"Plodari tout-moun lan"
"Mete nan brann atè-lakay ek kabeche epi tout moun oliwon-latè". Anni pou se tann ek konprann, tout kabeche an moun se kabeche pou ka, pou sa, kouri lawonn latè ek pi nan fondok, lide an kantekantaj nawflaw tout se lang lan, nan tout peyi oliwon latè. Lang lan, an kabechinaye latè-wonn lan, an djol-dou douvan tousa latè-wonn lan se pòte. Plodari-kabeche Edouard Glissant an se toulong an plodari-kabeche laliwonnis, delè menm se te pou'y te ladje ale, trase chimen nan laliwonn lòtbòtsay, nan dòt tan-nanninannan, nan bòdaj gran-lawviè Nijè a, Odono Odono, an lakou-moun, zie pa wè men tjè fè mal, nan kouri lawonn lakou-moun-natifnatal ki pase pàs.
Pèsonn oliwon-latè pa te ke sa mete kabès lòtbòtsay nan brann atè lakay yo, mete nan brann ta'a pa te ke sa tjenbe nan tan-ka-pase, menm nan an dekou anmasogannize, demounize an konpanyi moun aleliwon. Ehe, bagay pou ale fè moun tann ek konprann "mete-nan-brann atè-lakay" Edouard Glissant an tankon ta se laliwonnnis la, ka sonnen flòkò, an pawol-pale, an pawol douvan-dèyè, voye wòch an tjou solèy la. Nan menm lèspri a, an moun se pe palantje lide ta'a eti anni moun-asou-latè ki pe kabeche ek tout kabeche, se nan lespri latè-wonn lan, tout kabeche se pou kouri lawonn latè. Mi an pawol-matje plodarelè Tout moun lan, mi an lide-fondas se laliwonnis la, ka sonnen blengendeng ; moun-asou-latè pa pe mete nan brann san kabeche se tjouns lan, atè-lakay, natifnatal, san an sistenm-lang ek an sistenm kabès-peyi pa owonzonnen (peze-mizire-konte) se tjouns lan, ba yo an balan kouri lawonn peyi a, pi douvan kouri lawonn kare-peyi a, kontinan an oben latè-wonn lan. Mete-nan-brann se te ke toulong atè-lakay ek an kabeche pa pe bay tankon kabeche si pa ni an lespri kouri lawonn latè.
Mètafè plodari ankreyolaj la, "nou sòti nan divini ka rive ek se ba nou lè pou nou pase epi sa" pa te ke kouyonnen kò'y konsa, fok se tann ek konprann pawol li a nan anlòt lèspri. Plodari-kabeche Edouard Glissant an te toulong bat pou gare lide sistenm kabeche a, menm kabeche nan an kare-kabeche fann, nan chimen. Se pa anni an plodari tilili aleliwon, an lavwa-regle lavi-dous pou fè tjè moun rete aye, se an tirad otila chak palab la, chak wonn-palab la adan an kavalaj aleliwon, tout bagay ka tranble oliwon, an bankoulele latè-wonn, "χάος" grek la (lelekou ki te ka bay avan lavi trape an chimen-ale), otila laliwonn lan limenm nan dekou-patate-aleliwon ek se pou atè-lakay la te ke fonn nan tjek latè-wonn (cultural globalization) otila anchay lide, lèspri ek larel ka kouri-lawonn, ka toumpakte, ek ka demare/vire mare liannaj nan mitan moun.
Isiya la konsa, ek se sa ka fè tout bililik-aleliwon plodari-kabeche Edouard Glissant an, se pa anni pou an jou asou anlòt tout bagay djigilòp oben towblip blogodo, se pa an bat-zel an papiyon nan tjou-man-deviran ek se tout lavi ka chalvire pa isiya la, se moun yonn tou-yonn oliwon-latè ki ka brè dlo yo kon yo le brè'y, pa ba yo gaz, ek ka pe rive nan lavi san lakou-moun otila yo wouvè zie se lonje pal pou sa. "Chak chen ka niche bout tèt kal li an gou kò'y" eti an pawol òwdinè nan sistenm-lang matnik la ka voye ; se pou Edouard Glissant te plenyen, te fann asou an nou-tout-la, an tèt-kole, an yonn-a-lòt, ki pa te pe fèt atè Matnik eti moun te pe li ek konprann depi nan rarataj Le Quatrième Siècle la, Longué te tou-yonn nan mòn lan ek si Anne Béluse te alelouya Liberté Longué nan mitan twa pie-akonma a (Mastichodendron foetidissimum, - akonma tonbe di'y pouri-) pou lèwdou-tjè-koko an kapistrel, se te pou pa te j'en fè "nou" ta'a eti ka bay anni adan an liannaj twa moun, o-pi-piti.
