Nan dekou rete-sonhe deblozonn 8 Me 1902 a

Volkan Matnik la

Nan dènie sanmdi-Dimanch mwa Avril ki fini pase, kawbe lonyen latè-tranble nan kawbe-lonyen-kabeche Karayib la, Seismic Research Centre (SRC) University of the West Indies atè St. Augustine Campus, te stanmpe an kannan 43 latè-tranble kouri-rel lèkètè oliwon Kick ‘em Jenny, an volkan a 160 mèt anba-lanmè, nan 8 tjilomèt anlè-solèy Grinada ek 25 tjilomèt anni-solèy/anba-solèy Kariakou, yonn adan se Grinadin lan anba gouvelman Grinada, nan 12. 30° anlè  l'Ekwatè epi 61.64° anba-solèy liy Greenwich la. Volkan 1300 mèt wotè ta’a pou 5 tjilomèt djamèt nan fondas la pòkò nan kòporans volkan Matnik la, 1397 mèt anlè woule-lanm lanmè a ek 15 tjilomèt djamèt ek blayi asou owonzon 120 tjilomèt-kare.

Tankon Kick ‘em Jenny  la ka dekatonnen deblozonn dèyè deblozonn, ni 300.000 a 400.000 lanne, volkan Matnik la te fann lanmè fetaye  ek te vini soude de kare-tè-danme nan lanmè, an ti kare-tè-danme Prechè/Gran-Lawviè lajounen-jòdi ek an bidim kare-tè-danme depi se 5 Piton Kawbe a (ki te fann lanmè fetaye ni owonzon 1 milion lanne) jik Mòn kreve-tjè Sentàn lan (nan twa premie volkan Matnik, ki te fann lanmè fetaye ni 2 milion lanne pase) volkan Voklen an ek Mòn Paviyon (Karavel la, Latrinte a) se de ta’a tou te fann lanmè fetaye ni 2 milion lanne pase, rive Mòn Jakòb, ki fann fetaye lanmè ni 1,5 milion lanne ; Matnik se anni volkan, ni plis pase 9 la eti Enmen Sezè, mèt-tirad lang franse a te rive konte, la  eti piplis moun Matnik pa fouti konte plis pase yonn, Volkan Senpiè a, eti menm si se anni bouk Senpiè eti’y te brile, fè’y fè sann, nan Jedi 08 Me 1902 ta’a, a 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la, alelouya-zakasia 28.000 moun te ka rete nan bouk la plis 5 a 7.000 moun owonzon ki te vini pare sann se prèmie jou a atè Senpiè ek fouyaya ki te vini lonyen, vini Volkan Matnik pou rale eti’y te rale dife anba tout se volkan ta’a ek pou moun ki te konnèt Matnik oliwon-latè anni pou dezas 08 Me 1902 ta’a.

Lang la ka pòte anchay isiya la, eti se pa anni pòte-nouvel men fè pou an penteng rete nan memwa moun, tjenbe nan tan-ka-pase, jik letjete djouboum nan divini. Pa di yo di'w, an penteng tankon deblozonn 08 Me 1902 a pa ke sa tjenbe nan lang an-frans lan otila ni anchay penteng peyi-natifnatal franse a ka pe bay, kon'y pe ka tjenbe nan lang Matnik la otila se nich-lavi'y ; konsa an moun doubout anlè an mòn Matnik (Mòn-Alma, Mòn-Bale, Mòn-bel, Mòn-Bizoden, Mòn-Bouche, Mòn-de-ès, Mòn-dekade, Mòn-Dimoze, Mòn-Djinen, Mòn-Galocha, Mòn-Jakòb, Mòn-kabrit, Mòn-Kongo, Mòn-Konil, Mòn-Kreve-tjè, Mòn-Lakwa Mòn-Lawche, Mòn-Paviyon, Mòn-Perou, Mòn-Pitjèt, Mòn-Pito, Mòn-Poutoun, Mòn-Seron, Mòn-van, Mòn-vè, Mòn-Voklen, Mòn-wouj, se dèyè mòn ki ni mòn) se pou'y sansle anlè volkan Senpiè a, tankon an papa oben manman mòn, mòn ki mòn tout mòn Matnik. Se anni pou kriye’y Mòn Matnik la oben volkan Matnik la.

Se pa pou ale konprann Matnik se anni an volkan ki ni ek pa te ke ni dòt bagay oben tan-nanninannan Matnik se anni deblozonn 1902 a, se pa anni an kou volkan an pete atè Matnik, se pou se tann ek konprann volkan ta’a se plis pase deblozonn 1902 a eti ka rete bòdò nan memwa moun Matnik ek ka depareye yo tankon lakou-moun-natifnatal asou latè. Tout volkan oliwon-latè pa menm volkan an, mi volkannis oliwon-latè ka depareye senk potjel deblozonn eti, lanne apre lanne, yo ka mete dòt anlè'y. Men se pa anni sa, an menm volkan pe ka toumbile deblozonn dèyè deblozonn, volkan Senpiè avan deblozonn 1902-1905 la se pa menm epi volkan Senpiè dèyè deblozonn 1929-1930 lan. La-pou-la, an deblozonn volkan se pa an dezas ka rive an jou konsa, pou an bondje ki te ke pran seraj dousinè katjòt-aleliwon ; se anchay ti toumblow douvan ek anchay ti toumblow dèyè mapipi deblozonn lan, an simèwjay dlo-cho, an lawviè-labou debòde, an lodè ze-pouri ka pit, anchay rel-fann-tè, anchay ti douk latè-tranble, bèt-a-zel ki pa sa vole oben fonmi ek zandoli ka djigilòp, anchay chen ka plere, gran lajounen mannikou ka trennen nan chimen, tousa adan. Rarate nan lang franse a ka toulong pran deblozonn 1902-1905 lan asou anni an jou, 08 Me 1902 a 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la. Se anni rarate nan lang natifnatal Matnik la eti ka pe fè depareyaj ta'a, rive fè moun konprann an volkan pa ka deblozonnen zoup an jou konsa ek chak deblozonn lan ni an potjel, an djokte, an simèwjay, an boulin, an koulè sann-dife, ki ta'y. Se pa anni boulin magma a adan fouka a oben simèwjay gaz la ki ka fè toumbilaj ta'a, se rarate a dabò-pou-yonn. Se pou mande sav ki lespri asou deblozonn lan eti lang Matnik la ka pe fè kouri lawonn ? Ki divini eti lang Matnik la ka anzobrayte ba volkan Senpiè a, la eti lang franse a silèkse'y (mare'y djok) nan deblozonn 8 me 1902 a, 8 hè epi 02 minit, nan pipirit la ?

Rarate a flòkò, si se pa lòlòy, atè Matnik. Toulong an pawol dòmi-dewò otila lang an-frans lan se ka malelive lang matnik la, an laliwonn san djing mabial, an tan-ka-pase san penteng chouk otila an rete-sonhe se ka anchouke oben ale sere vire pran balan. Raratè Matnik la se an tjoupèpè, moun anni djendjen, pou wè eti'y pa sa wè lang laliwonn/tan-ka-pase matnik sitire pianmpianm, nan zie ek pou depotjole eti'y ka depotjole'y nan chak pawol li. Deblozonn Volkan Senpiè a, nan 1902-1905, rete pri adan rarate lòlòy ta'a; nan franse desèvle a oben nan pale-kreyol djendjen tjanmay la, penteng ta'a se anni an jou fann, ayen douvan'y ek ayen dèyè'y.  

Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-kanmo eti te ke ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis la, moun-ki-pa-sav; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase ta'a plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang lan kouri lawonn nich-lavi'y, delè menm dekouri lawonn, vire kouri lawonn; an kontaj jou-apre-jou tout tjouns ki ka bay nan an laliwonn, nan an peyi. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje bililik-aleliwon karayib la pou tjek lespri laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa yas eti si deblozonn 08 Me 1902 a te rive, blo, brile 28.000 moun owonzon, debaba gran-bouk Senpiè, men se rarate eti moun Matnik ka rarate penteng ta'a, nan an lang ka anchouke'y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè'y tankon penteng nan lavi a ek ka pe mete moun matnik nan liannaj epi mon oliwon-latè.

Pou plis Pimpe Isiya