Rete-sonhe Desanm 59

An larel pou pa gare

Tan ka pran boulin pase atè Matnik tou, se yonn adan peyi oliwon-latè. Lanne pase pa te ni an dekou rete-sonhe Desanm-59 pou jout-politik franse atè Matnik te ka bay. Lanne ta'a, pa nepi te ni gran penteng rete-sonhe Desanm-59 ek se politikè franse ki ka debatje vini fè moun matnik sav atè Matnik ni lanmè tout oliwon ek lanmè a se an bidim faktorè djikanm, fè elektrisite epi ale-vini lanm oben depareyaj dlo cho lanmè etal ek dlo frèt fondok lanmè. Depi 35 lanne se kabwatè ASSAUPAMAR la ka bat nan kontaj tjouns peyi a, ka fè moun sav peyi-Matnik la se pa anni 1.128 tjilomèt oliwon tè-danme men 47.000 tjilomèt oliwon lanmè, ek mi se an politikè franse ka rive mete moun matnik anlè epi an ti plodari lòlòy asou tjouns lanmè a. Se anni foute an plere atè, anfwa, apre mou a swiye zie.

Nan gloriye nan lanne douvan, moun matnik (palantjè-peyi ek ranboulzayè sosial delè) te rive salvaloure an kabwatè sistenm pòte-kabès franse a ki te bay lavwa chikannen, dekinaye an sistenm-gouvelnaj ki te tjwe twa tibray men pa te rive matje an pawol nan memwa Rozile, Betzi ek Marajo. Nan foto graffiti asou masonn  "22, 23, 24 De(ce)mbre 59. Rosine, Betzi, Marajo ! Des jeunes fusillés par le colonialisme.  Nous pé ké blié ça !! Nous ké sa vengé yo !", moun ki matje jik rive kouyonnen kò yo asou se jou a, penteng politik Desanm-59 la te koumanse nan 20 Desanm ek te bout, de jou dèyè, nan 22 Desanm, se pou fè nou sav "nou ké sa vengé yo" a se anni an pawol anlè. Se pa anni matje lang lan ki te lòlòy men, plis pase sa, se an memwa diskoupe, anmwe le gangan, ki ka pase tan'y ka fouye nan papie stanmpe masogan an.

Isiya la konsa, pa te ke ni moun-doubout nan tan-ki-pase matnik la, pa nepi ni kote (an lakou, an lari, an wèt, anba-koko a, dèyè-bwa, anba-tonmaren an, tousa) chaje epi an memwa, se se an memwa anni rarate. San "memwa-tout-moun-matnik" (ta'a eti moun pa ka aprann nan tout liv, ta'a eti moun ka rarate nan milan, nan bout-djol, nan kanmo ek nan fion yo ka bokante, nan blo yo se mare, men ki se prèmie tjouns politik nan sa eti'y ka anchouke lang lan ek kabès-peyi a) pa pe ni an rarataj mabial tan-ki-pase, ek plis pase sa, tan-ka-pase, pou se rive pran letjèt nan divini. Ki sa pou fè pou se rive fondase "memwa-tout-moun-matnik" ta'a ? Se pou se tann ek konprann "memwa-liv-masogan" an ka rive toumpotjole tout ti fè-kakol matnik, tout kabeche divini nan an jès-makak atè-lakay, tout penteng tan-ka-pase nan an djoubap ras-moun, an kout tèt bouk-kabrit anlè lantiray la ka fèmen'y lan, san jenhen èche lapòt sòti oben janbe lantiray. Se pou konprann pa jenhen ni jou apre se penteng ta'a.

Tout bagay ka woule tankon si pa te ni p'an lakou-moun matnik, p'an krèy-sosial ki te pòte (mennen-vini oben chaye-ale) an larel-divini  tan-ka-pase, se se fè tan-ka-pase ta'a pran an balan pase, fè pou  lakou-moun ta'a, pou moun yo moun, pa la ka anni vire fè gawoule, fè gòj ras-moun eti yo ja pèdi, san jenhen wouvè chimen-ale kabeche politik la. Men mi se apre Desanm-59 otila anchay krèy-politik vini sitire, se nan lanne 1962, lamenm dèyè, otila l'OJAM (Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste Martiniquaise) vini ka bay nan plodari politik matnik la. Se pou mande sav ki manniè "memwa-tout-moun-matnik" la (ta'a eti ka palantje moun matnik tankon moun-asou-latè, ta'a eti se krèy-politik matnik la ka fè kouri lawonn lan) ka toumbile, ka toumpotjole, lespri moun ?

Nan rarate plodayè wach-nanninannan matnik ka rarate Desanm-59, se pou yo toulong apiye asou  rive sa rive flap konsa apre an bidim-blo asou lwiloud la, vespa an moun matnik eti loto an moun sòti An-frans debatje te ka mennen, te kwenyen. An gawoule, delè an welele nan lari, ki pa pe ni an dekou-douvan-penteng, ni menm an dekou-apre-penteng ek se sa ka fè yo pran'y pou an gawoule. An gawoule se toulong lide an semeda ka deblozonnen, ka kouri lawonn asou an tan kout, bagay an dimi-jounen a an simenn, ek ka djigilòp anfwa san kite tras. Se toulong an lanm semeda nan lari eti nan laliwonn rayi-ras nèg-ginen ki ka bay atè Matnik ek djoubap sosial ki ka pete toulong nan djoubap ras-moun, pa jenhen trape an rel-rive politik ek pa ka jenhen wakle, se leve, kouri lawonn, dekati ek djigilòp nan an dekou fann, si rete an bagay se nan dilere moun ka ba lari chenn. Isiya la konsa pa pe ni an rel-rive, pa pe ni plan-divini, pa pe ni an kabeche politik ki te ke vire doubout li chak kou eti'y ka vini flòkò, pa pe ni kabwatè politik djok ek mabial eti ka trase chimen, ka drive nan kabèch trase chimen, kore'y pou'y pa se toumpotjole nan jès-makak. Se pou mande sav, lamenm la, ki dekou karetel politik ki te bay apre penteng Desanm-59  ta'a ?

An leve-doubout politik trape an rel-rive politik oben sosial, se pou'y tjoke djoktòch politik la, dekinaye sistenm-gouvelman an, gade wè koubare politik an kabwatè gouvelman, an krèy-politik, lonje dwèt asou krèy moun ka fè bawouf anlè kawbe-gouvelman an ; an leve-doubout politik trape toulong moun ka drive nan kabèch trase chimen, an krèy kabwatè, moun ka trase chimen, ka ba an karetel-ale, an kanman-fondalnatal poltik pou tjenbe. An leve-doubout politik trape an zandal koumandaj, moun ka kabwate, moun ka limen dife, moun ka voye wòch, moun ka bay lavwa dèyè, moun ka apiye-pa-frape, moun ka bat do, moun ka bat lanmen, moun ka gade pase pou pare pran nan dekou dèyè, moun ka fè dite boujon ek fèy kosol la. Tousa fè, nan an leve-doubout politik ni toulong dekou kabeche an plan-divini politik, an dekou wakle, vini pi djok epi fetaye nan djokte avan patate, pèd chimen-ale, dekati pianmpianm, may anlè may, djigilòp oben vire leve anba anlòt potjel, nan kabès-peyi, nan mès-sosial, nan mafoudja anba-bwa, sa nou sav. Se tousa ki fè an leve-doubout politik ka toulong sitire an karetel politik, an larel politik dèyè. Menm si'y pa te ni an krèy kabwatè, an kabwatè lachè-anlè-zo, leve-doubout politik Desanm-59 la te rive ladje gawoule nan chimen ek pou karetel djoktòch-politik ek/oben wangannite-politik ki rive lanne dèyè, se pou dekou wach-lavi politik matnik ta'a te pran potjel an leve-doubout politik, an zeklit ki wouvè chimen wangannite-politik la.

Men se pa anni mande sav ki dekou sosial ek politik atè lakay ki ka wouvè chimen an leve-doubout politik ; se pa anni mande sav ki karetel oben larel politik eti leve-doubout politik ta'a mennen, se pou toulong lonyen ek kabeche dekou politik peyi-oliwon. Nan ki dekou karayib/amerik anni-solèy ek pi nolfok, peyi oliwon-latè eti leve-doubout politik Desanm-59 la rive ? An bidim mande-sav eti man se kabeche isiya la konsa pou dekou politik lajounen-jòdi, atè Matnik, ki lòlòy, jès-makak, jik pou palantjè-peyi se mare topay politik epi an konpanyi ladwèt kanman-fondalnatal franse atè Matnik ; jik pou se lagòch franse anni anchoukaj politik franse (hyper-jacobinisme) ka vini chofe tèt moun matnik asou tjouns lanmè apre 35 lanne goumen, san mande p'an moun ayen, Garcin Malsa, Henri Louis-Régis, Pascal Tourbillon epi tout se konpayel ASSAUPAMAR yo a.

Leve-doubout politik ta'a rive nan an dekou otila, nan anchay peyi oliwon Karayib la, karetel gouvelnaj atè-lakay la jik wangannite-politik la te ka fetaye ; se depi 1956 lanne eti an larel, British Caribbean Federation Act, te vini ka bay nan peyi-karayib anglopal, an djoktòch politik atè-lakay (self governing) eti te apiye fondasay Federation of the West Indies, nan Janvie 1958 ek te ka depareye mabial epi larel anchoukaj franse Maws 1946 la eti Enme Sezè ek se konpayel kominis-pòpòf li a te bat tankon djab-soud pou fè'y pase. Lòtbòtsay, Ranboulzay kouba a eti te ka palantje peyi-karayib ta'a nan jeopolitik gran-peyi-djok oliwon-latè ; ek pi lòlòy, Puerto Rico ki te vote sistenm gouvelman ki te ka liannen'y epi Etazini, Estado Libre Asociado, nan Jwiye 1952 men te ka gade larel-fondas-politik li ki ta'y, anchay wach-politik te ka fè an konpanyi adan brayes matnik la drive nan kabèch an divini politik natifnatal (oben atè-lakay) ba peyi yo. Se pou mwen se li leve-doubout politik Desanm 59 la tankon an lonje-dwèt politik asou larel isenbòt 19 maws 1946 la eti te ka depolitize lakou-peyi matnik la jik demounize moun matnik pou yo pa ni peyi pou ta yo, pou yo pa ni tèp-peyi pou ta yo, pou yo pa ni divini tankon lakou-peyi asou-latè.

Se kabechè wach-nanninannan matnik la ka toulong rarate nan tan-kòtok la, an flouzay plan-kabeche nan an peyi otila lang natifnatal la pa ka rive doubout djok tankon lang rarataj wach-lavi ek ka fè wach-nanninannan matnik ta'a ka chape flouz nan lespri moun. Rarate wach-nanninannan matnik la nan sistenm lang An-Frans lan se toulong fè anchay rel-kabeche, an plan-kabeche, anchay kare-kabeche An-Frans kouri lawonn (dekouri lawonn ek vire kouri lawonn tou) wach-nanninannan matnik la. Pou mwen menm ki pa nepi plodayè ni kabèchè wach-nanninannan matnik la, se anni pou li'y pianmpianm, delè konsa, ale èche an rel-plodari sosioloji adan, se pa pou ale fondase tjek rarataj natifnatal matnik, ni menm tjek "nou-ni-pou-sonje", se anni pou vidjoze se plodari politik lajounen-jòdi a pou yo se ka toulong drive nan kabèch trape an divini karayib ba Matnik. 

Pimpe isiya la