Plodari 24 Sektanm lan

Fè kakol, toulong fè kakol

Fè kakol se toulong goumen san gade wè pou mete lanmen anlè djoktòch politik la anfwa. Lide ta'a eti moun ka fè kakol ka anni bat pou kore an pàs yo ka pase, an kout-soubawou gouvelman atè-lakay oben peyi-lòtbòtsay antra, an krèy kabwataj, fè pou koubare yo. Fè kakol se te ke toulong an wach-lavi lamenm avan konsians politik la, an tan ka deboulinen tenkant anlè konsians politik la, dekou ta'a otila moun ka rive pran tout peyi a pou fè'y letjete nan divini. Fè kakol se te ke toulong nan tan-kòtok, san ale tjoke tan-divini ni menm tan-pase ; bagay ka woule nan dekou towtow epi tjouns ki anba lanmen moun.

Lamenm la, se pou se tann ek konprann, fè-kakol la ka bay kantekant epi an dekou pran-goumen-anfwa eti limenm pa ka lonyen djoktòch politik la, men plis, fouben kote rive a. Fè kakol se tjenbe doubout djok douvan an pas-lavi oben mès selera an gouvelman men nan doubout-djok ta'a pa ni, toulong-ale, an se-le goumen, an djenm-pou-djenm, epi gouvelman selera ki douvan. Se fè-kakol la, nan tout peyi oliwon-latè, ek nan tout dekou, ka mete an gwo konpanyi moun douvan adan dawne-ale yo. Nan dekou fè-kakol la, se pou konprann konpanyi moun ka fè kakol toulong tizing ek pa trape kont tjouns (branbrann, men politik, kabès, sapatony, tousa) pou se pran goumen tenkant, dife anlè moun. Atè Matnik, otila anni-genyen-machandiz la ka bay aleliwon ek lespri moun yonn-tou-yonn lan ki ka ale epi'y la, se pou mande sav fè kakol douvan ki moun ?  

Nan leve-doubout l'ASSAUPAMAR epi MODEMAS pou kore koule-fondas lizin Albioma a, (anlòt dezas anlè laliwonn lan ek anlè rete-djann moun, men an dezas ekonomi, kabès ek politik tou) lakou-moun matnik la nan an dekou ka bay nan mitan fè-kakol ek pran-goumen-anfwa ; karetel pran-goumen-anfwa ta'a, "leve-doubout-koubare", ka toulong sanble plis moun pase "leve-doubout-apiye" nan sa eti'y ka ba moun an kanman-moun pou an dekou fann, an lespri-ale masokade towtow, ek moun pa ni pou pran anlè kò yo pou doubout moun yo le. Men atè Matnik, dekou a toulong pi bililik, pa jenhen ni anchay moun pou doubout djok douvan an plan-divini ka mache anlè lavi yo, pa jenhen ni anchay moun pou fè kakol, se se nan pawol-pale, douvan an plan-gouvelman franse ka depotjole divini yo. Se pa anni pou kabès politik la ki lòlòy atè Matnik jik pou 80% moun lakou-peyi ta'a se rive leve nan kabann yo ale vote kont tèp Matnik tankon kare-tè franse adan sistenm-gouvelman franse a (sa eti'y ye depi 1852, fout) ; se pa anni pou kont tjouns (politik, kabès, branbrann, sapatony, tousa) eti moun Matnik pa trape pou yo se ka leve-doubout-koubare an plan-divini lòtbòtsay ki la pou toufe yo, se larel-kanman moun-peyi politik Matnik la ki flògòdò aleliwon. Moun oliwon-latè pa ka pe sanble pou fè kakol ek leve-doubout-koubare si yo pa asire sav ki moun yo ye ek kote yo ka ale, si yo pa owonzonnen wotè tjouns (branbrann, politik, kabès-peyi, sapatony, kannan moun) yo trape. Ehe, se gawoulè-politik Septanm 1870 la, yo tou, pa te ni tan peze-mizire-konte rel tjouns ta'a pou towblip dekou pran-goumen-anfwa ta'a te towblip anlè yo, blo, pou larel-kanman moun-peyi a (collective identity) ki te djok nan tan ta'a (yo tout te anba menm bawdaj sosial la), yo bay adan san owonzonnen, ni menm sitire an fè-kakol.

Larel-kanman moun-peyi a se tankon Alberto Melucci (1943-2001), an sosiològ ek psikològ Itali, te ka kabeche'y, "se an lespri pòte-kole eti an kannan moun ka fè kouri lawonn lè yo ka bat adan an mete-nan-brann ek ka gade wè faro ek koubaraj ki pe bay anlè chimen otila mete-nan-brann yo a ka woule". Depareye eti'y te ka depareye se plodari mete-nan-brann lakou-moun (azioni collettive) ek se plodari doubout-moun-mabial la (motivazioni individuali), Melucci te kabeche an karetel an mitan otila moun yonn-tou-yonn te ka tann ek konprann yo ka pase lanmen-nan-lanmen an krèy larel-ale ek asou fondas ta'a ka pran lang pou mete nan brann ansanm. Se pou'y te wè larel-kanman moun-peyi ta'a tankon an karetel-ale eti moun ka vire kabeche longsay-ale anba jouk wach lavi yo trape, liannaj yo leve epi dòt moun ek falfrèt yo sipòte. Aha, Frantz Fanon te ja kabeche-matje sa men pa nan potjel ta'a, Edouard glissant, tou. Nan an peyi tankon Matnik otila kabès sosial ek politik la flòkò, si se pa lòlòy, larel-kanman moun-peyi a se toulong an bat pou trape an kalibich sosial nan anchay djoubap andidan, kole/dekole/vire-kole, ki ka bay oliwon djoubap nan mitan sistenm-lang atè-lakay la (lajounen-jòdi, se pa anni an lang natifnatal ankò pou liannaj anfwa eti'y pe trape epi sistenm-lang Ayiti a, sistenm-lang Gwadloup la, ta Gwiyann lan, ta Dòmnik, ta Sentlisi, patati patalòt) ek sistenm-lang An-Frans lan eti nan tan-ka-pase atè Matnik, ka ladje kanman lang peyi-lòtbòtsay li ; ou pa'a menm tann moun Matnik ka di "laba a" ankò. Larel-kanman moun-peyi matnik ta'a flòkò anchay, se pa anni pou anchay mès oliwon-latè ki te ke kole yonn anlè lòt pou sitire'y, sa eti ka bay toupatou asou-latè men pou sistenm-gouvelman eti ki pa ni atè Matnik pou vidjoze'y, ba'y an karetel-ale, ek pou anchay zitata sosial (politikè desèvle, kominis anchoukè-franse, defandè-djoumbatè, ranboulzayè sosial, konpayel kabès-peyi, natifnatalis Sezè, sosial-demokrat Sezè, palantjè-peyi MIM-Marijàn, kreyolè epi kreyolis, matjoukann-l'Afrik, tout se moun ta'a) eti ka delantiraye tout larel-kabeche matnik adan an karetel kare-tè franse, karetel l'Ewòp tropikal oben l'Afrik (yo pa fouti tann ek konprann se an kontinan) nan lang franse dekalè-mangous yo a. Se la ou ka koute RLDM (Radio leve Doubout Matinik) ek ou ka tann an gran bafrezè "matjoukann l'Afrik" ka rarate nan lang franse dòmi dewò yo a, "moun Matnik adan an sistenm-kabeche l'Afrik". Se anni sistenm-lang lan ka fè sistenm-kabeche a, se nan an lang moun ka kabeche, moun ka kabechinen ; moun ka leve an bagay adan an sistenm-lang, se pa jenhen adan an koulè lapo fidji oben an koup chive. Ni an tjak lespri-mabial atè Matnik pou moun ka rive sanble pou pran pawol asou chive grennen oben chive degrennen yo, moun ka brile lakwenn tèt yo jou-ale, jou-vire ; pou moun ka vini plenyen asou an radio palantje-peyi-matnik asou tan-nanninannan l'Ejipt eti pa pe te ni p'an liannaj politik, sosial ek kabès-peyi epi se lakou-moun yorouba, ibo oben twi-asante otila an konpanyi gangan piplis moun Matnik leve. Nou menm sav an moun asou latè pe pa, piès toubolman, yich gangan'y. Plis pase tjek "àwa, ọmọ egúngún wa", (sistenm-lang yorouba a) an lakou-moun se an kannan liannaj toulong pi bililik-aleliwon eti sistenm-lang lan ka masokade, ka faktore, jou-ale, jou-vire, delè jik pou desitire'y yo, vire sitire yo anfwa, tousa ki sipoze anchay fè-kakol, anchay dekou pianmpianm ek anchay dekou boulin.    

Tousa pou te ke vini kabeche, isiya la konsa ek atjolman, se anni an lakou-moun, an lakou-peyi, an sistenm-gouvelman, an sistenm-kabès eti ka pe fè kakol douvan anlòt sistenm-gouvelman, sistenm-kabès lòtbòtsay. Si pa ni an sistenm-lang natifnatal, se se menm an lang atè-lakay, pou fè sistenm-kabès, lakou-peyi atè lakay la kouri nan divini, letjete nan divini, pa pe ni fè-kakol nan lèspri mabial la men plis an trale pran-goumen-anfwa eti ke kanyan tout moun an jou. Fè kakol se toulong adan an dekou fann men karetel fè-kakol la anba jouk lang la. Se pa anni pou konprann an krèy moun atè Matnik pa se pe ka pran sistenm-lang ek sistenm-kabès franse a, pou rive fè kakol douvan sistenm-gouvelman franse a ; se, pi nolfok, pou konprann sistenm-lang ek sistenm-kabès franse ta'a ka delantiraye an-tout-dekou, ka depotjole laliwonn/tan-ka-pase Matnik la, pi douvan, tout divini Matnik atè-lakay. Lide ta'a eti an konpanyi adan se gawoulè politik Sektanm 1870 la (se ta'a ki te dèyè Ehèn Lakay la ka mande an gouvelman atè-lakay epi tè pou djoumbate) te ja konprann kòdjòm ek flouz, moun pa se pe ka fè kakol san tjouns politik, san branbrann ek an kabès-peyi politik, an bagay ki ka ladje ti lespri lòlòy ras-moun an, matjoukann l'Afrik (toulong kabeche nan an lang franse eti ka krache anlè l'Afrik ta'a) epi plodari se gangan an, nan chimen.

Fè kakol se pa anni pou ale goumen fè de tjok epi masogan, apre vini plere asou kou moun pran ek kou yo pa te fouti foute an tjou sapatonyè franse a, ale bat lestonmak nèg-ginen douvan sapatony masogan an, fè kakol se vire kabechinen peyi a ek lakou-moun an toulong, pi douvan anchouke mete-nan-brann fè-kakol la nan an laliwonn/tan-ka-pase. Si pawol-kabeche laliwonn/tan-ka-pase ta'a pa djè klè ba moun ki sa li sistenm-lang Matnik la, se pou yo se tann ek konprann si moun, oliwon-latè, pa mare adan an kanman-moun-peyi, an kabès-peyi, ni menm an sistenm-lang (an moun pe aprann tann ek konprann, pale ek matje, jik kabeche anchay lang nan anchay peyi lòtbòtsay), Frantz Fanon te ja matje sa, fok toulong mètsèvle laliwonn lan ek tan-ka-pase, anchouke yonn adan lòt pou trape tout tjouns pou rive fè kakol. Fè kakol, se toulong nan an sistenm-lang ek an sistenm kabès-peyi. Larel-plodari nou le fè moun tann ek konprann se sa eti menm si toupatou oliwon-latè moun ka fè kakol, ek sa ka fè yo se moun-asou-latè, fè-kakol la se toulong an bay-douvan andidan, se pa bagay ka sòti lòtbòtsay pòte antre.

Tousa ka fè nou ke ni pou pale asou gawoule-politik Septanm 70 la tankon an fè-kakol ek nan menm balan an tankon an pran-goumen-anfwa (nan plodari 24 Sektanm douvan, man te ja dekatonnen lide ta'a eti Sektanm 1870 se lè laliwonn/tan-ka-pase matnik la te rive nan an rel doubout djok douvan laliwonn/tan-ka-pase franse a, atè Matnik) ek pi nolfok asou mande-sav-sitire ta'a, toumbilaj sosial la.

Pimpe isiya la