Irma se bat Wilma
Si se pou gade anni anlè boulin van ka soufle a 297 tjm/hè, Irma se ourakàn pi djok ki kouri asou lanmè-oliwon Atlantik la depi Wilma, 12 pou 25 Oktòb 2005. Wilma ki te alelouya 23 moun nan Karayib la (10 moun Ayiti) se ourakàn pi gran karisti (800 tjm diamèt) ki pase nan Karayib la epi van a 305 tjm/hè. Irma se anni senkienm ourakàn ki bay nan Karayib la depi yo ka mizire boulin van ek se Jilbè (9 pou 14 Sèptanm 1988) epi van a 320 tjm/hè douvan Allen (04 pou 07 d’Awout 1980) ki prèmie douvan.
Dapre kouri-nouvel National Hurricane Center (NHC), nan 08 hè nan pipirit la, masonn-zie Irma te a 25 tjilomèt anba-solèy Sen-Maten ek a 24 tjilomèt anba-solèy/anni-solèy/anba-solèy Angiya ek te ka fè chimen anba-solèy/anlè-solèy/anba-solèy, nan an boulin 26 tjm/hè. NHC kabeche ourakàn lan ke pe tjenbe karetel ta’a nan de jou ka vini. Nan dekou nouvel-matje ta'a, Irma te ka fè chimen'y a 18.6° anlè l'Ekwatè epi 64.9° anba-solèy liy Greenwich la. Se prèmie kou eti an ourakàn ja trape tousa boulin van avan'y se rive nan lanmè karayib la eti ki pi cho pase lanmè-oliwon Atlantik la ek se prèmie kou tou eti'y ni tousa karisti (owonzon 750 tjilomèt diamèt), se pou konte 150 a 200 tjilomèt diamèt nan ourakàn (van ka woukle a plis pase 120 tjm/hè) ek 300 a 400 tjilomèt owonzon nan toumvan (van ka woule nan mitan 90 ek 119 tjm/hè) ek 150 a 200 tjilomèt gwo-gren. Se nèyè pou tousa, anchay nouvelis èche mete moun nan kakarel epi "Irma is shaping up to be the most powerful hurricane ever recorded in the Atlantic", tankon ourakàn ki te ke pi djok (ek pi djenm) nan tout ourakàn ki leve asou lanmè-oliwon Atlantik la jik pou yo se bay an rel 6 asou zandal Saffir-Simpson lan ki trape anni 5 rel.
Ourakàn oben hurakàn ka leve nan chalè dlo-lanmè lantiray tropikal ek ka kouri èche an tè, menm piòpiò pou ladje bawdaj yo. Chak lanne depi prèmie Jwen jik dènie jou Novanm, anchay ourakàn ka janbe lanmè-oliwon Atlantik la, anchay toumvan oben kavalaj van-toumvaran ka tounen ourakàn nan lanmè Karayib la, vini simen dezas nan lantiray kontinan ameritjen an. Ourakàn la (u:akàn, toumvaray nan lang tayino) se an wach laliwonn lan.
Palab tala ka dividje an wach toumvaran depi nanninannan pou amerendjen (tayino Kiskeya a) ki te ja ka kriye’y konsa avan menm eropeyen te mantje neye atè Gwanahari (yonn adan se kare-tè Bahamas la, lajounen jòdi), nan 1492. Moun lanmè-oliwon Pasifik la ka kriye wach toumvaran an “typhoon” (t’ai-fung, gran van, nan tjèk wanniwannan chinwa) ek moun lanmè-oliwon Endja simie bay tit “siklòn”, sòti adan Kuklôs, grek la eti ka depenn lide "sèpan" an), se pou tann ek konprann, lamenm la, ourakàn oben hurakàn, se an wach chalè dlo-anlè nan lanmè-oliwon. Lang la se pa anni palab tou-yonn, se an kout-zie-kabeche asou lavi oliwon-latè (weltanschauung), delè jik an we-feeling, sa eti kreyolis ek kreyolè Ayiti, Gwadloup, Gwiyann, Matnik pa fouti tann, ni konprann. Moun peyi karibeyen otila lang franse ka simèwje, se se pianmpianm oben nan tjek lang kreyol tjòlòlò, rive bliye palab amerendjen an ek vire-do anlè kabès siantifik la ek kriye’y “siklòn” tou, menm franse a vire pran palab amerendjen an, u:akàn ek kriye'y "ouragan", nan an malaksay flouz epi “orage” (dekou lakataw) lang an-frans lan. Aha ! Se pa ti desèvle lang an-frans lan desèvle moun peyi ki te anba jouk La-Frans.
Nan kabeche moun se ka kabeche se ourakàn lan oben se toumvan an, se pa anni pou plere asou van ki vante oben dlo ki monte, lawviè debòde oben woule-lanm depotjole lestè a, an ourakàn se an dekou lapli-tonbe/solèy-chofe (weather) oben menm an wach karenm-livènaj (climate) men, plis pase sa, se an dekou sosial nan sa eti moun, nan kare-kay yo, nan bouk yo, nan lakou-moun yo, nan peyi yo, oben gouvelman nan se peyi a ni pou sitire, vire sitire yonn-a-lòt la, kontaj se tjouns lan ki ka ale epi yonn-a-lòt la (ou pe ke sa separe sa'w pa ni pou ta'w), mete nan brann pou lapli ourakàn oben toumvan an pa se neye moun ki pi kalbòy oben kanyan, van ourakàn lan pa se chaye kay ki pi flòkò anlè fondas yo.
Se pou nou doye, depareye, pa jenhen mete kantekant se se pou lonyen yo, ourakàn lan (eti moun Matnik kriye siklòn epi lèspri lòlòy franse yo a) epi toumvan an ek kavalaj lapli-oliwon oben gwo-gren, tou. Nan wanniwannan moun ka lonyen lapli-tonbe/solèy-chofe a, yo ka kriye ourakàn (hurricane nan angle, huracán nan panyol, furacão nan brezilien, kimbunga nan swahili) tout penteng van-toumvaran otila boulin se van an pi wo pase 117 tjilomèt-kouri nan an hè, se pou tann ek konprann, lamenm la, an toumvan (storm nan angle, ebílí nan ibo, tormenta nan panyol, temporal nan brezilien, íjí nan yorouba) se an penteng van-toumvaran otila boulin van pa ka janbe 117 tjilomèt-kouri nan an hè ta’a. Toumvan ja toumvan konsa boulin van an pi wo pase 62 tjilomèt-kouri nan an hè, anba boulin van ta’a se an kavalaj lapli-oliwon oben an gwo-gren. Tout se penteng tala ni lapli adan yo ek se nèyè pou moun se rive tanne k konprann se lapli a ki pi djenm nan tousa.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire