Derek Alton Walcott
chape kay abolay
Se nan pipirit la, douvan jou, lè otila se poèt ka chape nan abolay, moun peyi-karayib pa ke sa pale asou Derek Walcott san rete sonhe, se se towtow, Edouard Glissant. Se de poèt ta'a te tankon lanmen nan lanmen nan lide an zeskay, an danma anba lanmè a, Derek Walcott se te lanmè Karayib la, Edouard Glissant te plis nan tjek matje lanmè-oliwon Atlantik la tankon pou voye'y miklon. Nan lanmè karayib Derek Walcott la, ni toulong, an lanmen-asou-tjè men se pa pou sa de poèt la pa te ke sa vini bokante nan anchay pas oben paswel otila plis pase an memwa se an bay-lavwa dous te ka tjoke divini karayib ta'a.
Man pa'ay anni matje, isiya la konsa, Derek Walcott se te poèt lanmè oben kanman-fondalnatal karayib la, tout moun ke sa matje sa, se asou lide ta'a eti kanman-fondalnatal karayib ta'a te ke sa chaye tout wach-lavi moun pe fè oliwon-latè ; se pou konprann lamenm la, Derek Walcott, plis pase Edouard Glissant te ja ka kabeche nan bililik-aleliwon karayib la.
Lanmè Karayib ta'a, se pa anni an kannan pok dlo sale kole yonn bò lòt, se toulong, lakay Derek Walcott, lakay Edouard Glissant tou, an kouri-lawonn tan-ka-pase, an pran-pawol asou tan-ki-pase ; men si lakay Edouard Glissant tan-nanninannan ta'a se anni pou rale an divini, lakay Derek Walcoot, tan-nanninannan an se an chouk otila moun ka pe pran an wouspel avan pran letjèt nan toumvarel tan an. Poèt karayib Sentlisi a te enmen tan-nanninannan an, poèt karayib Matnik la te pran seraj tan-nanninannan an ek te ka fè tousa'y te pe pou depotjole'y, debaba'y jik pou te fè tan-nanninannan ta'a pati asou an kout nèg-mawon, jik pou te fè moun peyi-karayib "sòti nan divini ka rive".
Derek Walcott te toulong apiye asou sa eti limenm se te an poèt, an matjè-raratè peyi-karayib, ek se pou wè lanmè Karayib la tankon an wouvè laliman ale, lanmè a se pa an barank otila moun ka towblip, pèd kò yo, tankon Frantz Taillefond, anlè Pourquoi Pas'y la, ki pa te jenhen vire lantje nan makadè Tatann lan, bat lanmè, rive Venezwela, kanno a an pany ; "fè-yonn lan anba lanmè" se pou te tann tan-nanninannan an tankon an liann pou mare ansanm, pi douvan, se te pou tann se anni lanmè a ka pe fè nou lakou-moun, delè jik moun asou latè. "Fè-yonn lan anba lanmè" se te pou tann ek konprann djing eti zie pa sa wè, pa pou wè, ek se anni se poèt la, Derek Walcott ek Edouard Glissant, nan lonyen yo ka lonyen wèy-oliwon toulong, te ka pe fè moun wè'y, si se pa sansle anlè'y. Lanmè a, lanmè Karayib la, se pa anni an woltonn dlo, se tan-nanninannan ta'a ki pase ek ka toulong vire vini nan lavi toulejou, ka fè gòj anlè moun men plis pase sa, an sa-rarate tan ta'a otila laliwonn lan (lanmè, tè-danme a, fondas, chimen-mache, chalè-solèy la, klète-lalin lan) ka lonje pal ba chak moun an ba yo tjek rete-djok, tjek rete-djann, se pou di an moun an vire-tann-ek-konprann tan-ki-pase ; Omeros, se te pou bliye se djanmbel l'Ewòp la ki two alsa moun-asou-latè, ka pran seraj moun asou-latè ek pran an lanm-a-kouri, bat-lanmè pou rive anlè an tè-danme, se silon ; Derek Walcott se poèt lanmè Karayib la.
"We were the light of the world!
We were blest with a virginal, unpainted world
With Adam’s task of giving things their names"
(Nou te limiè-klere lavi-ka-woule
Nou te aye adan an lavi san kras, san lapenti
Anni pou Adan te ba chak bagay an tit pou ta'y)
Isiya la, plis pase adan se matje Edouard Glissant an, se moun peyi-karayib la ka rive chape anlè se gangan yo a, anlè mès peyi otila yo sòti, pi nolfok ek se anni Derek Walcott ki te pouse jik la, Karayib ta'a se te ke an lakou-moun, moun asou latè, ki rive chape anlè ti-lèspri ras-moun an. Derek Walcott te toulong matje sa (se te an tit jounal Caribbean Contact ek nan liv-kabeche ta'a What the Twilight Says) eti tout leve-doubout politik ki te ke fondase asou ras-moun (koulè lapo fidji moun, chive grennen/chive kouli) te ke depotjole lèspri-divini ek kabès-peyi karayib ; se pa anni pou te ladje kout-soubawou rayi-ras-moun an nan chimen (se an kouyonnnad l'Ewòp eti tout moun oliwon-latè vale glouk), se te pou rive fennte tan-nanninannan ta'a, pou pa te rete pri anba'y epi tann ek konprann piplis moun Karayib la (se ta'a yo ka kriye nèg-ginen an) te ke toulong rete anba jouk.
Poèt la limenm pa rete plere anlè djoubap koulè lapo men te lonje dwèt, san patate, asou djoubap krèy sosial la, pije moun ka pije, bok moun-peyi ka pran anba gouvelman peyi lòtbòtsay jik gouvelman atè-lakay oben tout kawbe djoktòch ki rete adan menm sistenm pije-moun nanninannan an, sistenm dekou demounize moun lan. Poèt Sentlisi a te ka lonje dwèt asou tout kout-malfentè, tout rayi-ras-moun men se pa pou te rete ka kanni anlè sa. Pou rive chape anlè djoubap rayi-ras-moun ta'a fok sa ale pi nolfok pase se lang l'Ewòp la, ladje lang anglitè a, lang an-frans lan, lang espany lan, lan pòtidjal la, nan chimen.
Anchay lang ka kouri lawonn poèm Derek Walcott la, se tankon pou vini katjete poenm ta'a toulong nan an pran lang epi laliwonn lan, tout laliwonn lan. Se pa anni pou lang-pale atè Sentlisi a se ka bay lavwa nan menm dekou epi lang anglitè a, delè an kras lang grek nanninannan, an kras lang laten nanninannan, se pa anni pou an pale-jamayik, an "patwa" trinidad, delè an kout panyol oben an palab yorouba ki janbe tan-ka-pase, tousa ki te ke fè moun ka li poenm Derek Walcott la pran Babel, mach-monte dèyè mach-monte, se anchay nate-denate-vire-nate, anchay fè ek defè latjòt ; isiya la konsa, se lang lan adan an liannaj pran pawol towtow, yonn pa ka krache tja anlè lòt ; Sentlisi se peyi anglopal, nan peyi franseopal, lang an-frans lan ka krache tja anlè tout lang oliwon ek pa le tann pale tilili-lang.
Larel-kabeche ankreyolizay la te ka bay dri lakay Derek Walcott tou, nèhè menm plis pase lakay Edouard Glissant ki te fondase palab-plodari ankreyolizay ta'a. Se tout seraj eti lang an-frans lan (tankon lang sistenm-gouvelman) ka pe pran anlè lang ka kouri lawonn nan menm kare-tè epi'y la eti lang anglitè a ka kite woule, woule woule zòt, nan vire a nou a wè. Atè Matnik, 66 tjilomèt lanmè anlè Sentlisi, lang an-frans lan ka ratibwaze ek debaba oliwon'y, pa ni pase lanmen, pa ni p'an wouspel, ek moun desèvle se an bat-manman ; simie pale franse-bannann pase yo se pale lang matnik la, fè'y wakle, ranbonni'y, mete'y toulong pi nawflaw. Se pou sa poenm Edouard Glissant an pa wouvè chimen ba lang matnik la menm si'y se ba laliwonn lan tout plas li, menm si'y se ba'y an kote-rete, an kote ka anchouke moun, ba yo an fondas apiye pou pran letjèt nan divini ; "nou sòti nan divini ka rive ek se ba nou lè pou nou pase", se pou se tann ek konprann, se anni laliwonn lan ki fondalnatal, tan-nanninannan an se anni anchay djing pou bare chimen vire nan dangpantang demounize-moun an. Poenm Derek Walcott la te ka tjoke tout se lang lan, ta Edouard Glissant anni de lang (lang an-frans lan ek lang-pale matnik la, flòkò ek patatè), poenm Aimé Césaire a se te anni an lang an-frans wototoy, ka krache tja-kaka anlè lang matnik la, pa te menm rive tann ek konprann an laliwonn matnik, tjek atè-lakay eti te ke ale tjoke oliwon-latè. Nan peyi-karayib ki pase pas demounize-moun lan, lang lan pa jenhen pe trase bolonm chimen'y, se sa Edouard Glissant ek Derek Walcott te rive tann ek konprann flouz.
Matje se toulong an dekou vire-li, vire-kabeche tou ek poenm lan se pou tankon ni an djol-dou (pou fè lakikin-bekin Ayiti a) douvan tout dousin eti lang natifnatal an peyi ka pe anchouke. Delè se pou rive ladje dousin an peyi pou pran dousin anlòt peyi men se pa redi chèz bò tab, ladje an lang-peyi pou pran lang an peyi lòtbòtsay. Derek Walcott te gade wè leve tjoke tout dousin peyi-karayib oliwon ek se anni se lang lan, nan dekou an tilili-lang otila'y te ka pe fè se driv ta'a ; nan poenm tankon nan matje teyat, apiye anlè lang anglitè a, bay ranm epi lang sentlisi a, dòt lang peyi-karayib, dòt lang peyi l'Ewòp tou, pou rive mete laliwonn kabès-peyi a nan brann. Lide ta'a eti Derek Walcott te ale pi nolfok pase Edouard Glissant nan bililik-aleliwon karayib la, plis pase ankreyolizay, plis pase an pimpe-douvan kòtòf se lakou-peyi a, an toumbilaj longsay-ale epi anchay diskoupe, anchay rel-fann, anchay vire-anchouke, anchay vire-kabeche-longsay, tousa ka apiye pou an pran-boulin tan-ka-pase.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire