Sistenm-lang Matnik la

Sistenm-lang,

tan-ka-pase ek kanman-fondalnatal

Nan tout peyi oliwon-latè, moun ka toulong plodaye asou ki moun yo ye, se pou tann ek konprann kanman-fondalnatal yo, nan an liannaj tenkant epi laliwonn otila yo ka rete, nan an liannaj tenkant  epi  tan-ka-pase, nan liannaj kòtok epi dòt lakou-moun ek lakou-peyi, ki nan laliwonn lakou yo, peyi yo, jik delè alsa lakou-moun an, peyi a ; anni konprann sa eti moun-asou-latè  ka fondase an kanman-fondalnatal ba kò yo  nan mete-nan-brann yo ka bat, nan wach lavi yo trape, si se pa wap lavi, pàs eti yo ka pase. Aha, sa te ke flouz si nan lavi toulong nètche ta'a, tan-ka-pase pa te ka pran boulin aleliwon nan kabèch moun jik pou yo anni fè yonn epi tan-nanninannan, tan-kòtok lajounen-jòdi ek tan-divini an.

Kanman-fondalnatal la ka toulong tjoke bioloji, djing fizik an moun, an kannan-moun, an lakou-moun men nan menm balan an ka woule anba anchay lespri sosial eti yo menm anchouke nan tan-ka-pase ek asou kous-kouri laliwonn  lan. Bagay pou mwen se matje sa douvan tout gran-kabeche eti moun ka sèvi kanman-fondalnatal peyi (collective identity)  yo pou pare kou, nan an dekou fann ek delè se pou yo toumpotjole kanman-fondalnatal peyi ta'a pou bay douvan nan an lavi-asou-latè otila se tèp lamenm-la (òmùrùnwa òzígbo) ki ka pòte ek konte. Nan peyi tankon Matnik otila kabès-fondalnatal politik la flòkò, si se pa lòlòy jik pou moun se rive dòmi nan zie an kokofiolo politik ki mande yo ale vote, a 80% se pa an wol-vote, pou koubare tèp Matnik tankon kare-peyi franse adan sistenm-gouvelman franse a, djoubap tèp lamenm-la ta'a ka toumbile pou an kaka-nen, pou moun ki pri adan an "chak chen ka niche bout tèt kal li an gou kò'y". Anni konprann sa kòdjòm, nou pa adan an bay-douvan yonn-tou-yonn,  ni menm adan an wach-lavi ki te ke ka palantje moun yonn-tou-yonn douvan lakou-moun men adan an dousinen-lavi (hedonism, the pursuit of pleasure) eti ka tjobole laliman kanman-fondalnatal peyi tankon konsians tèp peyi-natifnatal la. 

Se konpayel "matjoukann l'Afrik" la, plodari nèg-ginen-krann lan, atè Gwadloup ek Matnik (peyi san gouvelman natifnatal) ka rive mete nan an menm kanman-fondalnatal peyi tankon an nas-tonbe-leve, kannan homo sapiens ki leve anlè kontinan l'Afrik la ni owonzon anba 200.000 lanne, gangan l'Ejipt-farahon an depi Alara (-775 a -760) nan sab Napata a jik Ozymandias (-1304 a -1213) nan sab Pi-Ramses la, gangan l'Afrik anba-solèy ki pase pas sistenm demounize moun eti masogan l'Ewòp la te sitire (se prèmie sistenm ankelele moun ki te demounize moun)  oben tjek gangan Ndebele (si se pa Lenmba), oben Shona, ki leve an masonn wòch nan Gran Zimbabwe, bouk-gouvelman Wangan Saba nan mitan 11^enm pou 15^enm siek la ; bagay pou fè an apoda kouprann tout nèg-ginen l'Afrik te wangan ek te ja ka koule fè nan sab la avan masogan l'Ewòp debatje vini rape yo, batje yo abò gaba pou l'Amerik tankon ninang-founang, "dènie jenerasion apre krapo". Pran-balan sosial tan-ka-pase se tankon toumbele lavi a ki ka bay pi dri, aleliwon-galba ek nan menm balan an, an tilili wach tan-ka-pase, se an bat-manman. Kreyolis Matnik la, pou li mwen menm li adan dènie liv Jean Bernabé a, La dérive identitariste, ek pou li man te ja li Approche cognitive du créole martiniquais, se anni de plodari-kabeche ki ni atè Matnik, matjoukann l'Afrik la epi plodari kreyol la, pa le tann pale sitiraj atè-lakay ; ek, menm lè'y ka vire pran, ti dwel dèyè ti dwel, plodari ankreyolaj Edouard Glissant an pou ta'y, pa ka rive wè tan-ka-pase, ale wè an pran-boulin tan-ka-pase. Nan de liv li a, Jean Bernabé pa te rive konprann tout moun adan an lakou-moun (community of practice), tout lakou-moun adan an lakou-peyi (achieving society) pa pe nan menm rel anchoukaj sosial la, pou rive yo pa rive nan menm rel lekol, pou menm rel tjouns branbrann, sosial, kabès, kisasayesa, yo pa trape ; pou menm karetel rive-nan-lavi yo pa se pran ; pou anchay ti bagay ek gran bagay eti man pa sa nepi dekatonnen isiya la ; an lakou-peyi, se toulong an laliwonn/tan-ka-pase ki bililik-aleliwon, se anchay djoubap sosial eti ka leve, ka fredi pianmpianm ek pa toulong nan menm rel ek nan menm boulin fredi a, anchay bat pou trape kanmouzaza sosial, lèwdou o-piyaj, tousa. Se pou se matje isiya la konsa, se pa anni de plodari ki ni atè Matnik, ni plodari ankreyolaj Edouard Glissant an, ni an plodari kanman-fondalnatal kreyol nan natifnatalite franse eti plodari kreyolis la ka zaye tontenn-mitonn, ni an plodari peyi-natifnatal matnik nan kantekantaj sosial franse a (Enme Sezè epi PPM li a jik jòdi), ni an plodari kanman-fondalnatal peyi-Matnik nan peyi-natifnatal franse a (bagay se sosialis franse atè Matnik la nan wabap se lanne 1980 an, Siméon Salpétrier, -1940-2016-), man espere ni an plodari bililik-aleliwon karayib la, epi dòt plodari eti man pa se le nonmen isiya la konsa pou bwabwa yo pi bwabwa oben sere koutja yo ka sere. Pi kabeche nan fondok, men se anni pou bay antre nan plodari, tout lakou-moun, tout lakou-peyi ek tout lang oliwon-latè pa pe ni menm kabès la anlè kanman-fondalnatal peyi, pa pe ka depenn kanman-fondalnatal peyi a epi se menm palab la, pa pe ni menm lespri asou tan-ka-pase, se pa pou ayen an raratè matje nan lang itali a, Traduttore, traditore.

Tout se plodari matnik ta'a trape an larel depenn kanman-fondalnatal peyi a ek, pi nolfok, yo ni an lespri asou sistenm-lang matnik la. An konpanyi pran'y pou tjek lang l'Afrik, dòt pou an lang l'Afrik nanninannan ki anchouke atè Matnik, dòt pou an lang franse mafoudja, anlòt konpanyi pou an lang kreyol djol-bè otila tout pawol franse pe kouri lawonn flouz, obre ka gobe an pòpòt-lacho ; epi ti konpanyi moun bililik-aleliwon karayib la, pran'y pou sistenm-lang eti'y ye a, se pou di an moun ni an mete-nan-brann sitire/desitire/vire-sitire, se se pianmpianm, adan'y ek se pa anni pou anchouke palab ek pawol lòtbòtsay (lòtbòtsay ta'a, nan kabèch kreyolis la, se anni lang franse a) men lang ta'a se pe ka pran balan asou kò'y pou leve an laliwonn/tan-ka-pase, anchay jès, anchay palab, anchay pawol ka  branbrannize an wè-klè asou wach-lavi (weltanschauung), an sa-fè, an sa-doubout-moun adan lavi a, kouri lawonn, dekouri lawonn, vire kouri lawonn. Sistenm-lang la se pa nepi  kanman-fondalnatal peyi a, ni ka fè kanman-fondalnatal peyi ; men, se anni lang la ki ka pe pòte kabès-fondalnatal peyi depi gangan-douvan-gangan an jik yich-dèyè-ti-yich. Se anni sistenm-lang lan ki ka pe sitire rarataj eti ka branbrannize tan-ka-pase ek pi douvan ka kantinen an kanman-fondalnatal peyi, ka pe ba'y plis lantiray ek kous-kouri-ale. Nan peyi anba-jouk politik tankon Gwadloup, Gwiyann, Matnik otila pa ni an kare-gouvelman natifnatal (CTM Matnik la, CTG Gwiyann lan, se pa nepi, man tou djòsol ba se palantjè-peyi a, an kare-gouvelman natifnatal Matnik/Gwiyann, ni menm an djoktòch-politik atè-lakay) pou sitire (leve) an rarataj natifnatal, ki fè branbrannize karetel tan-ki-pase jou-ale-jou-vire, se anni sistenm-lang lan ka pe liannen gangan an (ndi gboo) ek yich tan-dèyè (ndùdùgandù ǹdíniihu), fè moun letjete nan divini ; liannaj ta'a pa pe ka fèt atè Matnik (Ayiti, Gwadloup, Gwiyann, tou) epi lang franse a. Se pa anni pou mande ki moun nou ye, men toulong la nou ka ale kon nou pati la a ? Se anni sistenm-lang lan ka pe fè moun vire anchouke dwel kanman-fondalnatal lòtbòtsay ka debatje, nan lespri Stuart Henry Hall (1932-2014) ta'a, “Culture is always a translation” tankon an kare-may li ek konprann nan dekou anchay dwel kabès-fondalnatal ka kouri lawonn pou toulong wè lakou-moun an tankon an lakou-moun yonnife ; tout lakou-moun, tout lakou-peyi ka èche fè yonn epi tilili moun ka kouri lawonn/dekouri lawonn adan.  

Se toulong an tan-ka-pase eti man pa'a fout wè adan kabeche se plodayè Matnik la, kreyolis, kreyolè, franse-desèvle, plodari-anni l'Afrik oben nèg-ginen-krann lan, tout plodayè ta'a. Se pa anni pou diskoupay ki ni adan rarataj la limenm (pou matje eti rarataj ta'a pa ka jenhen matje mabial ek dri) men pou anchouke eti kanman-fondalnatal peyi Matnik la ki pa ka rive, tankon kanman-fondalnatal peyi dekou, toulong liannen tan-ki-pase, tan-kòtok la ek tan-divini an. Menm si sistenm-lang Matnik la (ek se pou sa tou man ba'y tit "sistenm-lang" ek jenhen pa  "lang kreyol") ka rive depareye an tilili tan-ki-pase (ni an tan-pase rarate ek ni an tan-pase kòtok, ni an tan-pase longsay, ni an tan-pase longsay-pase, ni an tan-pase douvan-pase, se dèyè potjel pase ki ni pase nan sistenm-lang matnik la), an tilili  tan-kòtok ek an tilili  tan-divini,  tousa, plodayè lang Matnik la pa fouti tann, ni konprann, nan rarate tan-ka-pase ta'a, moun ka sitire an kanman-fondalnatal peyi, an bagay ki ka ale pi nolfok pase badjolaj toulejou nan an lang-anba franse atè-lakay. Se pou mande sav ki sa ki pran kreyolis Matnik la pou se rive depenn ek lonyen an "lang kreyol" ek plodaye pa pe ni "kanman-fondalnatal kreyol" ? Nan tousa, san'y se apiye plodari'y la epi tjek depareyaj mabial nan mitan lakou-moun epi moun-yonn-tou-yonn, nan mitan sosioloji ek psikoloji, nan mitan anthropoloji ek langannistik, nan mitan lang-matje epi lang-pale, tousa.      

Kanman-fondalnatal peyi a se tankon Alberto Melucci (1943-2001), an sosiològ ek psikològ Itali, te ka kabeche'y, "se an lespri pòte-kole eti an kanman-fondalnatal moun ka fè kouri lawonn lè yo ka bat adan an mete-nan-brann ek ka gade wè faro ek koubaraj ki pe bay anlè chimen otila mete-nan-brann yo a ka kouri". Depareye eti'y te ka depareye se plodari mete-nan-brann lakou-moun (azioni collettive) ek se plodari doubout-moun-mabial la (motivazioni individuali), Melucci te kabeche an karetel an mitan otila moun yonn-tou-yonn te ka tann ek konprann yo ka pase lanmen-nan-lanmen an krèy larel-ale ek asou fondas ta'a ka pran lang pou mete nan brann ansanm. Se pou'y te wè kanman-fondalnatal peyi ta'a tankon an karetel-ale eti moun ka vire kabeche longsay-ale anba jouk wach-lavi yo trape, liannaj yo leve epi dòt moun ek falfrèt yo sipòte, pàs yo pase. Rel-plodari mwen, isiya la konsa, se pou apiye sa eti si pa ni kanman-fondalnatal, moun tankon peyi, se djigilòp anfwa (nan lespri anchoukaj sosial Emile Durkheim lan) men pi douvan, chak sistenm-lang lan ka pe depenn-wach, konte-kannan ek depenn, kanman-fondalnatal la epi tjouns eti'y trape, lanmen-djok eti'y trape pou kabeche pran-boulin tan-ka-pase a. Kanman-fondalnatal la pa menm nan sistenm-lang yorouba a ek nan sistenm-lang igbo a ; nan sistenm-lang angle a ek nan sistenm-lang franse a oben panyol la : nan sistenm-lang alman an ek nan sistenm-lang japon an, nan sistenm-lang matnik la ek nan sistenm-lang ayiti a, kisasayesa, pou tout se sistenm-lang lan ki pa ni menm lespri anlè tan-ka-pase ek menm tjouns pou pran douvan pran-boulin tan-ka-pase a.

Nan tousa, man se le fè moun Matnik tann, konprann ek kabeche se anchay toumbilaj teknik ki kouri lawonn peyi ta'a depi kon ranboulzay sosial ek politik Septanm 1870 la kaye, pran dal eti'y pran an ; moun ladje mile pou chouval, moun ladje chouval pou tonbe-leve chaje kon an pie-sirèt, moun ladje tonbe-leve pou bache, ladje bache pou 4X4, yo tou-yonn abò, ka koute "Buscando América" Ruben Blades la san konprann hak ek ka laboure tout savann-wòch-silèks Sentàn lan, moun ladje kay fibo-siman kanbizin déwò  pou gran-kay 5 chanm, kanbizin andidan, anni an moun ka rete adan. Tout se toumbilaj teknik ta'a, an pran-boulin teknik, rive apiye an pran-boulin toumbilaj sosial (se pa anni pou anchay mayonmbo ek agondonm-dachin ki vini djoumbatè-gouvelman franse ek pa sav sa ki an mango-zefirin ankò) eti limenm leve an pran-boulin wach-lavi moun, potjel lavi tontenn-mitonn ; kontel, lajounen-jòdi, piplis moun Matnik pa ka rete nèf jou ka plere lanmò an moun, ka predje ba moun-mò a toulejou ; konsa yo tere'y, se konpa-dechire-tjilòt anba kay la, bwa-pou-ale. Pi owa fondas la, nan bay-boulin tan-ka-pase ek latè-wonn ka bay, tan chaye moun ek machandiz abò machin vini pi kout ek se pou moun peyi ekonomi dekatonnen se rive trape machandiz kontinan lòtbòsay eti ka katawoute tan-degra peyi rive a, asou tre se gran kawbe-tre a (asou tre ti machann alvantis la nan kawbe-tre Latrinte a tou, "qui m'a mandé le yàm ?"), moun pe trape mango-koko-bèf oben zaboka, tout lanne a jik pou yo pa sa menm kabeche tjek "se an tjou pie-mango ka pòte moun ka voye wòch" oben tjek "avan zaboka te bay, makak te ka nouri yich li".  Se twa pran-boulin ta'a liannen yonn epi lòt nan wach-lavi toulejou men man se le dekole yo lè man ka kabeche yo, pou sav man fout sav, atè Matnik, se pran-boulin ta'a eti moun Matnik, yo menm, pa ka kabeche, ka pe toumbile kanman-fondalnatal peyi a, pou rive yo ka rive mare nan patje ek se larel gouvelman franse a. Se pa pou sa pou ale badjole pa ni an kanman-fondalnatal peyi Matnik, ale wè nan dòt peyi lòtbòtsay ki trape an kare-gouvelman natifnatal pou ta yo. Se te ke tankon pran 6.000-epi lang ka kouri lawonn latè pou badjolaj sakabòy, ti kontrolè ka fè tak dèyè katjopin anba lasavann Latrinte.

Pimpe isiya la