek lèspri ras-nèg-ginen nan lang an-frans djabsoud yo a ek nan menm balan an ka foute bwa nan woul moun Matnik ki nan an lèspri matnik-peyi-karayib asou chimen wangannite-politik san rel-fann. Nan rarate tan-ki-pase, se pou toulong vèy-o-gren, rete lèspri djok, lèspri mabial, pou pa anni dekalkomani desèvlaj sistenm ninang-founang lan ek anmasogannizad la-frans lan, pou pa tounen zonbi nan peyi’w, nan sistenm-lang ou, nan kabès-fondalnatal ou, tousa.
Se pou se tann ek konprann sa eti plodari depareyaj la fondalnatal pou an lakou-moun sa sav sa ki ta’y ek sa ki pa ta’y, pou sa fondase jou-ale-jou-vire an kanman-fondalnatal sosial, apiye asou pwa kò’y, pran an letjèt nan divini, tousa. Men owala plodari depareyaj ta’a fondase anni anlè dekou sistenm ninang-founang lan, anni koulè lapo-djol, se pou towblip adan an jòlote-fidji nèg-ginen (black narcissism) eti ka debaba tout lèspri kabeche-faktore lakay an moun, tout lèspri apiye-anlè-pwa-kò-moun. Se pa anni pou vini fè moun tann ek konprann pa pe ni kanman-fondalnatal nèg-ginen tankon Frantz Fanon (1925-1961) ka matje sa nan wabap Peau noire masques blancs oben tankon E. Franklin Frazier (1894-1962) avan’y (gangan ki pase pas ninang-founang lan pa te ke pe chaye kabès-fondalnatal l’Afrik la atè l’Amerik) oben ankò nan an kabechaj pi sitire, Stuart Hall (1932-2014) epi lide eti kabès-fondalnatal la se anni pas, karetel pase, se pou se tann ek konprann plodari depareyaj la, limenm, se an djing pou fè moun sav kabès-fondalnatal la ka toumbile toulong ek se pou moun se ka vire kabeche, se ka toumbile toulong rarataj tan-ki-pase a menm lè yo ka matje’y.
Nan dekou eti tan-ka-pase ka pran boulin pase longsay-ale pou moun asou-latè ki ka kabeche pran-boulin-pase ta’a, se pou sa man ka matje pran-boulin sosial tan an (se Hartmut Rosa an sosiològ ek filozòf alman, ki kabechè pran-boulin tan an tankon an "tan-kite-tan" tan-ki-pase ek wach-lavi a nan limenm, tankon an bagay ka debaba se kanman-fondalnatal la), se memwa peyi-natifnatal la djigilòp anfwa ek se anni pou moun se rarate tan-kòtok la, la-pou-la, an hurakàn ka pase ka fè kannan dezas li, tout moun koutja ni smartfòn yo ka filmen ek yo ka ladjole se prèmie kou yo wè sa, menm lè hurakàn lanne-douvan an te fè plis dezas. Ek menm lè yo fòse sonhe an hurakàn douvan, se anni rarate ki bay asou hurakàn ta’a yo ka sonhe, David D.P. Express la (Awout 1979 anchay dezas branbrann Ayiti eti Ti Manno te bay-lavwa asou’y nan 1980 ; David te alelouya 2.000 moun atè Dominikana) pase Dorothy Henri Guédon et Les Contesta a (Desanm 1970), "toulong toulong, lapli ka tonbe… sa tris sa tris, tousa moun neye, Dorothy chaye mwen, man mantje neye, bondje pa pini nou, nou se de malere", nan 20 d’Awout 1970, an toumvan, Dorothy, te jete anchay dlo anlè Matnik (506 mm dlo oliwon Bizoden ek 680 mm atè Fourniol atè Sentmari) ek neye 44 moun atè Matnik. Se pou se tann ek konprann sa eti dekatonn teknoloji kouri-nouvel (adan’y ni pòte-nouvel tou) se pa anni pou ale tout bagay ka ale pi towtow men ka toumbile rarate tan-ki-pase a, nan fondok.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire