An moun-politik natifnatal matnik

Aimé Césaire

(1913-2008)

Nan matje-douvan'y lan, Edouard de Lépine ka jete an zie dekinaye asou depareyaj tenmbolizan ta'a eti ka fè matje-poenm ek matje-teyat Eme Sezè a trape anchay liv, owonzon an 100-epi, la eti matje-politik la pa rive menyen an 10-epi ek se anni djoumbat politik nan kawbe plodari-politik franse a ki rive trape an zorèy-tann-plodari ; Eme Sezè te rete 56 lanne ka gouvelnaye Fòdfrans, bouk-gouvelnaj atè Matnik, san jenhen pèd an jout-politik, pase ek vire pase 12 kou yonn-dèyè lòt, 48 lanne tankon plodayè-politik (1945-1993) nan kawbe plodari-politik an-frans, te kabwate kawbe-gouvelnaj kare-tè franse atè Matnik (Conseil Régional) nan 1983 ek 1986, te plodaye nan kawbe-jeray kare-tè franse atè Matnik (Conseil Général) nan 1945 a 1949 ek depi 1958 jik 1986, ek plis pase tousa te fondase ek kabwate PPM (Parti Progressiste Martiniquais) asou 43 lanne ; tout bagay ka fè an longsay-ale politik pou fè sa brile an moun.

Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, se de liv ta'a (ni de zòt ka vini dèyè) se le vire mete Eme Sezè nan fetay lakou moun-politik atè Matnik la, prèmie moun-politik matnik, nan tout tan-ki-pase. Men ni de bidim bwa-kore asou chimen palantje Eme Sezè tankon prèmie moun-politik matnik, yonn se nan apiye eti'y te apiye pou Matnik te vini an kare-tè an-frans, kantekantaj sosial, se te mande tenkant pou Matnik te djigilòp tankon peyi ; ek lòt la, menm si'y te vini, lanne apre, ka plodaye asou an "doubout-moun matnik" jik an peyi-natifnatal matnik, plis kabechinen pase dòt bagay, se pou nan 29 Me 1981, menm Eme Sezè ta'a te katjete an "kanmpo-politik" eti te ka apiye bawouf politik Maws 1946 la ; men plis, an karetel politik anchouke Matnik tankon kare-tè an-frans nan Karayib la, An-an 1958 la, "Plodari twa-karetel ek senk lavi-san-chenn", 1973 la epi tout plodari koubare lide an wangannite-politik atè Matnik eti E. Sezè ek se konpayel li a te palantje, jik nan 2008 ek PPM Sèy Lètchimi an ka palantje lajounen-jòdi.

Nan badjolaj politik se konpayel Eme Sezè a se Plodari asou anmasogannizad la  (Discours sur le colonialisme) ek Lèt ba Moris Torèz (Lettre à Maurice Thorez) la eti se te de gran matje-politik fondasè PPM lan ; ek Lèt ba Moris Torèz la ka bout prèmie liv la tankon pou Edwa Dèlepin fè nou sav apre lèt ta'a, Eme Sezè te wouvè an dekou politik krache-dife. Se anni nan dekou se matje ta'a otila Eme Sezè te ke doubout djok, nèg-ginen, nèg-fondalnatal (men pa moun-natifnatal-matnik pou sa), "man kominis pou moun-matnik man ye", douvan masogan an, douvan moun l'Ewòp. Men Edouard de Lépine limenm, nan matje-douvan an, ka depenn twa lide-fondas plodari politik Eme Sezè a, eti fok te ke liannen yo epi twa gran matje politik, twa gran dekou goumen politik Eme Sezè a. Prèmie fondas la se katjetaj lakou-moun nèg-ginen an, jik lèspri nèg-nwè a,  ki te bay adan jounal-plodari l'Etudiant Noir la. Edouard de Lépine te pran de plodari-matje ta'a, "brayès nèg-ginen epi ti-lèspri ewopeyen nwè a" ek "konsians ras ek konsians ranboulzay" eti Eme Sezè matje avan laj 23 lanne anlè kabèch li, anni di nan brayès li, pou te apiye tijay ek fondas plodari politik Eme Sezè a. Men se lamenm dèyè sa eti Eme Sezè ka ale plodaye pou larel-angloupaj-politik la, anchoukaj politik peyi Matnik la adan sistenm-gouvelman an-frans lan ; man pa'ay sa di Repiblik An-Frans pou sav mwen fout sav lide Repiblik la pòkò nepi anchouke djok adan sistenm-gouvelman an-frans lan, lè se pou mete kare-tè lòtbòtsay adan, nèhè jik jòdi, pou pektekole lèspri tibolonm se palantjè-peyi matnik la. Men  Edouard de Lépine pa le wè an distopay politik isiya la, an distopay politik tenmbolizè, se pou'y matje an "pa tann-ek-konprann kòdjòm", an kout "bo tjou bondje, bo tjou djab nan menm balan an", an mazimaza tankon lang Ayiti a ka matje, nan sa eti Eme Sezè ki te le tire nèg-ginen desèvle anba zatrap masogan an, fè pou yo vini yo menm, katjete kanman-fondalnatal nèg-ginen yo, te ka ale pòte an plodari-matje ki te ke mare moun atè Matnik, men Gwadloup, Gwiyann tou (twa peyi otila nèg-ginen an te piplis flouz) anba chenn larel-angloupaj-politik an-frans lan (man tounen lang mwen nan bazou mwen sèt kou avan matje sa), fè yo djigilòp tankon lakou-moun asou latè.

Edouard de Lépine ka matje se moun atè Matnik ki te vote ba se konpayel kominis la, voye yo fè "konmision" mande pou yo se vini franse tankon franse an-frans lan. Man se ri Edouard de Lépine men ri diri plere lantiy ; piplis se plodari politik 1935-1956 la ka fè nou li an bidim lèspri angloupaj-politik, an lèspri lèwdou-tjè-koko ba Viktò Chelchè, kontel nan wabap an rete-koze epi Jàn Lero (jounal 45 Jistis - Novanm 1947) : "Sa ke fè nou wè nan de koko-zie nou, Chelchè pa te mete nan brann pou ayen". Man se ri  Edouard de Lépine, pou li man ka li nan dezienm liv la, matje politik 1957 pou 1971, Eme Sezè te ja ka tjoke an katjete djoktòch politik atè-lakay, tout se plodari nan kawbe plodari politik an-frans lan se pou mande plis tjouns branbrann men janmen mande se se brazonn an tjouns politik, ayen ki ka ale nan karetel an lanmen-djok politik atè-Matnik, ale wè an djoktòch politik atè-lakay, an gouvelman atè-lakay. Man ka vire matje sa isiya la, nan twazienm konsit PPM lan, nan 12 ek 13 d'Awout 1967, mande trape tjouns politik la ba lakou-moun-natifnatal matnik la, se anni an "lanmen-djok politik nan an kare-peyi an-frans", tankon se gran kare-tè Itali a, an lanmen-djok politik tjòbol tankon liy 74 fondas-politik an-frans lan, lajounen-jòdi. Se pou se tann ek konprann sa, se de bagay, yonn Eme Sezè se te an kokofiolo nan politik, se limenm ki te katjete nan an rete-koze latele nan se lanne 1990 la, "sa eti moun matnik te ka mande anfwa, se te pou bout epi an gouvelnaj isenbòt, an gouvelman anmasogannizè, se te pou bout epi djoktòch san laliman gouvelnè a, bout epi depareyaj ras-moun an [...] Mi se sa moun matnik te ka tann ek konprann lè yo te ka pale asou larel-angloupaj-politik ek palab la man toumbile'y pou tembolize eti wach-dèyè'y pe ka tenmbolize moun. Man di kare-tè an-frans, se te tankon an vire-kabeche", se te pou di yo kouyonnen nou, anni kouyon yo ka kouyonnen, men pou sav tout moun matnik sav volkan brile tout kouyon atè Senpiè nan 08 me 1902, Eme Sezè se te an mapipi konpayel larel-angloupaj-politik la. Pou se politikè an-frans lan ki pa te jenhen topaye kòtok anlè sa, se pou, limenm Eme Sezè, te toulong badjole an katenn nèg-ginen, tankon an djendjen, jik an welto, eti se anni Frantz Fanon ki rive konprann sa, "man le vini kon masogan an (kantekantaj sosial) men yo pa le, sa pa nan lèspri mabial la, man ka fè wol bat pou kanman-fondalnatal mwen adan ta yo a, ek ka espere vègle yo, an jou yo ke anni wè mwen kon moun yo", se sa, mas katenn nèg-ginen an adan se mas Frantz Fanon an.

Dezienm lide-fondas plodari politik Eme Sezè a, nan matje-douvan Edouard de Lépine lan se, nan menm rel epi  katjetaj lakou-moun nèg-ginen an, se katjetaj ek bat pou kanman-fondalnatal lakou-moun-natifnatal matnik la epi lanmen-djok eti'y trape asou divini'y, mande pou Matnik se ka trape an wangannite-politik. Edouard de Lépine se an mapipi plodarelè tan-nanninannan ek se pou'y fè nou li, katjetaj ta'a te ja ka bay nan 1949 menm si'y se vini ka bat-lawonn nan mitan se lanne 50 lan. La tou, man se pè ! Jik jòdi, nan 2017 ta'a, piplis konpayel politik PPM pa adan lide an peyi-natifnatal matnik, menm si yo se ka badjole asou an lakou-moun-natifnatal matnik, menm si yo se ka bat lari Fòdfrans, chak chak 1^e Me dèyè an bann-twel, "djoktòch-politik pou peyi-natifnatal matnik la", yo pa ka wè'y andewò an kantekantaj sosial epi larestan kare-tè an-frans ; nan mande-sav Matnik 2010 la, se kanmenm an bwabwa-politik PPM ki ale kale djol li  mande moun ale vote kont lide an tèp matnik nan repiblik an-frans lan ek pa te ni pèsonn nan PPM pou te rive fè'y konprann "kantekantaj sosial" ta'a, nan an sistenm-gouvelman anchay kare-tè, se te an lespwa-mal-papay. Owala larel-fondas-politik an-frans lan te ka nonmen chak se peyi dèyè-dlo a, liy 72-3, se te pou'y te depareye yo, Gwadloup se pa Gwiyann eti limenm se pa Matnik, tousa ; ek chak se kare-tè ta'a, te ke ni divini politik yo ki ta yo nan sistenm-gouvelman an-frans lan, ek se pou yo sa defann tèp yo ni pou ta yo. Isiya la, nou pòkò nepi adan an djoktòch-politik atè-lakay ; men, liy yonn lan, La-Frans se an peyi yonn men sikti'y demitannen, chak se kare-tè a trape an lanmen-djok pou an mete-nan-brann atè-lakay asou an konpanyi larel lavi-toulejou. Se pou se tann ek konprann, jik jòdi, PPM Eme Sezè a pa rive sòti adan bat-lawonn pou "kantekantaj sosial" kominis 1946 la, tousa ka fè moun wè nan de koko-zie yo, menm moun ki pa fouti se se li lang natifnatal matnik la, nan 1946, se te  larel-angloupaj-politik tenkant eti se kominis la te mande.

Twazienm lide-fondas plodari politik Eme Sezè a, nan matje-douvan Edouard de Lépine lan, se rive Eme Sezè te ke rive fè lide sosialis la (kominis-pòpòf la) woule kantekant epi lèspri demokratik la, Eme Sezè bat Lev Davidovitch Bronstein (Trotsky) epi 4^enm lawonn-latè'y la. Isiya la, Lèt ba Moris Torèz la ka peze kòtok, tenkant tou ; nan lavi politik matnik la, si Eme Sezè pa te j'en pouse bwa anba dife, ek si an ti krèy konpayel wangannite-politik la te rive rete nan PPM nan tout dekou ladwèt rache-koupe an-frans lan, jik nan 1981, lèspri djenm pou koubare lide wangannite-politik la konsa lagòch sonmas la te rive ka  gouvelnen an-frans, ka tankon tjobole lèspri demokratik Eme Sezè ta'a. Demokrasi a se pa anni pou kite distopayè voye labou, plodaye, menm ta'a ka krache anlè'w la tankon moun-asou-latè, demokrasi se toulong pou an lakou-moun se mèt kò'y, se apiye anlè pwa kò'y ; se tout lèspri plodari wangannite-politik la. An lakou-peyi ki pa se adan lèspri apiye-anlè-pwa-kò'y, se pa pe an lakou-peyi ki adan an dekou demokrasi, se pa moun ki pare pran letjèt nan divini.

Matje politik Eme Sezè ta'a, jik nan 1971, men pou depotjole eti plodari "kanmpo-politik"  owa lanne 1981 an, te vini depotjole tout kabès politik matnik, jik pou lajounen-jòdi palantjè-peyi a (MIM, l'Indépendance) ka mare liannaj gouvelnaj epi ladwèt kanman-fondalnatal an-frans lan, nou pe tann ek konprann, PPM pa te bay douvan se se an kabel, epi pa te rive anchouke se se an tjouns politik nan dekou pran konsians politik se lanne 70-80 an, menm si bouk Fòdfrans te gran kawbe nan dekou vire-pran kabès-fondalnatal matnik la nan mitan se lanne 70 la. Se de liv Matje-politik Eme Sezè ta'a ni an bidim faro politik adan yo, nan sa eti yo ka fè nou li an plodari politik an-frans, nan kawbe plodari-politik an-frans lan, ki toulong adan an lonje-lanmen-mande men tankon an katenn "zòt ke ni sa pou ba nou", toulong adan an djoubap anba-fèy nèg-ginen/masogan, ek atè Matnik, nan se wèt La-Trenel-Sitron oben Bò-kannal la, La-Volga, an bat-lestonmak we-we-we, "nou se nèg-ginen" oben delè konsa, an mande respe ba "Matnik peyi nou".

Pimpe Isiya