Nan wach lavi a, nou-tout-la se toulong pi nan fondok pase an yonn-a-lòt, an kole-zepol, menm an tèt-kole ; ek, "nou" ta'a pa te pe nepi an "nou-moun-l'Afrik", "Odono" oben "wodono" Pythagore Celat a nan La Case du Commandeur, an memwa ki te pèd lakat nan kavalad janbe lanmè-oliwon-atlantik la adan barank bidim gaba demounizad la. Moun atè Matnik pa se pe ka pran kaka jako pou lò, pran Matnik nan kare-peyi karayib la, nan kontinan l'Amerik la, ale mete'y nan kontinan l'Afrik la, se te ke krache anlè chimen se gangan l'Afrik yo a te bat pou rive jik la, se ta'a ki rive tjè-ka-bat, zie-wouvè, jik bout, ba yo dòt chay pòte apre tousa pàs-demounize yo pase. Lakay dous atè-lakay ("home sweet home") se pou se tann ek konprann lespri ta'a eti ni toulong an kote-rete (ek kote-rive a ka ale epi'y la) otila moun pa ni pou kabeche aleliwon asou liannaj yo se mare epi dòt moun, lòtbòtsay. Kote-rive ta'a, se pou anchouke'y, may-an-may, nan tè-danme peyi a. Nan tirad-longsay Edouard Glissant an, kote-rete a, kote-doubout la (atè-lakay, kote-rive a, kote-pati-ale a) se pa jenhen an laliwonn nan tjou-man-deviran men toulong nan liannaj tenkant oben distenkant epi dòt kote-rete. Te ke ni toulong an kote lòtbòtsay, dèyè-dlo, nan tjou-man-deviran, ka tjoke, ka teke, ka pran anlè kò'y pàs-demounize eti moun pase.
Edouard Glissant te bat Sigmund Freud, pa'a plodari psychoanaliz la, nan rel-plodari ta'a, lè mwen ka pale kote man doubout pou pale pawol la eti mwen ka pale a. Lakay S. Freud, lakay C. G. Jung tou oben menm W. Reich, pawol la toulong anchouke adan an laliwonn (kabès-peyi, mès-kriye-bondje, tan-nanninannan, liannaj epi gangan, tousa) eti'y pa ka j'en ladje an chimen. Isiya la konsa, kote-doubout la, se toulong an fondas, se pou desann nan fondok. Lakay Edouard Glissant, kote-doubout la se toulong nan liannaj epi dòt kote-doubout, tout bagay ka woule tankon si kote-doubout ta'a se ka kouri lawonn, dekouri lawonn, dèlè jik pou se vire kouri lawonn. Ehe, an moun ki se trape an kabès nan bèlè matnik la ni pou sav se vire-kouri-lawonn lan ki tout. Ki te lide Edouard Glissant esa ?
Si moun se "sòti nan divini ka rive" ek se ba yo lè pou yo pase epi sa, se pou se tann ek konprann de gran mande-sav-fondas eti prèmie a se an lakou-peyi anni depareye (société hyper segmentée) otila pawol ek lèspri se gangan an pa ka pòte, delè se gangan ta'a pa menm ni an trase-chimen pou ta yo, pa pe ni tjek iwì egúngún (an lavwa-note nan tirad) pou kanmouzaze tan-nanninannan. Lòt gran mande-sav-fondas la se tan-ka-pase ka pran toulong plis balan pase ek se pou kanman-fondalnatal nan liannaj Edouard Glissant an pran plis fondas. Lide ta'a eti pi memwa asou se gangan an flòkò, pi, nan dekou an pran-boulin tan-ka-pase epi tout media pòte-nouvel ek kouri-kanmo ka fè tilili, divini an se chak moun yonn-tou-yonn.
Se anni yonn tou-yonn eti moun ka kabeche. Lide ta'a eti moun ka kabeche ni pou ladje kabès-peyi a nan chimen ek tjoke kabès-peyi lòtbòtsay, ale èche sa de, twa peyi ka ladje yonn nan lanmen lòt, apiye anlè kote pasay an tonlonmel kabès-peyi pou anlòt tonlonmel kabès-peyi. Se te sa kanman-fondalnatal nan liannaj Edouard Glissant an.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire