Dekou toumvan ek ourakann

Matthew, se te an mapipi

Jeremi, Ayiti : Kannan moun eti bazil chaye nan dekou ourakàn Matthew ka antipile, may-an-may nouvel-pòte ka rive nan kawbe-gouvelnaj ek yè Vandrèdi se 877 lavi-moun eti mapipi ourakàn lan chaye atè Ayiti. Se pou espere kannan ta'a pa ka wakle plis men pou dezas ki ni anlè laliwonn lan ek pou gouvelman ki pa te mennen moun pare van ek lapli alsa karetel ourakàn lan, an moun pa sa espere kontaj-kannan ta'a bout anfwa. Chak lanne depi wabap karenm lan (mitan mwa d'Awout la) jik mitan livènaj la (nan mitan mwa Novanm lan) anchay tan-kavale ka janbe lanmè-oliwon Atlantik la pou toumpotjole nan toumvan oben ourakàn nan lanmè etal cho Karayib la.  Ourakàn la (u:akàn, toumvare nan lang tayino) se an fant-e-frak laliwonn lan.

Matthew te rive nan bòdaj karayib atè-solèy/anni-solèy/atè-solèy asou tit Invest 97L eti wakle pou vini an toumvan nan bòdaj se peyi karayib-atè-solèy la (Bawbad, Dòmnik, Grinada, Gwadloup, Matnik, Sentlisi,  Senvensan epi Grinadin) ek konsa'y pase anlè se peyi ta'a rive nan lanmè Karayib la eti dlo-etal la pi cho pase ta lanmè-oliwon Atlantik la, se pou'y te toumpotjole nan an ourakàn, ki pase senk rel zandal Saffir-Simpson lan, jete anchay dlo anlè kare-tè kabèstè (atè-solèy) Jamayik, toumpakte kare-tè anni-solèy/anba-solèy (lisid-west), kouri anlè lanmè-nan-tè Gonav la, pase wèt Tiburon lan ek vire kante'y anba-solèy/anlè-solèy/anba-solèy pou pase anlè Bahamas rive Florida otila (epi North Carolina) 10 moun alelouya-zakasia magre Matthew te ladje rel 4 pou rel 3 a avan dekati nan rel 2 a. Men ki sa ki fè ourakàn lan kante anlè-solèy/anlè-solèy/atè-solèy an prèmie kou pou rive anlè Jamayik epi an dezienm kou kante anlè-solèy/anba-solèy konsa'y pase lanmè-wèt Tiburon lan ek debaba Baracoa, atè Kouba ? Matthew fè menm karetel epi anchay ourakàn douvan'y, tankon ourakàn Allen, nan Awout 1980, rel 5 anlè zandal Saffir-Simpson lan, epi boulin van a 305 tjilomèt nan an hè, ti te chaye 259 moun  Ayiti ek Etazini, 200 moun nan kare-tè anba-solèy, anni-solèy Ayiti.

Se toumvan ek ourakàn lan pa sa ladje lanmè a, konsa yo pase anlè tè, se pou boulin van yo dekati ek se pou kous-kouri ale yo tizi, se chalè lanmè a ka ba yo djikanm yo. Se te ke anni pou voye dlo frèt fredi lanmè. Se pou sa dekou ourakàn lan ka bout nan mwa Novanm lan otila dlo lanmè-oliwon Atlantik la pi frèt. Se pou sa tou eti konsa'y rive nan laliman anlè-solèy lanmè karayib la, se pou'y te kante anlè-solèy/anlè-solèy/atè-solèy, pran chimen Jamayik epi Ayiti pi nolfok. Se pou sa eti'y vire kante anlè-solèy/anba-solèy konsa'y pase lanmè-wèt Tiburon lan ek debaba kare-tè Guantanamo a. Se pa anni pou chalè-oliwon lanmè-etal la, ni chalè van-oliwon tou eti ki toulong pi dous a pi frèt anlè lanmè-oliwon Atlantik anlè-solèy. Ourakàn la se an fant-e-frak laliwonn lan ki toulong nan tjè-koko epi chalè dlo-etal lanmè a.

Sa sa ye an ourakàn ? Ki kote ek ki manniè ourakàn ka leve ? Ki doukou ka sanble pou an ourakà leve ek kouri anlè lanmè-oliwon Atlantik la  jik pòte dezas nan peyi ameritjen ? Ki lespri moun peyi moun peyi Karayib la, moun peyi l'Amerik (ek pi wèt-nan-wèt moun Matnik) douvan an ourakàn ? Pou dezas ourakàn chaye, ki politik pou leve kore yo anfwa oben fè pou yo sispann simen anchay dezas ? Poutji Ayiti ka pran fè konsa anba se fant-e-frak laliwonn lan ?

Avan nou se reponn tousa mande-sav se pou nou doye, depareye, mete kantekant pou lonyen, ourakàn lan (eti moun Matnik kriye siklòn, toulong tèbèdjedje) epi toumvan an ek kavalaj lapli-oliwonn oben gwo-gren, tou. Nan wanniwannan meterolojis la, yo ka kriye ourakà (hurricane nan angle, ouragan nan franse, huracán nan panyol, furacão nan brezilien, kimbunga nan swahili) tout penteng van-toumvare otila boulin se van an pi wo pase 117 tjilomèt-nan-l'hè, se pou konprann lamenm an toumvan (storm nan angle, ebílí nan ibo,  tormenta nan panyol, temporal nan brezilien, íjí nan yorouba) se an penteng van-toumvare otila boulin van pa ka janbe 117 tjilomèt-a-lè tala. Toumvan ja toumvan konsa boulin van an pi wo pase 62 tjilomèt-nan-l'hè, anba boulin van tala se an kavalaj lapli-oliwon oben an gwo-gren. Tout se penteng tala ni lapli adan yo ek se nèyè pou moun konprann se lapli a ki pi djenm nan tousa.    

Palab ourakàn lan ka depenn an penteng toumvare depi nanninannan pou amerendjen (tayino) ki te ja ka kriye’y konsa avan menm eropeyen te mantje neye atè Gwanahari (Bahamas lajounen jòdi), nan 1492. Moun lanmè Pasifik la ka kriye penteng toumvare a “typhoon” (t’ai-fung, gran van, nan tjèk wanniwannan chinwa) ek moun lanmè Endja simie bay tit “siklòn”, sòti adan Kuklôs, grek la eti ledjans la se "sèpan"), sistenm-lang lan se pa palab tou-yonn, se an wèy asou lavi oliwon-latè, sa eti kreyolis ek kreyolè Ayiti, Gwadloup, Gwiyann, Matnik pa fouti konprann. Moun peyi karibeyen otila lang franse ka simèwje, se se pianmpianm oben nan tjek lang kreyol tjòlòlò, rive bliye palab amerendjen an ek vire-do anlè kabes la ek kriye’y “siklòn” tou, menm franse a vire pran palab amerendjen an ek kriye'y "ouragan", se pa ti desèvle franse a desèvle moun peyi eti'y swelele.

Man se teste isiya la, pou piòpiò kabès moun peyi nou (Ayiti, Gwadloup, Gwiyann, Matnik) piòpiò asou penteng toumvare ta'a; pou bwabwa moun politik peyi nou bwabwa jik pou fè moun vote kont tèp yo, pou flòkò ek lòlòy djoumbat-dèyè ourakàn lan flòkò ek lòlòy, moun ozabra, moun debiele, moun ka pran pòz tòk-tòk ; ja lè pou leve atè Ayiti, Gwiyann, Kaloukera-Kouchalwa (Gwadloup) ek Wanakera (Matnik) an “kabes fant-e-frak laliwonn lan” jik an “kabes madang frayik”. “Kabes fant-e-frak laliwonn lan” oben “kabes madang frayik” ta'a eti se nan lekol tou-yonn, tankou tout kabes, moun te ke pe aprann li, te ke anchouke tout memwa ek espewyans moun tout peyi Karayib la jik tout peyi l'Amerik, asou ourakàn ek mete yo kantekant epi djoumbat plodari-kabès la ki lonyen ourakàn pou rive kore an penteng  ki sipoze wakle nan tan-dèyè, pou toumbile van-laliwonn lan ka toumbile toulong, pou vini pi cho tout dlo-lanmè ka vini pli cho (toumbilaj tan-oliwon), ek mi se chalè lanmè a ka ba van ourakàn lan boulin. Matthew se te an mapipi, rive'y rive anlè dlo-etal frèt lanmè-oliwon Atlantik anlè-solèy la, se pou nou pale asou'y nan tan-pase, ek peze-mizire-konte dezas eti'y te chaye men kabès nou genyen tou, ni dòt mapipi dèyè.

Pimpe :  Isiya la