Nan dekou rete-sonhe André "Zoupa" Aliker (1894-1934)

Pòte-nouvel la, atè Matnik

Pòte-nouvel la se toulong pou kouri dèyè tan-ka-pase dawlakataw, gade wè tankon tizi pran-boulin tan-ka-pase a ki ka bay nan tout peyi ek/oben kare-tè oliwon-latè pou sistenm-lang peyi l'Ewòp anba-solèy, ek tout kout-zie asou wach-lavi eti yo ka fè kouri lawonn, ki ka tjoke tenkant tout se kabès-peyi natifnatal la, jou-ale-jou-vire. Pòte-nouvel la, se pou wouvè an peyi asou latè-wonn lan, asou laliwonn jeopolitik li, pi douvan se pou tan-ka-pase se anni fè yonn oliwon-latè. An bat-manman nan peyi anba-jouk, pòte nouvel se pou toulong anchouke wach-lavi peyi-lòtbòtsay nan mès atè-lakay, sa eti ka vire trase lantiray peyi natifnatal la toulong, jik pou'y se ladje wach-lavi peyi'y, delè.  

Nan peyi anba-jouk, lè sistenm pòte-nouvel la ka bay anni nan lang peyi-lòtbòtsay eti ka simen kout-swel, nouvel-pòte a nan limenm ja ka bat tankon an kout-swel ; an bagay ki te ke ka apiye tenkant pran-boulin tan-ka-pase a. Se pa anni pou moun ki pa te ke sa li (tann ek konprann ek trape an plodari mabial asou sa yo ka li a, kabeche depareyaj lang-pale/lang-matje a), pòte-nouvel la ka pe bay nan media pawol-pale (radio-bwa-patat, tele-djol-dèyè-mòn), se pou se sistenm-kabès atè lakay la eti'y ka dekalibiche. Se te tout tjak la nan dekou pase-pàs Andre "Zoupa" Alitjè a ; an nouvelis kominis ki tou-yonn epi jounal li a adan goumen eti'y ka goumen kore an sistenm ka pije moun. Se anni an pwenyen konpayel kominis ki te sa li epi te ka pe li jounal Justice ; moun eti jounal kominis Andre Alitjè a te ka goumen ba yo pa te fouti li, ni konprann, sistenm-lang an-frans lan, menm an pale-franse-bannann, an pale-franse ki pa'a monte mòn ; ek moun eti'y te ka lonje dwèt anlè yo, se moun ta'a te sa li ek konprann, se se pianmpianm, sistenm-lang an-frans lan men yo pa te ke ale genyen ek li jounal ki ka dekale, dekinaye, lonje dwèt anlè yo. Isiya la konsa, an bidim depareyaj, sistenm-lang atè Matnik/sistenm-lang lòtbòtsay An-Frans eti fok toulong mare epi an sistenm-kabès-peyi, an karetel kabeche tizi pran-boulin tan-ka-pase a.

Pòte-nouvel la ka toulong bay adan an dekou-kòtok ek se pou, pi nolfok kabès eti moun pe trape, pi nolfok depareyaj sistenm-lang atè-lakay/sistenm-lang lòtbòtsay, se rel kouri-lawonn kabès-politik la ki ka pe apiye tankon an djokte nouvel-pòte a ek ka pe ba nouvelis la an plas kòdjòm adan lakou-peyi a. Atè Matnik, peyi anba-jouk depi pipirit latè-wonn lan, nouvelis la se anni an fouyaya ka veye zafè moun, an mazenflen ka rape rarate-lavi moun nan lanmen yo, pòte ale (ale vann li) ba papa an-frans yo, nan sistenm-lang an-frans djol-fennen bouk bòdaj Paris. Se anni nan lavwa-douvan se mizik la ek nan pawol-pale kontè a otila nouvel-pòte nan sistenm-lang matnik la te ka pe kouri lawonn, toulong asou an potjel kouri-kanmo. Nan dekou betje matnik la debaba lavi Andre "Zoupa" Alitjè, peyi a pa te ni p'an kabès-politik ka kouri lawonn adan, pa menm an kabès-peyi, nan lespri mabial la, pou se konpayel nouvelis kominis la te rive wè, nan de koko-zie yo,  te ni tout an karetel penteng, an tjole penteng yonn dèyè lòt, ki te ka apiye sa eti betje a te ke mete an lajan pou alelouya Andre "Zoupa" Alitjè. Plis pase an mande-sav poutji  Groupe Jean Jaures  eti Andre "Zoupa" Alitjè te konpayel yo pa wè kout-soubawou betje ta'a vini nan chimen, isiya la konsa se pou mande sav poutji apre yo tere nouvelis kominis la, p'an moun Groupe Jean Jaurès, p'an moun matnik, pa èche fredi Ejèn Oberi, anfwa ?

Pou konprann sa ki rive Andre "Zoupa" Alitjè, fok se depenn ek kabeche plas pòte-nouvel la nan an lakou-peyi  anba-jouk otila tan-ka-pase ka pe pran boulin, pran balan zoup, owala anchay nouvel-pòte, anchay mès oben kabès ka sòti An-Frans debatje ; ou abò loto nan mitan lwiloud la asou chimen Salin, Sentàn, pran an ben-lanmè, an tjole-loto san bout douvan, san bout-dèyè ek mi se la radio bwa-patat ka ba'w nouvel tjole-loto a asou lwiloud bòdaj Paris pou bidimblo ki rive nan mitan tjenz loto yonn tjoke dèyè lòt ; asou tjole-loto O-Maren/Sentàn lan, se tjou rat. Andre "Zoupa" Aliker te tou-yonn nan jounal Justice li a ek jounal kominis la te limenm tou-yonn nan pòte-nouvel asou lavi moun ka trimen atè-lakay men toulong nan an sistenm-lang an-frans ka demounize piplis moun atè Matnik. Nan dekou se betje matnik la te fè dòg yo fredi Andre "Zoupa" Alikè, Matnik te ni anchay jounal te ka stanmpe chak simenn, menm si pa te ni an jounal jou-ki-jou, ek se anni jounal justice te pe matje pou lonje dwèt asou se isenbòt aripatjatè matnik la. Tout se jounal la te ka matje anni nan sistenm-lang an-frans lan eti piplis moun matnik pa te sa ni li, ni konprann, ale wè kabeche oben plodarele. Jik lajounen-jòdi, se anni Wanakera-karayib eti ka pòte nouvel (nouvel-pòte matje) nan sistenm-lang matnik la ek twa radio palantjè-peyi ta'a, Radio APAL, RFA, RLDM ka pòte-nouvel nan an lang atè-lakay oben nan an kreyol dòmi-dewò eti lang franse a ka tòtòy, delè jik tjotjo, aleliwon-galba. Se pou vire apiye asou sa, isiya la konsa, eti an sistenm-lang ka chaye an larel kabeche-lavi a, weltanschaung, an kout-zie asou wach-lavi, plis pase an we-feeling, tjek lèspri lakou-moun oben tjek kanman-fondalnatal. Nan dekou betje matnik la fè dòg li pete fiel Andre "Zoupa" Aliker, se anni sistenm-lang an-frans lan te ka kouri lawonn nan matje jounal tankon pale nan radio ek sa fè pa te ni p'an sistenm matnik, p'an lakou-moun matnik sitire, se se masokade, pou te doubout douvan se betje a, ale wè douvan sistenm-gouvelman franse a, diskoupe kantinaj kout-swel andidan an, sek kannal trape tjouns li pou se estentje'y  anfwa avan mare liannaj epi dòt peyi-karayib pou doubout douvan kout-swel andewò a. Ehe, jik jòdi moun matnik pòkò rive nan prèmie rel ta'a, pran seraj kout-swel andidan an. 

Se pa anni betje a ki fredi Andre "Zoupa" Aliker, nouvelis kominis matnik la, se sistenm kabès-peyi an-frans lan tou. Betje a (kout-swel andidan an) toulong lanmen-nan-lanmen epi gouvelman an-frans lan (kout-swel andewò a) pou se sek (sek anlè) tout laliwonn/tan-ka-pase matnik. Se pou se tann ek konprann sa eti pòte nouvel nan sistenm-lang an-frans lan ka toulong mare nouvelis matnik la, voye ale vitjoumakwenn laliwonn li, lòtbòtsay peyi'y, nan an sistenm larel-lavi ek pates-lavi, siyal epi djing, ki pa ta'y ek eti delè limenm pa ka konprann hak adan, piplis moun ka li'y la pa nepi ka konprann pase'y. Se an bat-manman lè moun ka pòte kabès, pòte nouvel se pòte kabès, pa fouti kabeche, mètsèvle (anchouke'y nan an laliwonn/tan-ka-pase) an tjou-patat nan sa eti'y ka matje a. Se pou tann, konprann ek kabeche an sistenm-lang tankon sistenm-lang an-frans lan chaje  epi anchay fondas, anchay larel, anchay djing tan-ka-pase depi 15^enm siek la ek se pou chak palab matje kole anlè anlòt ka pe toumbile lèspri ek larel an pawol, ba'y anlòt koulè. Plis pase sa, se pou toulong fè an mès pòte-nouvel kouri lawonn, an nouvel-matje nan sistenm-lang an-frans lan pa pe trape menm pèz nan lakou-peyi an-frans lan epi an nouvel-matje nan sistenm-lang angle a oben panyol la ; yo pa pe trape menm londjè kouri lawonn, menm anchoukaj nan laliwonn/tan-ka-pase.

Lòtbòtsay, nan dekou teknoloji nouvel-pòte ek kouri-kanmo epi chenn-liannaj sosial la ka dekatonnen aleliwon, se pou lespri moun asou nouvel-pòte toumbile towtow, sa eti man ka kriye pran-boulin tan-ka-pase ; ek, pi nan fondok, se pou plas pòte-nouvel la toumbile dawlakataw nan an peyi otila pa ni an gouvelman se se atè-lakay, ale wè natifnatal. Gran mande-sav sitiran 21^enm siek la se pran-boulin tan-ka-pase a eti ka toumbile liannaj nan mitan se kabès-peyi a jik pou toumbile se sistenm-lang lan yo menm. Isiya la konsa, ni de bay-douvan nan se lakou-moun an eti yonn se moun-yonn-tou-yonn lan, chak chen ka niche bout tèt kal li an gou kò'y ; lòt la se lakou-peyi nètche a eti ka fè anchay branbrann toulong pi teknik kouri lawonn tousa ka mande moun mete nan brann tjouns kabès tankon sa li pou se rive fè yo mache oben sèvi yo aleliwon-galba.

  

Pou plis, Pimpe isiya la